เมนู

5. มาคณฺฑิยสุตฺตวณฺณนา

[207] ทฺเว มาคณฺฑิยาติ ทฺเว มาคณฺฑิยนามกาฯ เทวคพฺภสทิสนฺติ เทวานํ วสนโอวรกสทิสํฯ เอตํ วุตฺตนฺติ ‘‘ภารทฺวาชโคตฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส อคฺยาคาเร ติณสนฺถารเก’’ติ เอตํ วุตฺตํฯ น เกวลํ ตํ ทิวสเมวาติ ยํ ทิวสํ มาคณฺฑิโย ปริพฺพาชโก ติณสนฺถารกํ ปญฺญตฺตํ, น เกวลํ ตํ ทิวสเมว ภควา เยนญฺญตโร วนสณฺโฑ, เตนุปสงฺกมีติ โยชนาฯ คามูปจาเรติ คามสมีเปฯ สญฺญาณํ กตฺวาติ สญฺญาณํ กตฺวา วิยฯ น หิ ภควโต ตสฺส สญฺญาณกรเณ ปโยชนํ อตฺถิฯ

สมณเสยฺยานุรูปนฺติ สมณสฺส อนุจฺฉวิกา เสยฺยาฯ ปาสํสตฺโถ หิ อยํ รูป-สทฺโทฯ เตนาห ‘‘อิมํ ติณสนฺถารก’’นฺติอาทิฯ อนากิณฺโณติ วิลุฬิโต อฆฏฺฏิโตฯ หตฺถปาทสีเสหิ ตตฺถ ตตฺถ ปหเฏน น จลิโต อภินฺโน, อจลิตตฺตา เอว อภินฺนํ อตฺถรณํฯ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปญฺญตฺโต วิยาติ อยํ เฉเกน จิตฺตกาเรน จินฺเตตฺวา ตุลิกาย ปริจฺฉินฺนเลขาย ปริจฺฉินฺทิตฺวา ลิขิตา จิตฺตกตเสยฺยา วิยฯ ภูนํ วุจฺจติ วฑฺฒิตํ, ตํ หนฺตีติ ภูนหุโนฯ เตนาห ‘‘หตวฑฺฒิโน’’ติฯ ตํ ปนายํ จกฺขาทีสุ สํวรวิธานํ วฑฺฒิหนนํ มญฺญติฯ เตนาห ‘‘มริยาทการกสฺสา’’ติฯ พฺรูเหตพฺพนฺติ อุฬารวิสยูปหาเรน วฑฺเฒตพฺพํ ปีเณตพฺพํฯ ตํ ปน อนนุภูตานุภวเนน โหตีติ อาห ‘‘อทิฏฺฐํ ทกฺขิตพฺพ’’นฺติฯ อนุภูตํ ปน อปณีตํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺฐํ สมติกฺกมิตพฺพ’’นฺติฯ เสสวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาที กิเรส ปริพฺพาชโก, ตสฺมา เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ วฑฺฒิํ ปญฺญเปติฯ ยสฺมา ยํ ฉนฺนมฺปิ จกฺขาทีนํ ยถาสกํ วิสยคฺคหณํ ปฏิกฺขิปนฺโต โลกสฺส อวฑฺฒิตํ วินาสเมว ปญฺญเปติ, ตสฺมา โส สยมฺปิ วฑฺฒิหโต หตวฑฺฒิโตฯ

สํกิเลสโต อารกตฺตา อริโย นิยฺยานิกธมฺมภาวโต ญาโย ธมฺโมฯ วชฺชเลสสฺสปิ อภาวโต กุสโลฯ เตนาห ‘‘ปริสุทฺเธ การณธมฺเม อนวชฺเช’’ติฯ อุคฺคตสฺสาติ อุจฺจกุลีนตาทินา อุฬารสฺสฯ มุเข อารกฺขํ ฐเปตฺวาติ มุเขน สํยโต หุตฺวาฯ อมฺพชมฺพูอาทีนิ คเหตฺวา วิย อปูรยมาโนติ อมฺพชมฺพูอาทีนิ อญฺญมญฺญวิสทิสานิ วิย ปูรณกถานเยน ยํ กิญฺจิ อกเถตฺวาฯ เตนาห ‘‘มยา กถิตนิยาเมนา’’ติฯ

[208] ผลสมาปตฺติยา วุฏฺฐิโตติ ทิวาวิหารโต วุฏฺฐิโตติ อตฺโถฯ ทิวาวิหาโรปิ หิ ‘‘ปฏิสลฺลาน’’นฺติ วุจฺจติ ‘‘รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาที’’ติอาทีสุ (ปารา. 18)ฯ ภควา หิ ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐานุตฺตรกาลํ เตสํ กถาสลฺลาปํ สุตฺวา ทิวาวิหารโต วุฏฺฐาย ตตฺถ คโตฯ สํเวโค นาม สโหตฺตปฺปญาณํ, ตํ นิพฺพินฺทนวเสนปิ โหติ, สํเวคนิสฺสิตํ สนฺธายาห ‘‘ปีติสํเวเคน สํวิคฺโค’’ติฯ โส ปน ยสฺมา ปุริมาวตฺถาย จลนํ โหติ จิตฺตสฺส, ตสฺมา อาห ‘‘จลิโต กมฺปิโต’’ติฯ ติขิณโสเตน ปุริเสนาติ ภควนฺตํ สนฺธายาหฯ

[209] ธมฺมเทสนํ อารภิ ยถา วิเนยฺยทมนกุสโล วสนฏฺฐานฏฺเฐนาติ อิทํ อารมิตพฺพภาวสฺส ภาวลกฺขณวจนํฯ อารมติ เอตฺถาติ อาราโม, รูปํ อาราโม เอตสฺสาติ รูปารามํ, ตโต เอว ตนฺนินฺนภาเวน รูเป รตนฺติ รูปรตํ, เตน สมฺโม ทุปฺปตฺติยา รูเปน สมฺมุทิตนฺติ รูปสมฺมุทิตํ, ตเทตํ ตทภิหตชวนกิจฺจํ ตตฺถ อาโรเปตฺวา วุตฺตํฯ ทนฺตนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ทนฺตํ ทมิตํฯ นิพฺพิเสวนนฺติ วิคตวิสุกายิกํฯ คุตฺตนฺติ สติยา คุตฺตํฯ รกฺขิตนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ สํวุตนฺติ อปนีตํ ปเวสนิวารเณนฯ เตนาห ‘‘ปิหิต’’นฺติฯ

[210] อุปฺปชฺชนปริฬาหนฺติ อุปฺปชฺชนกิเลสปริฬาหํฯ กิํ วจนํ วตฺตพฺพํ อสฺสาติ รูปารมฺมณํ อนุภวิตฺวา สมุทยาทิปหานํ ปริคฺคณฺหิตฺวา ปรินิพฺพินฺทิตฺวา วิรชฺชิตฺวา โย วิมุตฺโต, ตตฺถ กิํ วุทฺธิหตปริยาโย อวสฺสํ ลภติ น ลภตีติ ปุจฺฉติฯ ปริพฺพาชโก ตาทิเส สารพทฺธวิมุตฺติเก วุทฺธิหโตติ น วเทยฺยาติ อาห ‘‘น กิญฺจิ, โภ, โคตมา’’ติฯ

[211] เตติ ตยา, อยเมว วา ปาโฐฯ วสฺสํ วาโส วสฺสํ อุตฺตรปทโลเปน, วสฺสิตุํ อรหตีติ วสฺสิโก, วสฺสกาเล นิวาสานุจฺฉวิโกติ อตฺโถฯ

นาติอุจฺโจ โหติ นาตินีโจติ คิมฺหิโก วิย อุจฺโจ, เหมนฺติโก วิย นีโจ น โหติ, อถ โข ตทุภยเวมชฺฌลกฺขณตาย นาติอุจฺโจ โหติ นาตินีโจฯ

นาติตนูนีติ เหมนฺติกสฺส วิย น ขุทฺทกานิฯ นาติพหูนีติ คิมฺหิกสฺส วิย น อติพหูนิฯ มิสฺสกาเนวาติ เหมนฺติกคิมฺหิเกสุ วุตฺตลกฺขณโวมิสฺสกานิฯ อุณฺหปเวสนตฺถายาติ นิยูเหสุ ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตญฺจ ปติตสูริโยภาสวเสน อุณฺหสฺส อพฺภนฺตรปเวสนตฺถายฯ ภิตฺตินิยูหานิ นีหรียนฺตีติ ทกฺขิณปสฺเส ภิตฺตีสุ นิยูหานิ นีหริตฺวา กรียนฺติฯ วิปุลชาลานีติ ปุถุลฉิทฺทานิฯ อุทกยนฺตานีติ อุทกวาหกยนฺตานิฯ

นีลุปฺปลคจฺฉเก กตฺวาติ วิกสิเตหิ นีลุปฺปเลหิ คจฺฉเก นฬินิเก กตฺวาฯ คนฺธกลลนฺติ คนฺธมิสฺสกกทฺทมํฯ ยมกภิตฺตีติ ยุคฬภิตฺติ, ตสฺสา อนฺตเร นาฬิ, ยโต อุทกํ อภิรุหติฯ โลหนาฬินฺติ โลหมยยนฺตนาฬิํฯ ชาลนฺติ ตมฺพโลหมยํ ชาลํฯ เหฏฺฐา ยนฺตํ ปริวตฺเตนฺตีติ เหฏฺฐาภาเค อุทกยนฺตํ คเมนฺติฯ อุทกผุสิเต เตเมนฺเต วิวณฺณตา มาโหสีติ นีลปฏํ นิวาเสติฯ ทิวากาเลติ ทิวสเวลายฯ อชฺฌตฺตํ วูปสนฺตจิตฺโต วิหรามีติ เอเตน อตฺตโน ผลสมาปตฺติวิหาโร ภควตา ทสฺสิโตติ อาห – ‘‘ตาย รติยา รมมาโนติ อิทํ จตุตฺถชฺฌานิกผลสมาปตฺติรติํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ

[212] มหา จ เนสํ ปปญฺโจติ เนสํ ราชูนํ มหาปปญฺโจ ราชิทฺธิวเสน สพฺพทา สมฺปตฺติวิสโย จ, อนุภวิตุํ น ลภนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ มนฺเต คเวสนฺตา วิจรนฺติ, น โภคสุขํฯ คณนา นาม อจฺฉินฺนคณนา, น วิคณคณนา น ปณคณนาฯ อาวฏฺโฏติ ยถาธิคเต ทิพฺเพ กาเม ปหาย กามเหตุ อาวฏฺโฏ นิวตฺโต ปริวตฺติโต ภเวยฺยฯ เอวํ มานุสกา กามาติ ยถา โกจิ กุสคฺเคน อุทกํ คเหตฺวา มหาสมุทฺเท อุทกํ มิเนยฺยฯ ตตฺถ มหาสมุทฺเท อุทกเมว มหนฺตํ วิปุลํ ปณีตญฺจ, เอวํ ทิพฺพานํ กามานํ สมีเป อุปนิธาย มานุสกา กามา อปฺปมตฺตกา โอรมตฺตกา นิหีนา, ทิพฺพาว กามา มหนฺตา วิปุลา อุฬารา ปณีตาฯ สมธิคยฺหาติ สมฺมา อธิคมนวเสน นิคฺคยฺห ทิพฺพมฺปิ สุขํ หีนํ กตฺวา ติฏฺฐติ

[213] อาโรคฺยเหตุกํ สุขํ อสฺส อตฺถีติ สุขี, ตํ ปนสฺส โรควิคมโตวาติ อาห ‘‘ปฐมํ ทุกฺขิโต ปจฺฉา สุขิโต’’ติฯ เสรี นาม อตฺตาธีนวุตฺตีติ อาห ‘‘เสรี เอกโก ภเวยฺยา’’ติฯ

อตฺตโน วโส สยํวโส, โส เอตสฺส อตฺถีติ สยํวสีฯ องฺคารกปลฺลํ วิย กามวตฺถุปริฬาหเหตุโตฯ ตจฺเฉตฺวาติ ฆฏฺเฏตฺวา, กณฺฑูยิตฺวาติ อตฺโถฯ

[214] เยน กาโย มธุรกชาโต โหติ, ตํ กิร กุฏฺฐํ ฉวิํ วินาเสติ, จมฺมํ ฉิทฺทชาตํ วิย โหติฯ เตเนวาห ‘‘อุปหตกายปฺปสาโท’’ติฯ ปจฺจลตฺถาติ ปฏิลภิฯ อวิชฺชาภิภูตตาย วิโรธิปจฺจยสมาโยเคน ปญฺญินฺทฺริยสฺส อุปหตตฺตาฯ อายติํ ทุกฺขผลตาย เอตรหิ จ กิเลสทุกฺขพหุลตาย กามานํ ทุกฺขสมฺผสฺสตา, ตทุภยสํยุตฺเตสุ เตสุ จ ตํ อสลฺลกฺขิตฺวา เอกนฺตสุขาภินิเวโส วิปรีตสญฺญาย, น เกวลาย สุขเวทนาย สุขาติ ปวตฺตสญฺญีฯ

[215] ตานีติ กุฏฺฐสรีเร วณมุขานิฯ อสุจีนีติ อสุภานิฯ ทุคฺคนฺธานีติ วิสฺสคนฺธานิฯ ปูตีนีติ กุณปภูตานิฯ อิทานีติ เอตรหิฯ นเขหิ วิปฺปตจฺฉนอคฺคิปริตาปเนหิ อตินิปฺปีฬนกาเล ปาณกา…เป.… ปคฺฆรนฺติ, เตน เวทนา ตนุกา โหติฯ เอวนฺติ วุตฺตนเยน เวทนาย ตนุกภาวโตฯ

อาโรคฺยภาเว ธนลาภาทิลาภุปฺปตฺติโต, อสติ จ อาโรคฺเย ลาภสฺส นิรตฺถกภาวโต, ทิฏฺฐธมฺมิกาทิสพฺพสมฺปตฺตีนํ ลาภสฺส นิมิตฺตภาวโต จ อาโรคฺยปรมา ลาภาฯ นิพฺพาเน สุขุปฺปตฺติโต, อสติ จ นิพฺพานาธิคเม ตาทิสสฺส สุขสฺส อนุปลพฺภนโต, สพฺพสงฺขตวิวิตฺตตฺตา จ สพฺพโส จ สํสารทุกฺขาภาวโต, อธิคเต จ ตสฺมิํ สกลวฏฺฏทุกฺขาภาวโต จ นิพฺพานํ ปรมํ สุขํฯ ปุพฺพภาคมคฺคานนฺติ กายานุปสฺสนาทิเภทภินฺนานํ อริยมคฺคสฺส ปุพฺพภาคิยานํ มคฺคานํฯ เตสญฺจ อมตคามิตา นาม ตนฺนินฺนตาวเสเนว สจฺฉิกิริยาวเสนาติ อาห ‘‘ปุพฺพภาคคมเนเนว อมตคามิน’’นฺติฯ อฏฺฐงฺคิโก อริยมคฺโค เขโม สพฺพปริสฺสยสมุคฺฆาตเนน อนุปทฺทุตตฺตา, ตํสมงฺคีนํ สพฺพโส อนุปทฺทุตตฺตา ตํสมงฺคีนํ สพฺพโส อนุปทฺทวเหตุโต จฯ ลทฺธิวเสน คหิตาติ สสฺสตวาทาทีหิ เกวลํ เตสํ ลทฺธิวเสน ตถา คหิตาฯ เขมอมตคามินนฺติ อิมินา หิ ‘‘เขมํอมตคามิน’’นฺติ วิภตฺติอโลเปน นิทฺเทโส, อตฺโถ ปน วิภตฺติโลเปน ทฏฺฐพฺโพติ ทสฺเสติฯ

[216] อโนมชฺชตีติ อนุ อนุ โอมชฺชติฯ อปราปรํ หตฺถํ เหฏฺฐา โอตาเรนฺโต มชฺชติ

[217] เฉกนฺติ ฆนภาเวน วีตํฯ ฆนมฏฺฐภาเวน สุนฺทรํ โหตีติ อาห ‘‘สมฺปนฺน’’นฺติฯ สาธูหิ ปรมปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺเฐหิ ลาโต คหิโตติ สาหุฬิฯ สงฺการโจฬกํ นิจฺจกาฬกํฯ

[218] ตตฺถ ตตฺถ รุชนฏฺเฐน วิพาธนฏฺเฐน โรโคว ภูโตฯ วิปสฺสนาญาเณนปิ สิขาปฺปตฺเตน อาโรคฺยํ เอกเทเสน ปสฺสติ, นิพฺพานญฺจ วฏฺฏปฏิปกฺขโตติ อาห ‘‘วิปสฺสนาญาณญฺเจวา’’ติฯ

[219] อนฺตราติ ปฐมุปฺปตฺติ ชรามรณานํ เวมชฺเฌฯ อุปหโตติ ปิตฺตเสมฺหาทิโทเสหิ ทูสิตภาเวน กถิโตฯ ปิตฺตาทิโทเส ปน เภสชฺชเสวนาย นิวตฺเตนฺโต อุปหตํ ปฏิปากติกํ กโรนฺโต จกฺขูนิ อุปฺปาเทติ นามฯ วินฏฺฐานีติ อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปนฺนานิฯ

[220] ปุพฺเพ วุตฺเต สาหุฬิยจีเรฯ วฏฺเฏ อนุคตจิตฺเตนาติ อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ อนาทีนวทสฺสิตาย อนุคามิจิตฺเตนฯ

[221] ธมฺมสฺสาติ นิพฺพานสฺสฯ อนุธมฺมนฺติ อนุรูปํ นิยฺยานธมฺมํฯ เตนาห ‘‘อนุจฺฉวิกํ ปฏิปท’’นฺติฯ ปญฺจกฺขนฺเธติ ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ ทสฺเสติฯ ‘‘ทีฆรตฺตํ วต, โภ’’ติอาทินา ปาฬิยํ วิวฏฺฏํ ทสฺสิตํฯ เตนาห ‘‘อุปาทานนิโรธาติ วิวฏฺฏํ ทสฺเสนฺโต’’ติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

มาคณฺฑิยสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

6. สนฺทกสุตฺตวณฺณนา

[223] เทเวน วสฺเสน กโต โสพฺโภ เทวกตโสพฺโภฯ เตนาห ‘‘วสฺโส…เป.… รหโท’’ติฯ คุหาติ ปํสุคุหา ปาสาณคุหา มิสฺสกคุหาติ ติสฺโส คุหาฯ ตตฺถ ปํสุคุหา อุทกมุตฺตฏฺฐาเน อโหสิ นินฺนฏฺฐานํ ปน อุทเกน อชฺโฌตฺถตํฯ อุมงฺคํ กตฺวาติ เหฏฺฐา สุทุคฺคํ กตฺวาฯ อนมตคฺคิยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวาติ ‘‘น โข โส สตฺตาวาโส สุลภรูโป, โย อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา อนาวุฏฺฐปุพฺโพ’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.160) อิทญฺจ ตฬากํ มยา วุตฺถปุพฺพํ ภวิสฺสติ, ตมฺปิ ฐานํ โส จ อตฺตภาโว อปญฺญตฺติกภาวํ คโตติ เอวํ อนมตคฺคิยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ตาทิสํ ฐานํ คนฺตุํ วฏฺฏติฯ อิมินา นเยน สมุทฺทปพฺพตทสฺสนาทีสุปิ ปจฺจเวกฺขณาวิธิ เวทิตพฺโพฯ

อุจฺจํ นทมานายาติ อุจฺจํ กตฺวา สทฺทํ กโรนฺติยา กามสฺสาทภวสฺสาทาทิวตฺถุนฺติ ‘‘อยญฺจ อยญฺจ กาโม อิฏฺโฐ กนฺโต มนาโป, อสุโก ภโว อิฏฺโฐ กนฺโต มนาโป, เอวมยํ โลโก ปิเยหิ ปิยตโร’’ติ เอวํ กามสฺสาทภวสฺสาทโลกสฺสาทาทิสงฺขาตํ วตฺถุํฯ ทุคฺคติโต สํสารโต จ นิยฺยาติ เอเตนาติ นิยฺยานํ, สคฺคมคฺโค โมกฺขมคฺโค จ, ตํ นิยฺยานํ อรหติ, นิยฺยาเน วา นิยุตฺตาติ นิยฺยานิกา, นิยฺยานํ วา ผลํ เอติสฺสา อตฺถีติ นิยฺยานิกา, วจีทุจฺจริตาทิสํกิเลสโต นิยฺยาตีติ วา นิยฺยานียา, อี-การสฺส รสฺสตฺตํ ย-การสฺส จ ก-การํ กตฺวา นิยฺยานิกา, เจตนาย สทฺธิํ สมฺผปฺปลาปา เวรมณิฯ ตปฺปฏิปกฺขโต อนิยฺยานิกา, ตสฺสา ภาโว อนิยฺยานิกตฺตํ, ตสฺมา อนิยฺยานิกตฺตาฯ ติรจฺฉานภูตาติ ติโรกรณภูตาฯ เคหสฺสิตกถาติ กามปฏิสํยุตฺตกถาฯ กมฺมฏฺฐานภาเวติ อนิจฺจตาปฏิสํยุตฺตจตุสจฺจกมฺมฏฺฐานภาเวฯ สห อตฺเถนาติ สาตฺถกํ, หิตปฏิสํยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ วิสิขาติ ฆรสนฺนิเวโส, วิสิขาคหเณน จ ตนฺนิวาสิโน คหิตา ‘‘คาโม อาคโต’’ติอาทีสุ (สารตฺถ. ฏี. 1.อาจริยปรมฺปรกถาวณฺณนา) วิยฯ เตเนวาห ‘‘สูรา สมตฺถา’’ติ ‘‘สทฺธา ปสนฺนา’’ติ จฯ กุมฺภฏฺฐานปฺปเทเสน กุมฺภทาสิโย วุตฺตาติ อาห ‘‘กุมฺภทาสิกถา วา’’ติฯ

[228] โวหาโร วิย เตสํ ตถา โวหารมตฺตํ คเหตฺวา วุตฺตํ ‘‘พฺรหฺมจริยวาเส’’ติฯ อกตาติ สเมน, วิสเมน วา เกนจิ เหตุนา น กตา น วิหิตาฯ กตวิโธ กรณวิธิ นตฺถิ เอเตสนฺติ อกฏวิธาฯ ปททฺวเยนปิ โลเก เกนจิ เหตุปจฺจเยน เนสํ อนิพฺพตฺตตํ ทสฺเสติฯ อิทฺธิยาปิ น นิมฺมิตาติ กสฺสจิ อิทฺธิมโต เจโตวสิปฺปตฺตสฺส เทวสฺส, อิสฺสราทิโน วา อิทฺธิยาปิ น นิมฺมิตาฯ อนิมฺมาตาติ กสฺสจิ อนิมฺมาปิตาฯ