‘‘ปถวิโต มญฺญตี’’ติอาทีสุ ยถา ‘‘สอุปกรณสฺส อตฺตโน วา ปรสฺส วา’’ติอาทิมญฺญนาปวตฺติ ทสฺสิตา, เอวํ ‘‘ทิฏฺฐโต มญฺญตี’’ติอาทีสุ สกฺกา ตํ ทสฺเสตุนฺติ อาห ‘‘เตสํ ปถวีวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพ’’นฺติฯ

อาหจฺจาติ วิสยํ อนฺวาย, ปตฺวาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อุปคนฺตฺวา’’ติฯ อญฺญมญฺญสํสิเลเสติ จกฺขุรูปโสตสทฺทา วิย ทุเร อหุตฺวา อญฺญมญฺญํ อลฺลิยเนฯ

มนสา วิญฺญาตํ เกวลนฺติ อตฺโถฯ อิตรานิปิ หิ มนสา วิญฺญายนฺตีติฯ เสเสหิ สตฺตหิ อายตเนหิ ปญฺญตฺติยา อสงฺคหิตตฺตา ตมฺปิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺมารมฺมณสฺส วา’’ติ วุตฺตํฯ ทฺวีสุปิ วิกปฺเปสุ โลกุตฺตรานมฺปิ สงฺคโห อาปนฺโนติ อาห ‘‘อิธ ปน สกฺกายปริยาปนฺนเมว ลพฺภตี’’ติฯ วิตฺถาโรติ มญฺญนานํ ปวตฺตนาการวิตฺถาโรฯ เอตฺถาติ เอเตสุ สุตวาราทีสุฯ

ทิฏฺฐสุตวาราทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เอกตฺตวาราทิวณฺณนา

[6] สมาปนฺนกวาเรนาติ สมาปนฺนกปฺปวตฺติยา, รูปาวจรารูปาวจรฌานปฺปวตฺติยาติ อตฺโถฯ สา หิ เอกสฺมิํเยว อารมฺมเณ เอกากาเรน ปวตฺตตีติ กตฺวา ‘‘เอกตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, เอวญฺจ กตฺวา วิปากชฺฌานปฺปวตฺติปิ อิธ สมาปนฺนกวารคฺคหเณเนว คหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ อสมาปนฺนกวาเรนาติ กามาวจรธมฺมปฺปวตฺติยาฯ อุปจารชฺฌาเนนปิ หิ จิตฺตํ น สมฺมา เอกตฺตํ คตนฺติ วุจฺจตีติฯ

โยชนาติ มญฺญนาโยชนาฯ ภินฺทิตฺวาติ วิภชิตฺวาฯ สาสนนเยนาติ ปาฬินเยนฯ ตตฺถ ‘‘เอกตฺตํ มญฺญตี’’ติอาทีสุ ‘‘เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทินา นเยน, ‘‘นานตฺตํ มญฺญตี’’ติอาทีสุ ปน ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทินา นเยน วุตฺตวิธิํ อนุคนฺตฺวา มญฺญนา เวทิตพฺพาฯ

ปถวีวาราทีสุ วุตฺเตน จ อฏฺฐกถานเยนาติ ‘‘อหํ เวทนาติ มญฺญติ, มม เวทนาติ มญฺญตี’’ติอาทินา, ‘‘อหํ รูปนฺติ มญฺญติ, มม รูปนฺติ มญฺญตี’’ติอาทินา จาติ อตฺโถฯ

เตนาห ‘‘ยถานุรูปํ วีมํสิตฺวา’’ติ, เอกตฺตนานตฺตภาเวสุ โย โยชนานโย สมฺภวติ, ตทนุรูปํ วิจาเรตฺวาติ อตฺโถฯ เกจีติ อภยคิริวาสิโนฯ อปเรติ สารสมาสาจริยาฯ ทิฏฺฐาภินิเวสํ วทนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ปุถุชฺชนสฺส มญฺญนา นาม สกฺกายํ ภินฺทิตฺวาว ยถาอุปฏฺฐิตวิสยวเสเนว ปวตฺตตีติ น ตตฺถ อยเมกตฺตนโย อยํ นานตฺตนโยติ วิภาควเสเนว, เอกตฺตสญฺญี อตฺตา โหตีติอาทีสุ จ อตฺตโน เอกตฺตนานตฺตสญฺญิตา วุตฺตา, น ปน เอกตฺตํ นานตฺตนฺติ เอวํ ปวตฺตสฺส ทิฏฺฐาภินิเวสสฺส เอกตฺตนานตฺตภาโวติ เอวเมตฺถ ตทุภยสฺส อิธ อนธิปฺเปตภาโว ทฏฺฐพฺโพฯ

ยํ ยถาวุตฺตปุถุชฺชโน อนวเสสโต คณฺหนฺโต คเหตุํ สกฺโกติ, ตํ ตสฺส อนวเสสโต คเหตพฺพตํ อุปาทาย ‘‘สพฺพ’’นฺติ วุจฺจตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตเมวา’’ติ อาห, สกฺกายสพฺพนฺติ อตฺโถฯ สพฺพสฺมิมฺปิ เตภูมกธมฺเม อาทีนวทสฺสเน อสติ นิพฺพิทาภาวโต อสฺสาทานุปสฺสนาย ตณฺหา วฑฺฒเตวาติ อาห ‘‘สพฺพํ อสฺสาเทนฺโต สพฺพํ ตณฺหามญฺญนาย มญฺญตี’’ติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒตี’’ติ (สํ. นิ. 2.53, 57)ฯ ‘‘สพฺพมิทํ มยา นิมฺมิต’’นฺติ เตน นิมฺมิตมญฺญนาย อตฺตานํ เสยฺยาทิโต ทหนฺโต เตน มาเนน นิมฺมิตํ มญฺญติเยว นาม นิมฺมิตมญฺญนาย วินา ตถามานุปฺปตฺติยา อภาวโตติ อาห ‘‘อตฺตนา นิมฺมิตํ มญฺญนฺโต สพฺพํ มานมญฺญนาย มญฺญตี’’ติฯ สพฺพํ นตฺถีติอาทินา นเยนาติ อาทิ-สทฺเทน นิยติวาทาทิเก สงฺคณฺหาติฯ มหา เม อตฺตาติ อิมินา สพฺพโต อตฺตโน วิภูติปวตฺติวาทํ ทสฺเสติฯ ‘‘สพฺพํ สพฺพตฺถก’’นฺติ ทิฏฺฐิวเสน – ‘‘อหํ สพฺพสฺมิํ มยฺหํ กิญฺจนํ ปลิโพโธ สพฺพสฺมิํ, ปโร สพฺพสฺมิํ ปรสฺส กิญฺจนํ ปลิโพโธ สพฺพสฺมิ’’นฺติอาทินา นเยนเปตฺถ มญฺญนา สมฺภวตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เสสํ ปถวีวาเร วุตฺตนเยน เวทิตพฺพ’’นฺติฯ อปิจ ‘‘สพฺโพยํ โลโก ปุริสมโย’’ติ เอวํทิฏฺฐิโก ปุริสสงฺขาตโต สพฺพโต, อตฺตโน อุปฺปตฺติํ วา นิคฺคมนํ วา มญฺญนฺโต ทิฏฺฐิมญฺญนาย สพฺพโต มญฺญติ, ตสฺมิํเยว ปน ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญิเต วตฺถุสฺมิํ สิเนหํ มานญฺจ อุปฺปาทยโต ตณฺหามญฺญนา มานมญฺญนา จ เวทิตพฺพาฯ

ตํเยว ปน สพฺพํ มยฺหํ อตฺตา กตฺตา สามีติ วา มญฺญนฺโต ‘‘สพฺพํ เม’’ติ มญฺญติ, ตถายํ ทิฏฺฐิตณฺหาภินนฺทนาหิ อภินนฺทนฺโต สพฺพํ อภินนฺทตีติ เอวมฺเปตฺถ มญฺญนานํ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

ตนฺติ สกฺกายํฯ อุกฺกํสคตสุขสหิตญฺหิ ขนฺธปญฺจกํ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาที นิพฺพานนฺติ มญฺญติ, ตํ ปนตฺถโต สกฺกาโยเยวาติฯ เอกธาติ ปญฺจวิธมฺปิ นิพฺพานภาเวน เอกชฺฌํ กตฺวา วุตฺตํฯ ยโตติ ยสฺมาฯ ปญฺจหิ กามคุเณหีติ มนาปิยรูปาทีหิ ปญฺจหิ กามโกฏฺฐาเสหิ, พนฺธเนหิ วาฯ สมปฺปิโต สุฏฺฐุ อปฺปิโต อลฺลีโน หุตฺวา ฐิโตฯ สมงฺคิภูโตติ สมนฺนาคโตฯ ปริจาเรตีติ เตสุ กามคุเณสุ กามโกฏฺฐาเสสุ ยถาสุขํ อินฺทฺริยานิ จาเรติ สญฺจาเรติ อิโต จิโต จ อุปเนติฯ อถ วา ลฬติ รมติ กีฬติฯ เอตฺถ ทฺวิธา กามคุณา มานุสกา เจว ทิพฺพา จฯ มานุสกา จ มนฺธาตุกามคุณสทิสา, ทิพฺพา ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทวราชสฺส กามคุณสทิสาฯ เอวรูเป กาเม อุปคตานญฺหิ เต ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานสมฺปตฺติํ ปญฺญเปนฺติฯ เตนาห ‘‘เอตฺตาวตา โข…เป.… โหตี’’ติฯ ทิฏฺฐธมฺโมติ ปจฺจกฺขธมฺโม วุจฺจติ, ตตฺถ ตตฺถ ปฏิลทฺธตฺตภาวสฺเสตํ อธิวจนํ, ทิฏฺฐธมฺเม นิพฺพานํ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว ทุกฺขวูปสมนํ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํฯ ปรมํ อุตฺตมํ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานนฺติ ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ, ตํ ปตฺโต โหตีติ อตฺโถฯ ปญฺจธา อาคตนฺติ ยถาวุตฺตกามคุณสุขสฺส เจว จตุพฺพิธรูปาวจรชฺฌานสุขสฺส จ วเสน ปาฬิยํ ปญฺจปฺปกาเรน อาคตํฯ นิพฺพานํ อสฺสาเทนฺโตติ ปรมํ สุขํ นิสฺสรณนฺติ มญฺญนาย อสฺสาเทนฺโตฯ

‘‘อิมสฺมิํ นิพฺพาเน ปตฺเต น ชายติ, น ชีรติ, น มียตี’’ติ เอวมฺปิ นิพฺพานสฺมิํ มญฺญติฯ ‘‘อิโต ปรํ ปรมสฺสาสภูตํ นตฺถี’’ติ คณฺหนฺโต นิพฺพานโต มญฺญติฯ ตยิทํ นิพฺพานํ มยา อธิคตํ, ตสฺมา ‘‘นิพฺพานํ เม’’ติ มญฺญติฯ ตโตเยว ตํ นิพฺพานํ ทิฏฺฐาภินนฺทนาย อภินนฺทติฯ อยํ ตาเวตฺถ ทิฏฺฐิมญฺญนาฯ ตสฺมิํเยว ปน ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญิเต วตฺถุสฺมิํ สิเนหํ มานญฺจ อุปฺปาทยโต ตณฺหามานมญฺญนาปิ นิทฺธาเรตพฺพาฯ

ยาทิโสติ ยถารูโป, เยหิ เชคุจฺฉาทิสภาเวหิ ปสฺสิตพฺโพติ อตฺโถฯ เอสาติ อยํฯ เตนสฺส อตฺตโน สุณนฺตานญฺจ ปจฺจกฺขสิทฺธตมาหฯ อสุภาทิสภาเวน สห วิชฺชมานานํ รูปาทิธมฺมานํ กาโย สมูโหติ สกฺกาโย, อุปาทานกฺขนฺธาฯ ตถาติ ตสฺส ภาวภูเตน ปฏิกูลตาทิปฺปกาเรนฯ

สพฺพมญฺญนาติ ปถวีอาทิเก สรูปาวธารณาทิวิภาคภินฺเน วิสเย ปวตฺติยา อเนกวิหิตา สพฺพา ตณฺหามญฺญนาฯ

เชคุจฺโฉติ ชิคุจฺฉนีโยฯ เตนสฺส อสุภาชญฺญทุคฺคนฺธปฏิกูลภาวํ ทสฺเสติฯ สิทุโรติ ขเณ ขเณ ภิชฺชนสภาโวฯ เตนสฺส อนิจฺจอทฺธุวขยวยปภงฺคุรสภาวํ ทสฺเสติฯ อยนฺติ สกฺกาโยฯ ทุกฺโขติ น สุโขฯ เตนสฺส กิจฺฉกสิราพาธทุกฺขวุตฺติตํ ทสฺเสติฯ อปริณายโกติ ปริณายกรหิโตฯ เตนสฺส อตฺตสุญฺญอสารวุตฺติตํ ทสฺเสติฯ ตนฺติ สกฺกายํฯ ปจฺจนีกโตติ สภาวปฏิปกฺขโต, สุภนิจฺจสุขอตฺตาทิโตติ อตฺโถฯ คณฺหนฺติ คณฺหนฺโต, ตตฺถ สุภาทิคาหวเสน อภินิวิสนฺโตติ อตฺโถฯ

อิทานิ ติสฺโสปิ มญฺญนา อุปมาหิ วิภาเวตุํ ‘‘สุภโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยถา มหาปริฬาเห วิปุลานตฺถาวเห จ อคฺคิมฺหิ สลภสฺส ปตนํ สุภสุขสญฺญาย, เอวํ ตาทิเส สกฺกาเย สลภสฺส ตณฺหามญฺญนาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘สุภโต…เป.… ตณฺหาย มญฺญนา’’ติ อิมินาฯ

คูถาที กีฏโก คูถราสิํ ลทฺธา อสมฺปนฺเนปิ ตสฺมิํ สมฺปนฺนาการํ ปวตฺตยมาโน อตฺตานํ อุกฺกํเสติ, เอวมเนกาทีนเว เอกนฺตเภทินิ สกฺกาเย นิจฺจสญฺญํ อุปฏฺฐเปตฺวา สมฺปตฺติมเทน ตตฺถ พาโล มานํ ชปฺเปตีติ อิมมตฺถมาห ‘‘นิจฺจสญฺญํ…เป.… มาเนน มญฺญนา’’ติฯ

ยถา พาโล มุทฺธธาตุโก สมฺมูฬฺโห โกจิ อาทาเส อตฺตโน ปฏิพิมฺพํ ทิสฺวา ‘‘อยํ มญฺเญ อาทาสสามิโก, ยทิ อหมิมํ คเหตฺวา ติฏฺเฐยฺยํ, อนตฺถมฺปิ เม กเรยฺยา’’ติ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายนฺโต ตตฺถ อวิชฺชมานเมว กิญฺจิ วิชฺชมานํ กตฺวา คณฺหิ, ตถูปโม อยํ พาโล สกฺกาเย อตฺตตฺตนิยคาหํ คณฺหนฺโตติ อิมมตฺถํ ทีเปติ ‘‘อตฺตา…เป.… ทิฏฺฐิยา โหติ มญฺญนา’’ติ อิมินาฯ

สุขุมํ มารพนฺธนํ เวปจิตฺติพนฺธนโตปิ สุขุมตรตฺตาฯ เตนาห ภควา ‘‘อโห สุขุมตรํ โข, ภิกฺขเว, มารพนฺธน’’นฺติฯ

พหุนฺติ อติวิย, อเนกกฺขตฺตุํ วาฯ วิปฺผนฺทมาโนปิ สกฺกายํ นาติวตฺตติ สํสารํ นาติวตฺตนโตฯ ยถาห ‘‘เย เต, ภิกฺขเว, สมณา สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปญฺญเปนฺติ, เต, สกฺกายํเยว อนุปริธาวนฺติ เสยฺยถาปิ สา คทฺทุลพนฺธโน’’ติอาทิฯ

ยถา หิ สตฺตสุปิ อุจฺเฉทวิกปฺเปสุ สํสารนายิกานํ ตณฺหาทิฏฺฐีนํ ปหานํ สมฺภวติ, เอวํ สสฺสตวิกปฺเปสุปีติ กถญฺจิ ปน ทิฏฺฐิคติกสฺส ภววิปฺปโมกฺโขฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สกฺกายํ นาติวตฺตตี’’ติฯ

สโสติ โส เอโส ปุถุชฺชโนฯ นิจฺจนฺติ สพฺพกาลํฯ

ตนฺติ ตสฺมา สกฺกายมลีนสฺส ชาติยาทีนมนติวตฺตนโตฯ อสาตโตติ ทุกฺขโตฯ

ปสฺสํ เอวมิมนฺติ อสุภานิจฺจทุกฺขานตฺตสภาวํ ตํ สกฺกายํ วุตฺตปฺปกาเรน ยถาภูตวิปสฺสนาปญฺญาสหิตาย มคฺคปญฺญาย ปสฺสนฺโตฯ ปหายาติ สมุจฺเฉทวเสน สพฺพา มญฺญนาโย ปชหิตฺวาฯ สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ สกลสฺมาปิ วฏฺฏทุกฺขโต ปมุจฺจตีติฯ

เอกตฺตวาราทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฐมนยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เสกฺขวารทุติยนยวณฺณนา

[7] อธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส อนิยเมตฺวา วจนํ อุทฺเทโส, นิยเมตฺวา วจนํ นิทฺเทโสติ อาห ‘‘โยติ อุทฺเทสวจนํ, โสติ นิทฺเทสวจน’’นฺติฯ สมฺปิณฺฑนตฺโถติ สมุจฺจยตฺโถฯ สมฺปิณฺฑนญฺจ สภาคตาวเสน โหตีติ อาห – ‘‘อารมฺมณสภาเคนา’’ติ, อารมฺมณสฺส สภาคตาย สทิสตายาติ อตฺโถฯ เสกฺขํ ทสฺเสติ สามญฺญโชตนาย วิเสเส อวฏฺฐานโต, เสกฺขวิสยตฺตา จ ตสฺส วจนสฺสฯ

เกนฏฺเฐนาติ ยสฺมา ญาเณน อรณียโต อตฺโถ สภาโว, ตสฺมา เกนฏฺเฐน เกน สภาเวน เกน ลกฺขเณน เสกฺโข นาม โหตีติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปน เสกฺขธมฺมาธิคเมน ปุคฺคเล เสกฺขโวหารปฺปวตฺติ, ตสฺมา ‘‘เสกฺขธมฺมปฏิลาภโต เสกฺโข’’ติ วุตฺตํฯ เสกฺขธมฺมา นาม จตูสุ มคฺเคสุ, เหฏฺฐิเมสุ จ ตีสุ ผเลสุ สมฺมาทิฏฺฐิอาทโยฯ เตนาห ‘‘เสกฺขาย สมฺมาทิฏฺฐิยา…เป.… เอตฺตาวตา โข ภิกฺขุ เสกฺโข โหตี’’ติฯ