อากาสานญฺจายตนวาราทิวณฺณนา

[4] เอวํ สตฺตวเสน ภูมิกฺกมทสฺสเน สุทฺธาวาสานํ อคฺคหเณ การณํ นิทฺธาเรนฺโต ‘‘เอวํ ภควา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนาคามิขีณาสวาติ อนาคามิโน จ ขีณาสวา จฯ กิญฺจาปิ สุทฺธาวาสา อตฺเถว อเนกกปฺปสหสฺสายุกา, อุกฺกํสปริจฺเฉทโต ปน โสฬสกปฺปสหสฺสายุกาว, น ตโต ปรนฺติ อาห ‘‘กติปยกปฺปสหสฺสายุกา’’ติฯ กามรูปภเวสุ ปวตฺตมานาปิ อากาสานญฺจายตนาทิธมฺมา อรูปาวจรภาวโต ตํภูมิกโวหารํ น ลภนฺตีติ ‘‘ตตฺรูปปนฺนาเยวา’’ติ อวธาเรตฺวา วุตฺตํฯ อภิภูวาเร วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา ยถารหนฺติ อธิปฺปาโยฯ น เหตฺถ วณฺณวนฺตตาทิ สมฺภวตีติฯ ปชาปติวาเร วุตฺตนเยนาติ เอตฺถ ‘‘อหมสฺมิ อรูโป ปหีนรูปปฏิฆสญฺโญ’’ติอาทินา มานมญฺญนา เวทิตพฺพาฯ

อากาสานญฺจายตนวาราทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทิฏฺฐสุตวาราทิวณฺณนา

[5] รูปมุเขน มญฺญนาวตฺถุทสฺสนํ สงฺเขโปติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘วิตฺถารโตปี’’ติฯ ตมฺปิ หิ ‘‘ยตฺถ เนว ปถวี, น อาโป, น เตโช, น วาโย, น อากาสานญฺจายตน’’นฺติอาทิคฺคหณํ วิย สงฺเขปโต ปญฺจโวการภวทสฺสนํ โหตีติฯ

ทิฏฺฐนฺติ ยํ จกฺขุทฺวาเรน กตทสฺสนกิริยาสมาปนํ, ยญฺจ จกฺขุ ทฺวยํ ปสฺสติ ปสฺสิสฺสติ สติ สมฺภเว ปสฺเสยฺย, ตํ สพฺพกาลนฺติ วิเสสวจนิจฺฉาย อภาวโต ทิฏฺฐนฺเตว วุตฺตํ ยถา ‘‘ทุทฺธ’’นฺติฯ เตนาห ‘‘รูปายตนสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติฯ อยญฺจ นโย สุตาทีสุปิ โยเชตพฺโพฯ สตฺตาติ รูปาทีสุ สตฺตา วิสตฺตาติ สตฺตาฯ สญฺชนฏฺเฐน สามญฺญสทฺโทปิ เจส สตฺต-สทฺโท ‘‘อิตฺถิรูเป’’ติ วิสยวิเสสิตตฺตา อิธ ปุริสวาจโก ทฏฺฐพฺโพฯ รตฺตาติ วตฺถํ วิย รงฺคชาเตน จิตฺตสฺส วิปริณามการเกน ฉนฺทราเคน รตฺตา สารตฺตาฯ คิทฺธาติ อภิกงฺขนสภาเวน อภิคิชฺฌเนน คิทฺธา เคธํ อาปนฺนาฯ คธิตาติ คนฺถิตา วิย โลเภน ทุมฺโมจนียภาเวน อารมฺมเณ ปฏิพทฺธาฯ มุจฺฉิตาติ กิเลสวเสน วิสญฺญีภูตา วิย อนญฺญกิจฺจา มุจฺฉํ โมหํ อาปนฺนาฯ อชฺโฌสนฺนาติ วิสเย อญฺญสาธารเณ วิย กตฺวา คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐาเปตฺวา วิย ฐิตาฯ อิมินาติ สุวณฺณวณฺณาทิอากาเรนฯ มงฺคลํ อมงฺคลนฺติ อีทิสํ ทิฏฺฐํ มงฺคลํ, อีทิสํ อมงฺคลนฺติ ฯ รูปสฺมิํ อตฺตานํ สมนุปสฺสนนเยนาติ อิทํ เวทนาทิอรูปธมฺเม, รูปายตนวินิมุตฺตสพฺพธมฺเม วา อตฺตโต คเหตฺวา ตโต อชฺฌตฺติกํ, พาหิรํ วา รูปายตนํ ตสฺโสกาสภาเวน ปริกปฺเปตฺวา ‘‘โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมสฺมิํ รูปายตเน’’ติ มญฺญนฺโต ทิฏฺฐสฺมิํ มญฺญตีติ อิมํ นยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

‘‘ปถวิโต มญฺญตี’’ติอาทีสุ ยถา ‘‘สอุปกรณสฺส อตฺตโน วา ปรสฺส วา’’ติอาทิมญฺญนาปวตฺติ ทสฺสิตา, เอวํ ‘‘ทิฏฺฐโต มญฺญตี’’ติอาทีสุ สกฺกา ตํ ทสฺเสตุนฺติ อาห ‘‘เตสํ ปถวีวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพ’’นฺติฯ

อาหจฺจาติ วิสยํ อนฺวาย, ปตฺวาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อุปคนฺตฺวา’’ติฯ อญฺญมญฺญสํสิเลเสติ จกฺขุรูปโสตสทฺทา วิย ทุเร อหุตฺวา อญฺญมญฺญํ อลฺลิยเนฯ

มนสา วิญฺญาตํ เกวลนฺติ อตฺโถฯ อิตรานิปิ หิ มนสา วิญฺญายนฺตีติฯ เสเสหิ สตฺตหิ อายตเนหิ ปญฺญตฺติยา อสงฺคหิตตฺตา ตมฺปิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺมารมฺมณสฺส วา’’ติ วุตฺตํฯ ทฺวีสุปิ วิกปฺเปสุ โลกุตฺตรานมฺปิ สงฺคโห อาปนฺโนติ อาห ‘‘อิธ ปน สกฺกายปริยาปนฺนเมว ลพฺภตี’’ติฯ วิตฺถาโรติ มญฺญนานํ ปวตฺตนาการวิตฺถาโรฯ เอตฺถาติ เอเตสุ สุตวาราทีสุฯ

ทิฏฺฐสุตวาราทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เอกตฺตวาราทิวณฺณนา

[6] สมาปนฺนกวาเรนาติ สมาปนฺนกปฺปวตฺติยา, รูปาวจรารูปาวจรฌานปฺปวตฺติยาติ อตฺโถฯ สา หิ เอกสฺมิํเยว อารมฺมเณ เอกากาเรน ปวตฺตตีติ กตฺวา ‘‘เอกตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, เอวญฺจ กตฺวา วิปากชฺฌานปฺปวตฺติปิ อิธ สมาปนฺนกวารคฺคหเณเนว คหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ อสมาปนฺนกวาเรนาติ กามาวจรธมฺมปฺปวตฺติยาฯ อุปจารชฺฌาเนนปิ หิ จิตฺตํ น สมฺมา เอกตฺตํ คตนฺติ วุจฺจตีติฯ

โยชนาติ มญฺญนาโยชนาฯ ภินฺทิตฺวาติ วิภชิตฺวาฯ สาสนนเยนาติ ปาฬินเยนฯ ตตฺถ ‘‘เอกตฺตํ มญฺญตี’’ติอาทีสุ ‘‘เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทินา นเยน, ‘‘นานตฺตํ มญฺญตี’’ติอาทีสุ ปน ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทินา นเยน วุตฺตวิธิํ อนุคนฺตฺวา มญฺญนา เวทิตพฺพาฯ

ปถวีวาราทีสุ วุตฺเตน จ อฏฺฐกถานเยนาติ ‘‘อหํ เวทนาติ มญฺญติ, มม เวทนาติ มญฺญตี’’ติอาทินา, ‘‘อหํ รูปนฺติ มญฺญติ, มม รูปนฺติ มญฺญตี’’ติอาทินา จาติ อตฺโถฯ