ขีณาสววารตติยาทินยวณฺณนา

[8] สภาโค ทิฏฺฐสจฺจตาทิสามญฺเญนฯ อารกา กิเลเสหิ อรหนฺติ ปทสฺส นิรุตฺตินเยน อตฺถํ วตฺวา ตํ ปาฬิยา สมาเนนฺโต ‘‘วุตฺตญฺเจต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปาปกาติ ลามกฏฺเฐน ทุคฺคติสมฺปาปนฏฺเฐน จ ปาปกาฯ สาวชฺชฏฺเฐน อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน จ อกุสลาฯ สํกิเลสํ อรหนฺติ, ตตฺถ วา นิยุตฺตาติ สํกิเลสิกาฯ ปุนพฺภวสฺส กรณสีลา, ปุนพฺภวผลํ อรหนฺตีติ วา โปโนภวิกาฯ สห ทรเถน ปริฬาเหน ปวตฺตนฺตีติ สทราฯ ทุกฺโข กฏุโก, ทุกฺขโม วา วิปาโก เอเตสนฺติ ทุกฺขวิปากาฯ อนาคเต ชาติยา เจว ชรามรณานญฺจ วฑฺฒเนน ชาติชรามรณิยาติฯ เอวเมเตสํ ปทานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ กามญฺจายํ สุตฺตนฺตวณฺณนา, อภิธมฺมนโย ปน นิปฺปริยาโยติ เตน ทสฺเสนฺโต ‘‘จตฺตาโร อาสวา’’ติอาทิมาหฯ สมุจฺฉินฺนา ปฏิปฺปสฺสทฺธาติ น เกวลํ สมุจฺฉินฺนา เอว, อถ โข ปฏิปฺปสฺสทฺธาปีติ มคฺคกิจฺเจน สทิสํ ผลกิจฺจมฺปิ นิทฺธาเรติฯ

สีลวิโสธนาทินา ครูนํ ปฏิปตฺติยา อนุกรณํ ครุสํวาโสฯ อริยมคฺคปฏิปตฺติ เอว อริยมคฺคสํวาโสฯ ทส อริยาวาสา นาม ปญฺจงฺควิปฺปหีนตาทโยฯ เย สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘ทสยิเม, ภิกฺขเว, อริยาวาสา, เย อริยา อาวสิํสุ วา อาวสนฺติ วา อาวสิสฺสนฺติ วาฯ กตเม ทส? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปญฺจงฺควิปฺปหีโน โหติ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต, เอการกฺโข, จตุราปสฺเสโน, ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจ, สมวยสฏฺเฐสโน, อนาวิลสงฺกปฺโป, ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร, สุวิมุตฺตจิตฺโต, สุวิมุตฺตปญฺโญฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, ทส อริยาวาสา’’ติ (อ. นิ. 10.19)ฯ

วุสฺสตีติ วา วุสิตํ, อริยมคฺโค, อริยผลญฺจ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ อติสยวจนิจฺฉาวเสน อรหา ‘‘วุสิตวา’’ติ วุตฺโตฯ กรณียนฺติ ปริญฺญาปหานภาวนาสจฺฉิกิริยมาหฯ ตํ ปน ยสฺมา จตูหิ มคฺเคหิ จตูสุ สจฺเจสุ กตฺตพฺพตฺตา โสฬสวิธนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เตนาห ‘‘จตูหิ มคฺเคหิ กรณีย’’นฺติฯ สมฺมาวิมุตฺตสฺสาติ อคฺคมคฺคผลปญฺญาหิ สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธีนํ วเสน สุฏฺฐุ วิมุตฺตสฺสฯ สนฺตจิตฺตสฺสาติ ตโต เอว สพฺพกิเลสทรถปริฬาหานํ วูปสนฺตจิตฺตสฺสฯ ภินฺนกิเลสสฺส ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโนฯ กตสฺส ปริญฺญาทิกิจฺจสฺส ปฏิจโย ปุน กรณํ นตฺถิ, ตโต เอว กรณียํ น วิชฺชติ น อุปลพฺภติฯ

ภาราติ โอสีทาปนฏฺเฐน ภารา วิยาติ ภาราฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ภารา หเว ปญฺจกฺขนฺธา’’ติอาทิ (สํ. นิ. 3.22)ฯ อตฺตโน โยนิโสมนสิการายตฺตนฺติ อตฺตุปนิพนฺธํ, สสนฺตานปริยาปนฺนตฺตา อตฺตานํ อวิชหนํฯ ตยิทํ ยทิปิ สพฺพสฺมิํ อนวชฺชธมฺเม สมฺภวติ, อกุปฺปสภาวาปริหานธมฺเมสุ ปน อคฺคภูเต อรหตฺเต สาติสยํ, เนตเรสูติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน ปรมตฺถฏฺเฐน วา’’ติ, อุตฺตมฏฺฐภาเวนาติ อตฺโถฯ

สุตฺตนฺตนโย นาม ปริยายนโยติ นิปฺปริยายนเยน สํโยชนานิ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภวราคอิสฺสามจฺฉริยสํโยชน’’นฺติ อาห, น ปน ‘‘รูปราโค’’ติอาทินาฯ ภเวสุ สํโยชนฺตีติ กิเลสกมฺมวิปากวฏฺฏานํ ปจฺจโย หุตฺวา นิสฺสริตุํ อปฺปทานวเสน พนฺธนฺติฯ สติปิ หิ อญฺเญสํ ตปฺปจฺจยภาเว น วินา สํโยชนานิ เตสํ ตปฺปจฺจยภาโว อตฺถิ, โอรมฺภาคิยอุทฺธมฺภาคิยสงฺคหิเตหิ จ เตหิ ตํตํภวนิพฺพตฺตกกมฺมนิยโม ภวนิยโม จ โหติ , น จ อุปจฺฉินฺนสํโยชนสฺส กตานิปิ กมฺมานิ ภวํ นิพฺพตฺเตนฺตีติ เตสํเยว สํโยชนฏฺโฐ ทฏฺฐพฺโพฯ

สมฺมา อญฺญายาติ อาชานนภูตาย อคฺคมคฺคปญฺญาย สมฺมา ยถาภูตํ ทุกฺขาทีสุ โย ยถา ชานิตพฺโพ, ตํ ตถา ชานิตฺวาฯ จิตฺตวิมุตฺติ สพฺพสฺส จิตฺตสํกิเลสสฺส วิสฺสคฺโคฯ นิพฺพานาธิมุตฺติ นิพฺพาเน อธิมุจฺจนํ ตตฺถ นินฺนโปณปพฺภารตาฯ ตนฺติ ปถวีอาทิกํฯ ปริญฺญาตํ, น ปุถุชฺชนสฺส วิย อปริญฺญาตํ, เสกฺขสฺส วิย ปริญฺเญยฺยํ วาฯ ตสฺมาติ ปริญฺญาตตฺตาฯ

จตุตฺถปญฺจมฉฏฺฐวารา ตตฺถ ตตฺถ กิเลสนิพฺพานกิตฺตนวเสน ปวตฺตตฺตา นิพฺพานวารา นามฯ

ตตฺถ ปถวีอาทีนํ ปริญฺญาตตฺตา อมญฺญนา, สา ปน ปริญฺญา ราคาทีนํ ขเยน สิทฺธาติ อิมสฺส อตฺถสฺส ทีปนวเสน ปาฬิ ปวตฺตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปริญฺญาตํ ตสฺสาติ สพฺพปเทหิ โยเชตฺวา ปุน ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตาติ โยเชตพฺพํฯ เอส นโย อิตเรสู’’ติ อาหฯ ตตฺถ อิตเรสูติ ปญฺจมฉฏฺฐวาเรสุฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ปาฬิ เอวํ น ทิสฺสตีติ อาห ‘‘เทสนา ปน เอกตฺถ วุตฺตํ สพฺพตฺถ วุตฺตเมว โหตีติ สํขิตฺตา’’ติฯ

น ขยา ราคสฺส วีตราโค สพฺพโส อปฺปหีนราคตฺตาฯ วิกฺขมฺภิตราโค หิ โสติฯ พาหิรกคฺคหณญฺเจตฺถ ตถาภาวสฺเสว เตสุ ลพฺภนโต, น เตสุ เอว ตถาภาวสฺส ลพฺภนโตฯ อิทานิ ยา สา ‘‘ปริญฺญาตํ ตสฺสา’’ติ สพฺพปเทหิ โยชนา วุตฺตา, ตํ วินาปิ นิพฺพานวารอตฺถโยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ มญฺญนํ น มญฺญตีติ มญฺญนา นปฺปวตฺตตีติ อตฺโถฯ มญฺญนาย มญฺญิตพฺพตฺเตปิ ตสฺสา วตฺถุอนฺโตคธตฺตาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ยทิปิ ปริญฺญาตปทํ อคฺคเหตฺวา นิพฺพานวารเทสนา ปวตฺตา, เอวมฺปิ ‘‘ขยา’’ติอาทิปเทหิ ปริญฺญาสิทฺธิ เอว ปกาสียตีติ โก เตสํ วิเสโสติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิฯ มคฺคภาวนาปาริปูริทสฺสนตฺถํ วุตฺโต, มคฺคกิจฺจนฺตา หิ ปริญฺญาโยติ อธิปฺปาโยฯ อิตเร…เป.… เวทิตพฺพา วีตราคาทิกิตฺตนโตติฯ ทฺวีหิ วา การเณหีติ ยถาวุตฺตการณทฺวเยนฯ อสฺสาติ ขีณาสวสฺสฯ อยํ วิเสโสติ อิทานิ วุจฺจมาโน วิเสโสฯ ยทิปิ ขีณาสโว เอกนฺเตน วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห เอว จ โหติ, ยาย ปน ปุพฺพภาคปฏิปทาย วีตราคตาทโย สวิเสสาติ วตฺตพฺพตํ ลภนฺติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตีสุ หี’’ติอาทิมาห ฯ ‘‘รตฺโต อตฺถํ น ชานาตี’’ติอาทินา (เนตฺติ. 11) ราเค อาทีนวํ ปสฺสโต ‘‘ราโค จ นาม สุขาภิสงฺเคน อุปฺปชฺชติ, สุขญฺจ วิปริณามโต ทุกฺขํฯ ปเคว อิตร’’นฺติ สเหตุเก ราเค อาทีนวทสฺสนํ ทุกฺขานุปสฺสนาย นิมิตฺตํ, ทุกฺขานุปสฺสนา จ ปณิธิยา ปฏิปกฺขภาวโต อปฺปณิหิตวิโมกฺขํ ปริปุเรตีติ อาห ‘‘ราเค…เป.… วีตราโค โหตี’’ติฯ ตถา ‘‘ทุฏฺโฐ อตฺถํ น ชานาตี’’ติอาทินา (อิติวุ. 88) โทเส อาทีนวํ ปสฺสโต ‘‘โทโส จ นาม ทุกฺขํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ อุภยํ อนวฏฺฐิตํ อิตฺตรํ ปภงฺคู’’ติ สเหตุเก โทเส อาทีนวทสฺสนํ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิมิตฺตํ, อนิจฺจานุปสฺสนา จ นิจฺจนิมิตฺตาทีนํ ปฏิปกฺขภาวโต อนิมิตฺตวิโมกฺขํ ปริปูเรตีติ อาห ‘‘โทเส…เป.… โหตี’’ติฯ

ตถา ‘‘มูฬฺโห อตฺถํ น ชานาตี’’ติอาทินา (อิติวุ. 88) โมเห อาทีนวํ ปสฺสโต ‘‘โมโห นาม ยถาสภาวคฺคหณสฺส ปริพฺภมนฺโต’’ติ โมหสฺส วิกฺขมฺภนํ อนตฺตานุปสฺสนาย นิมิตฺตํ, อนตฺตานุปสฺสนาย จ อตฺตาภินิเวสสฺส ปฏิปกฺขภาวโต สุญฺญตํ วิโมกฺขํ ปริปูเรตีติ อาห ‘‘โมเห…เป.… วีตโมโห โหตี’’ติฯ

เอวํ สนฺเตติ ยทิ วีตราคตาทโย วิโมกฺขวิภาเคน วุตฺตา, เอวํ สนฺเตฯ ตสฺมาติ ยสฺมา วิโมกฺขมุขวิโมกฺขานํ วเสน นิยเมตฺวา น วุตฺตํ, ตสฺมาฯ ยํ กิญฺจิ อรหโต สมฺภวนฺตํ วิภชิตฺวา วุจฺจตีติ วารตฺตยเทสนา กตาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ยํ อรหโต’’ติอาทินาฯ

เอวํ วิมุตฺติวิภาเคน ขีณาสวสฺส วิภาคํ วารตฺตยเทสนานิพนฺธนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อวิภาเคนปิ ตตฺถ ปริญฺญาวิสยสฺส อนุสยวิสยสฺส จ วิภาคํ ตสฺส นิพนฺธนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อวิเสเสนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุเปกฺขาเวทนา วิเสสโต สงฺขารทุกฺขํ สมฺโมหาธิฏฺฐานนฺติ วุตฺตํ ‘‘สงฺขาร…เป.… โมโห’’ติฯ เสสํ วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ขีณาสววารตติยาทินยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตถาคตวารสตฺตมนยวณฺณนา

[12] เยหิ (ที. นิ. อภิ. ฏี. 1.7.จูฬสีลวณฺณนา; อ. นิ. ฏี. 1.1.170) คุณวิเสเสหิ นิมิตฺตภูเตหิ ภควติ ‘‘ตถาคโต’’ติ อยํ สมญฺญา ปวตฺตา, ตํ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ คุณเนมิตฺตกาเนว หิ ภควโต สพฺพานิ นามานิฯ ยถาห –

‘‘อสงฺเขฺยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;

คุเณน นามมุทฺเธยฺยํ, อปิ นามสหสฺสโต’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1313; อุทา. อฏฺฐ. 53; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.76; ที. นิ. อภิ. ฏี. 1.7.จูฬสีลวณฺณนา; อ. นิ. ฏี. 1.1.170) –

ตถา อาคโตติ เอตฺถ อาการนิยมนวเสน โอปมฺมสมฺปฏิปาทนตฺโถ ตถา-สทฺโทฯ