ยถา หิ สตฺตสุปิ อุจฺเฉทวิกปฺเปสุ สํสารนายิกานํ ตณฺหาทิฏฺฐีนํ ปหานํ สมฺภวติ, เอวํ สสฺสตวิกปฺเปสุปีติ กถญฺจิ ปน ทิฏฺฐิคติกสฺส ภววิปฺปโมกฺโขฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สกฺกายํ นาติวตฺตตี’’ติฯ

สโสติ โส เอโส ปุถุชฺชโนฯ นิจฺจนฺติ สพฺพกาลํฯ

ตนฺติ ตสฺมา สกฺกายมลีนสฺส ชาติยาทีนมนติวตฺตนโตฯ อสาตโตติ ทุกฺขโตฯ

ปสฺสํ เอวมิมนฺติ อสุภานิจฺจทุกฺขานตฺตสภาวํ ตํ สกฺกายํ วุตฺตปฺปกาเรน ยถาภูตวิปสฺสนาปญฺญาสหิตาย มคฺคปญฺญาย ปสฺสนฺโตฯ ปหายาติ สมุจฺเฉทวเสน สพฺพา มญฺญนาโย ปชหิตฺวาฯ สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ สกลสฺมาปิ วฏฺฏทุกฺขโต ปมุจฺจตีติฯ

เอกตฺตวาราทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฐมนยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เสกฺขวารทุติยนยวณฺณนา

[7] อธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส อนิยเมตฺวา วจนํ อุทฺเทโส, นิยเมตฺวา วจนํ นิทฺเทโสติ อาห ‘‘โยติ อุทฺเทสวจนํ, โสติ นิทฺเทสวจน’’นฺติฯ สมฺปิณฺฑนตฺโถติ สมุจฺจยตฺโถฯ สมฺปิณฺฑนญฺจ สภาคตาวเสน โหตีติ อาห – ‘‘อารมฺมณสภาเคนา’’ติ, อารมฺมณสฺส สภาคตาย สทิสตายาติ อตฺโถฯ เสกฺขํ ทสฺเสติ สามญฺญโชตนาย วิเสเส อวฏฺฐานโต, เสกฺขวิสยตฺตา จ ตสฺส วจนสฺสฯ

เกนฏฺเฐนาติ ยสฺมา ญาเณน อรณียโต อตฺโถ สภาโว, ตสฺมา เกนฏฺเฐน เกน สภาเวน เกน ลกฺขเณน เสกฺโข นาม โหตีติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปน เสกฺขธมฺมาธิคเมน ปุคฺคเล เสกฺขโวหารปฺปวตฺติ, ตสฺมา ‘‘เสกฺขธมฺมปฏิลาภโต เสกฺโข’’ติ วุตฺตํฯ เสกฺขธมฺมา นาม จตูสุ มคฺเคสุ, เหฏฺฐิเมสุ จ ตีสุ ผเลสุ สมฺมาทิฏฺฐิอาทโยฯ เตนาห ‘‘เสกฺขาย สมฺมาทิฏฺฐิยา…เป.… เอตฺตาวตา โข ภิกฺขุ เสกฺโข โหตี’’ติฯ

เอวํ อภิธมฺมปริยาเยน เสกฺขลกฺขณํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สุตฺตนฺติกปริยาเยนปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สิกฺขตีติ อิมินา สิกฺขาตฺตยสมงฺคี อปรินิฏฺฐิตสิกฺโข เสกฺโขติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘สิกฺขตี’’ติอาทิ ฯ สิกฺขาหิ นิจฺจสมาโยคทีปนตฺถญฺเจตฺถ ‘‘สิกฺขติ สิกฺขตี’’ติ อาเมฑิตวจนํฯ อถ วา สิกฺขนํ สิกฺขา, สา เอตสฺส สีลนฺติ เสกฺโขฯ โส หิ อปริโยสิตสิกฺขตฺตา ตทธิมุตฺตตฺตา จ เอกนฺเตน สิกฺขนสีโล, น อเสกฺโข วิย ปรินิฏฺฐิตสิกฺโข ตตฺถ ปฏิปฺปสฺสทฺธุสฺสุกฺโก, นาปิ วิสฺสฏฺฐสิกฺโข ปจุรชโน วิย ตตฺถ อนธิมุตฺโตฯ อถ วา อริยาย ชาติยา ตีสุ สิกฺขาสุ ชาโต, ตตฺถ วา ภโวติ เสกฺโขฯ อถ วา อิกฺขติ เอตายาติ อิกฺขา, มคฺคผลสมฺมาทิฏฺฐิฯ สห อิกฺขายาติ เสกฺโขฯ

อนุโลมปฏิปทาย ปริปูรการีติ ยา สา สีลาทิกา วิปสฺสนนฺตา ทุกฺขนิโรธคามินิยา โลกุตฺตราย ปฏิปทาย อนุโลมนโต อนุโลมปฏิปทา, ตสฺสา สมฺปาทเนน ปริปูรการีติฯ อิทานิ ตํ ปฏิปทํ ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน ทสฺเสตุํ ‘‘สีลสมฺปนฺโน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สีลสมฺปนฺโนติ ปาติโมกฺขสํวรสีเลน สมนฺนาคโต, ปริปุณฺณปาติโมกฺขสีโล วาฯ ปาติโมกฺขสีลญฺหิ อิธ ‘‘สีล’’นฺติ อธิปฺเปตํ ปธานภาวโตฯ รูปาทิอารมฺมเณสุ อภิชฺฌาทีนํ ปวตฺตินิวารณสงฺขาเตน มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ ปิธาเนน อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโรฯ ปริเยสนาทิวเสน โภชเน ปมาณชานเนน โภชเน มตฺตญฺญูฯ วิคตถินมิทฺโธ หุตฺวา รตฺตินฺทิวํ กมฺมฏฺฐานมนสิกาเร ยุตฺตตาย ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโตฯ กถํ ปน ชาคริยานุโยโค โหตีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺพรตฺตา…เป.… วิหรตี’’ติ วุตฺตํฯ ยถาห ‘‘กถญฺจ ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต โหติ? อิธ ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา ปฐมํ ยามํ จงฺกเมน…เป.… โสเธติ, เอวํ โข ภิกฺขุ ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต โหตี’’ติ (วิภ. 519)ฯ อิมสฺมิํ ปนตฺเถติ ‘‘มญฺญติ, น มญฺญตี’’ติ จ วตฺตพฺพภาวสงฺขาเต อตฺเถฯ โน ปุถุชฺชโน อธิปฺเปโต ‘‘อปฺปตฺตมานโส, อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ ปตฺถยมาโน’’ติ จ วุตฺตตฺตาฯ

สมฺปยุตฺตตฺตา มนสิ ภโวติ ราโค มานโส, มโน เอว มานสนฺติ กตฺวา จิตฺตํ มานสํ, อนวเสสโต มานํ สียติ สมุจฺฉินฺทตีติ อคฺคมคฺโค มานสํ, ตนฺนิพฺพตฺตตฺตา ปน อรหตฺตสฺส มานสตา ทฏฺฐพฺพาฯ ชเนสุตาติ ชเน สกลสตฺตโลเก วิสฺสุตา, ปตฺถฏยสาติ อตฺโถฯ

นตฺถิ อิโต อุตฺตรนฺติ อนุตฺตรํฯ ตํ ปน สพฺพเสฏฺฐํ โหนฺตํ เอกนฺตโต สทิสรหิตเมว โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อนุตฺตรนฺติ เสฏฺฐํ, อสทิสนฺติ อตฺโถ’’ติฯ ปตฺถยมานสฺสาติ ตณฺหายนฺตสฺสฯ ปชปฺปิตานีติ มานชปฺปนานิฯ ยสฺมิญฺหิ วตฺถุสฺมิํ ตณฺหายนา ปตฺถยมานมญฺญนา สมฺภวติ, ตสฺมิํเยว ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทีนิ ปชปฺปิตานิ สมฺภวนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ปเวธีตนฺติ ปริวาสิตํฯ ปกปฺปิเตสูติ ตณฺหาทิฏฺฐิกปฺเปหิ ปริกปฺปิเตสุ อารมฺมเณสุฯ โสตนฺติ กิเลสโสตํ ฯ ตสฺมิญฺหิ ฉินฺเน อิตรโสตํ ฉินฺนเมวาติฯ วิทฺธสฺตนฺติ วินาสิตํฯ ตญฺจ โข โลมหํสมตฺตมฺปิ อเสเสตฺวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินฬีกต’’นฺติ, วิคตาวเสสํ กตนฺติ อตฺโถฯ อธิมุตฺติยา อิธาธิปฺเปตปตฺถนา ปากฏา โหตีติ ‘‘ตนฺนินฺโน’’ติอาทิ วุตฺตํ, น ปน กุสลจฺฉนฺทสฺส อธิมุตฺติภาวโตฯ อธิมุจฺจนฺโตติ โอกปฺเปนฺโตฯ

สพฺพาการวิปรีตายาติ ‘‘สุภํ สุขํ นิจฺจ’’นฺติอาทีนํ สพฺเพสํ อตฺตนา คเหตพฺพาการานํ วเสน ตพฺพิปรีตตาย, อนวเสสโต ธมฺมสภาววิปรีตาการคาหินิยาติ อตฺโถฯ อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณนาติ อสมฺปชานนมิจฺฉาชานนานิ วิย น ธมฺมสภาวํ อปฺปตฺวา นาปิ อติกฺกมิตฺวา, อถ โข อวิรชฺฌิตฺวา ธมฺมสภาวสฺส อภิมุขภาวปฺปตฺติยา อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน, ญาตปริญฺญาธิฏฺฐานาย ตีรณปริญฺญาย ปหานปริญฺเญกเทเสน จาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปถวีติ…เป.… วุตฺตํ โหตี’’ติฯ ปถวีภาวนฺติ ปถวิยํ อภิญฺเญยฺยภาวํฯ ลกฺขณปถวี หิ อิธาธิปฺเปตา, ปริญฺเญยฺยภาโว ปนสฺสา ‘‘อนิจฺจาติปี’’ติอาทินา คหิโตติฯ อภิญฺญตฺวาติ ญาตตีรณปหานปริญฺญาหิ เหฏฺฐิมมคฺคญาเณหิ จ อภิชานิตฺวาฯ มามญฺญีติ อปฺปหีนานํ มญฺญนานํ วเสน มาติ มญฺญตีติ มา, ปหีนานํ ปน วเสน น มญฺญตีติ อมญฺญี, มา จ โส อมญฺญี จ มามญฺญีติ เอวเมตฺถ ปทวิภาคโต อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ เยน ภาเคน อมญฺญี, เตน มญฺญีติ น วตฺตพฺโพฯ เยน ปน ภาเคน มญฺญี, เตน อมญฺญีติ น วตฺตพฺโพติฯ เอวํ ปฏิกฺเขปปฺปธานํ อตฺถํ ทสฺเสตุํ อฏฺฐกถายํ ‘‘มญฺญี จ น มญฺญี จ น วตฺตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ

ปฏิกฺเขปปฺปธานตา เจตฺถ ลพฺภมานานมฺปิ มญฺญนานํ ทุพฺพลภาวโต เวทิตพฺพาฯ เตเนวาห – ‘‘อิตรา ปน ตนุภาวํ คตา’’ติฯ มาติ จ นิปาตปทเมตํ, อเนกตฺถา จ นิปาตาติ อธิปฺปาเยน ‘‘เอตสฺมิญฺหิ อตฺเถ อิมํ ปทํ นิปาเตตฺวา วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ นิปาเตตฺวาติ จ ปกติอาทิวิภาคนิทฺธารเณ อนุมานนยํ มุญฺจิตฺวา ยถาวุตฺเต อตฺเถ ปจฺจกฺขโตว ทสฺเสตฺวาติ อตฺโถฯ ปุถุชฺชโน วิยาติ เอเตนสฺส อุปริมคฺควชฺฌตณฺหามานวเสน มญฺญนา น ปฏิกฺขิตฺตาติ ทีเปติฯ

อถ วา มา มญฺญีติ ปริกปฺปกิริยาปฏิกฺเขปวจนเมตํ ‘‘มา รนฺธยุํ, มา ชีรี’’ติอาทีสุ วิย, น มญฺเญยฺยาติ วุตฺตญฺโหติฯ ยถา หิ ปุถุชฺชโน สพฺพโส อปฺปหีนมญฺญนตฺตา ‘‘มญฺญติ’’จฺเจว วตฺตพฺโพ, ยถา จ ขีณาสโว สพฺพโส ปหีนมญฺญนตฺตา น มญฺญติ เอว, น เอวํ เสกฺโขฯ ตสฺส หิ เอกจฺจา มญฺญนา ปหีนา, เอกจฺจา อปฺปหีนา, ตสฺมา อุภยภาวโต อุภยถาปิ น วตฺตพฺโพฯ นนุ จ อุภยภาวโต อุภยถาปิ วตฺตพฺโพติ? นฯ ยา หิ อปฺปหีนา, ตาปิสฺส ตนุภาวํ คตาติ ตาหิปิ โส น มญฺเญยฺย วิภูตตราย มญฺญนาย อภาวโต, ปเคว อิตราหิฯ เตนาห ภควา ‘‘มา มญฺญี’’ติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มา มญฺญีติ ปริกปฺปกิริยาปฏิกฺเขปวจนเมตํ ‘มา รนฺธยุํ, มา ชีรี’ติอาทีสุ วิย, น มญฺเญยฺยาติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ อยญฺจสฺส อมญฺญนา วตฺถุโน ปริญฺเญยฺยตฺตา, น อเสกฺขสฺส วิย ปริญฺญาตตฺตาฯ ยญฺหิ เอกนฺตโต ปริชานิตพฺพํ ปริชานิตุํ สกฺกา, น ตตฺถ ตพฺพิธุเร วิย ปุถุชฺชนสฺส มญฺญนา สมฺภวนฺติฯ เตนาห ‘‘ปริญฺเญยฺยํ ตสฺสาติ วทามี’’ติฯ

โอกฺกนฺตนิยามตฺตาติ อนุปวิฏฺฐสมฺมตฺตนิยามตฺตา, โอติณฺณมคฺคโสตตฺตาติ อตฺโถฯ สมฺโพธิปรายณตฺตาติ อุปริมคฺคสมฺโพธิปฏิสรณตฺตา, ตทธิคมาย นินฺนโปณปพฺภารภาวโตติ อตฺโถฯ อุภเยนปิ ตสฺส อวสฺสํภาวินี เสสปริญฺญาติ ทสฺเสติฯ ปริญฺเญยฺยนฺติ ปริชานิตพฺพภาเวน ฐิตํ, ปริญฺญาตุํ วา สกฺกุเณยฺยํฯ ตปฺปฏิปกฺขโต อปริญฺเญยฺยํฯ ปุถุชฺชนสฺส วิยาติ เอเตน อิธาธิปฺเปตปุถุชฺชนสฺส ปริญฺเญยฺยภาวาสงฺกา เอว นตฺถิ อนธิการโตติ ทสฺเสติฯ ‘‘มาภินนฺที’’ติ เอตฺถาปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เสกฺขวารทุติยนยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ขีณาสววารตติยาทินยวณฺณนา

[8] สภาโค ทิฏฺฐสจฺจตาทิสามญฺเญนฯ อารกา กิเลเสหิ อรหนฺติ ปทสฺส นิรุตฺตินเยน อตฺถํ วตฺวา ตํ ปาฬิยา สมาเนนฺโต ‘‘วุตฺตญฺเจต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปาปกาติ ลามกฏฺเฐน ทุคฺคติสมฺปาปนฏฺเฐน จ ปาปกาฯ สาวชฺชฏฺเฐน อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน จ อกุสลาฯ สํกิเลสํ อรหนฺติ, ตตฺถ วา นิยุตฺตาติ สํกิเลสิกาฯ ปุนพฺภวสฺส กรณสีลา, ปุนพฺภวผลํ อรหนฺตีติ วา โปโนภวิกาฯ สห ทรเถน ปริฬาเหน ปวตฺตนฺตีติ สทราฯ ทุกฺโข กฏุโก, ทุกฺขโม วา วิปาโก เอเตสนฺติ ทุกฺขวิปากาฯ อนาคเต ชาติยา เจว ชรามรณานญฺจ วฑฺฒเนน ชาติชรามรณิยาติฯ เอวเมเตสํ ปทานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ กามญฺจายํ สุตฺตนฺตวณฺณนา, อภิธมฺมนโย ปน นิปฺปริยาโยติ เตน ทสฺเสนฺโต ‘‘จตฺตาโร อาสวา’’ติอาทิมาหฯ สมุจฺฉินฺนา ปฏิปฺปสฺสทฺธาติ น เกวลํ สมุจฺฉินฺนา เอว, อถ โข ปฏิปฺปสฺสทฺธาปีติ มคฺคกิจฺเจน สทิสํ ผลกิจฺจมฺปิ นิทฺธาเรติฯ

สีลวิโสธนาทินา ครูนํ ปฏิปตฺติยา อนุกรณํ ครุสํวาโสฯ อริยมคฺคปฏิปตฺติ เอว อริยมคฺคสํวาโสฯ ทส อริยาวาสา นาม ปญฺจงฺควิปฺปหีนตาทโยฯ เย สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘ทสยิเม, ภิกฺขเว, อริยาวาสา, เย อริยา อาวสิํสุ วา อาวสนฺติ วา อาวสิสฺสนฺติ วาฯ กตเม ทส? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปญฺจงฺควิปฺปหีโน โหติ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต, เอการกฺโข, จตุราปสฺเสโน, ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจ, สมวยสฏฺเฐสโน, อนาวิลสงฺกปฺโป, ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร, สุวิมุตฺตจิตฺโต, สุวิมุตฺตปญฺโญฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, ทส อริยาวาสา’’ติ (อ. นิ. 10.19)ฯ

วุสฺสตีติ วา วุสิตํ, อริยมคฺโค, อริยผลญฺจ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ อติสยวจนิจฺฉาวเสน อรหา ‘‘วุสิตวา’’ติ วุตฺโตฯ กรณียนฺติ ปริญฺญาปหานภาวนาสจฺฉิกิริยมาหฯ ตํ ปน ยสฺมา จตูหิ มคฺเคหิ จตูสุ สจฺเจสุ กตฺตพฺพตฺตา โสฬสวิธนฺติ เวทิตพฺพํฯ