10. มารตชฺชนียสุตฺตวณฺณนา

[506] โกฏฺฐมนุปวิฏฺโฐติ อาสโย วจฺจคุตฺตฏฺฐานตาย โกฏฺฐํ, ตสฺส อพฺภนฺตรญฺเหตฺถ โกฏฺฐํฯ อนุรูโป หุตฺวา ปวิฏฺโฐ อนุปวิฏฺโฐฯ สุขุมญฺหิ ตทนุจฺฉวิกํ อตฺตภาวํ มาเปตฺวา อยํ ตตฺถ ปวิฏฺโฐฯ ครุคโร วิยาติ ครุกครุโก วิยฯ อุ-การสฺส หิ โอ-การํ กตฺวา อยํ นิทฺเทโส, อติวิย ครุโก มญฺเญติ อตฺโถฯ ครุครุ วิย อิจฺเจว วา ปาโฐฯ มาสภตฺตํ มาโส อุตฺตรปทโลเปน, มาสภตฺเตน อาจิตํ ปูริตํ มาสาจิตํ มญฺเญฯ เตนาห ‘‘มาสภตฺตํ ภุตฺตสฺส กุจฺฉิ วิยา’’ติฯ อุตฺตรปทโลเปน วินา อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘มาสปูริตปสิพฺพโก วิยา’’ติ วุตฺตํฯ ตินฺตมาโส วิยาติ ตินฺตมาโส ปสิพฺพโก วิยฯ กิํ นุ โข เอตํ มม กุจฺฉิยํ ปุพฺพํ ภาริกตฺตํ, กิํ นุ โข กถํ นุ โข ชาตนฺติ อธิปฺปาโย? อุปาเยนาติ ปเถน ญาเยนฯ พฺยติเรกโต ปนสฺส อนุปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อตฺตานเมว วา สนฺธาย ‘‘มา ตถาคตํ วิเหเสสี’’ติ อาหฯ ยถา หิ อริยสงฺโฆ ‘‘ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ, สงฺฆํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตู’’ติอาทีสุ (ขุ. ปา. 6.18; สุ. นิ. 241) ตถาคโตติ วุจฺจติ, เอวํ ตปฺปริยาปนฺนา อริยปุคฺคลา, ยถา จ ปุริมกา ทุติยอคฺคสาวกา กปฺปานํ สตสหสฺสาธิกํ เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ ปารมิโย ปูเรตฺวา อาคตา, อยมฺปิ มหาเถโร ตถา อาคโตติ ตถาคโตติฯ ปติอคฺคเฬว อฏฺฐาสีติ อคฺคฬสฺส พหิภาเค อฏฺฐาสิฯ

[507] รุกฺขเทวตา นาม จาตุมหาราชิเกสุ นิหีโน กาโย, ตสฺมา เนสํ มนุสฺสคนฺโธ ปริจิตตฺตา นาติเชคุจฺโฉติ อาห ‘‘อากาสฏฺฐเทวตาน’’นฺติฯ อาพาธํ กโรตีติ ทุกฺขํ ชเนติฯ นาคริโกติ สุกุมาโรฯ ปริโจกฺโขติ สพฺพโส สุจิรูโปฯ ญาติโกฏินฺติ ญาติภาคํฯ อนาทิมติ หิ สํสาเร ญาติภาครหิโต นาม สตฺโต กสฺสจิปิ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ อิทนฺติ ‘‘โส เม ตฺวํ ภาคิเนยฺโย โหสี’’ติ อิทํ วจนํฯ ปเวณิวเสนาติ ตทา มยฺหํ ภาคิเนยฺโย หุตฺวา อิทานิ มารฏฺฐาเน ฐิโตติ อิมิสฺสา ปเวณิยา วเสน วุตฺตํฯ อญฺญสฺส วา เวสมํ ธุโร วิธุโรฯ เตนาห ‘‘อญฺเญหิ สทฺธิํ อสทิโส’’ติฯ อปฺปทุกฺเขนาติ สุเขเนวฯ

ปนฺถานํ อวนฺติ คจฺฉนฺตีติ ปถาวิโนฯ เอตฺตเกนาติ เอตฺตาวตา จิตกสนฺนิสเยนฯ อุทกเลณนฺติ อุทกนิสฺสนฺทนเลณํฯ สมาปตฺติโตติ นิโรธสมาปตฺติโตฯ สมาปตฺติผลนฺติ นิโรธสมาปตฺติผลํฯ

[508] ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหีติ ทสหิปิ อกฺโกสวตฺถูหิ, ตโต กิญฺจิ อหาเปนฺตาฯ ปริภาสถาติ ครหถฯ ฆฏฺเฏถาติ อนูนาหิ กถาหิ อิเมสุ โอวิชฺฌถฯ ทุกฺขาเปถาติ จิตฺเต ทุกฺขํ ชเนถฯ เอเตสนฺติ เตสํ ภิกฺขูนํ ตุมฺหากํ อกฺโกสนาทีหิ ภิกฺขูนํ กิเลสุปฺปตฺติยาฯ เตเนตฺถ ทูสี มาโร โอตารํ ลภติ นามาติ อธิปฺปาโยฯ อุปฏฺฐาตพฺพํ อิภํ อรหนฺตีติ อิพฺภา, หตฺถิภณฺฑกา, หีนชีวิกตาย เหเต อิพฺภา วิยาติ อิพฺภา, เต ปน สทุติยกวเสน ‘‘คหปติกา’’ติ วุตฺตาฯ กณฺหาติ กณฺหาภิชาติกาฯ ปาทโต ชาตตฺตา ปาทานํ อปจฺจาฯ อาลสิยชาตาติ กสิวณิชฺชาทิกมฺมสฺส อกรเณน สญฺชาตาลสิยาฯ คูถนิทฺธมนปนาฬีติ วจฺจกูปโต คูถสฺส นิกฺขมปเทโสฯ

มนุสฺสานํ อกุสลํ น ภเวยฺย เตสํ ตาทิสาย อภิสนฺธิยา อภาวโตฯ อาเวสกสฺส อานุภาเวน อาวิฏฺฐสฺส จิตฺตสนฺตติ วิปริวตฺตตีติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ วิสภาควตฺถุนฺติ ภิกฺขูนํ สนฺติเก อิตฺถิรูปํ, ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก ปุริสรูปนฺติ อีทิสํ, อญฺญํ วา ปพฺพชิตานํ อสารุปฺปํ วิสภาควตฺถุํฯ วิปฺปฏิสารารมฺมณนฺติ ปสฺสนฺตานํ วิปฺปฏิสารสฺส ปจฺจยํฯ เลปยฏฺฐินฺติ เลปลิตฺตํ วากุรยฏฺฐิํฯ

[510] โสมนสฺสวเสนาติ เคหสฺสิตโสมนสฺสวเสนฯ อญฺญถตฺตนฺติ อุปฺปิลาวิตตฺตํฯ ปุริมนเยเนวาติ ‘‘สเจ มาโร มนุสฺสานํ สรีเร อธิมุจฺจิตฺวา’’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยนฯ ยทิ มาโรว ตถา กเรยฺย, มนุสฺสานํ กุสลํ น ภเวยฺย, มารสฺเสว ภเวยฺย, สรีเร ปน อนธิมุจฺจิตฺวา ตาทิสํ ปสาทนียํ ปสาทวตฺถุํ ทสฺเสสิฯ เตนาห ‘‘ยถา หี’’ติอาทิฯ

[511] อสุภสญฺญาปริจิเตนาติ สกลํ กายํ อสุภนฺติ ปวตฺตาย สญฺญาย สหคตชฺฌานํ อสุภสญฺญา, เตน ปริจิเตน ปริภาวิเตนฯ

เจตสา จิตฺเตนฯ พหุลนฺติ อภิณฺหํฯ วิหรโตติ วิหรนฺตสฺส, อสุภสมาปตฺติพหุลสฺสาติ อตฺโถฯ ปติลียตีติ สงฺกุจติ ตตฺถ ปฏิกูลตาย สณฺฐิตตฺตาฯ ปติกุฏตีติ อปสกฺกติฯ ปติวตฺตตีติ นิวตฺตติฯ ตโต เอว น สมฺปสาริยติฯ รสตณฺหายาติ มธุราทิรสวิสยาย ตณฺหายฯ

สพฺพโลเก อนภิรติสญฺญาติ ตีสุปิ ภเวสุ อรุจฺจนวเสน ปวตฺตา วิปสฺสนาภาวนาฯ นิพฺพิทานุปสฺสนา เหสาฯ โลกจิตฺเรสูติ หตฺถิอสฺสรถปาสาทกูฏาคาราทิเภเทสุ เจว อารามรามเณยฺยกาทิเภเทสุ จ โลเก จิตฺตวิจิตฺเตสุฯ ราคสนฺตานิ วูปสนฺตราคานิฯ โทสโมหสนฺตานีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อิเมสํ เอวํ กมฺมฏฺฐานคฺคหณํ สพฺเพสํ สปฺปายภาวโตฯ

[512] สกฺขรํ คเหตฺวาติ สกฺขราสีเสน ตตฺตกํ ภินฺนปาสาณมุฏฺฐินฺติ อาห ‘‘อนฺโตมุฏฺฐิยํ ติฏฺฐนปมาณํ ปาสาณ’’นฺติฯ มุฏฺฐิปริยาปนฺนนฺติ อตฺโถฯ อยญฺหิ ปาสาณสฺส เหฏฺฐิมโกฏิฯ หตฺถินาโคติ มหาหตฺถีฯ มหนฺตปริยาโย นาค-สทฺโทติ เกจิฯ อหินาคาทิโต วา วิเสสนตฺถํ หตฺถินาโคติ วุตฺตํฯ สกลสรีเรเนว นิวตฺติตฺวา อปโลเกสีติ วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ น วายนฺติ เอตฺถ วา-สทฺโท อวธารณตฺโถติ อาห ‘‘เนว ปมาณํ อญฺญาสี’’ติฯ สหาปโลกนายาติ จ วจนโตติ อิมินา วจเนน อิมํ วจนมตฺตํ คเหตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ อุฬาเรติ อุฬารคุเณฯ ภควนฺตญฺหิ ฐเปตฺวา นตฺถิ ตทา สเทวเก โลเก ตาทิโส คุณวิเสสยุตฺโตติฯ

วิสุํ วิสุํ ปจฺจตฺตเวทนิโย อยสูเลน สทฺธิํ ภูตานิ ฉ ผสฺสายตนานิ เอตสฺสาติ ฉ ผสฺสายตนํ, ทุกฺขํฯ ตํ เอตฺถ อตฺถีติ ฉ ผสฺสายตนิโก, นิรโยฯ เตนาห ‘‘ฉสุ ผสฺสา…เป.… ปจฺจโย’’ติฯ สมาหนตีติ สมาหโต, อเนกสตเภโท สงฺกุสมาหโต เอตฺถ อตฺถีติ สงฺกุสมาหโต, นิรโยฯ วิเสสปจฺจยตาย เวทนาย ฐิโตติ เวทนิโย, การณาการเกน วินา ปจฺจตฺตํ สยเมว เวทนิโยติ ปจฺจตฺตเวทนิโยฯ

อยสูเลน สทฺธิํ อยสูลนฺติ ปาทปเทสโต ปฏฺฐาย นิรนฺตรํ อภิหนนวเสน อาคเตน ปณฺณาสาย ชเนหิ คหิเตน อยสูเลน สห สีสปเทสโต ปฏฺฐาย อาคตํฯ อยสูลภาวสามญฺเญน เจตํ เอกวจนํ, สตมตฺตานิ ปติตานิ สูลานิฯ อิมินา เต ฐาเนน จินฺเตตฺวาติ นิสฺสิตโวหาเรน นิสฺสยํ วทติฯ เอวํ วุตฺตนฺติ ‘‘ตทา ชาเนยฺยาสิ วสฺสสหสฺสํ เม นิรเย ปจฺจมานสฺสา’’ติ เอวํ วุตฺตํฯ วุฏฺฐานิมนฺติ วุฏฺฐาเน ภวํ, อนฺติมนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘วิปากวุฏฺฐานเวทน’’นฺติ, วิปากสฺส ปริโยสานํ เวทนนฺติ อตฺโถฯ ทุกฺขตรา โหติ ปทีปสฺส วิชฺฌายนกฺขเณ มหนฺตภาโว วิยฯ

[513] ฆฏฺฏยิตฺวา โปเถตฺวาฯ ปาฏิเยกฺกเวทนาชนกาติ ปจฺเจกํ มหาทุกฺขสมุปฺปาทกาฯ อยโต อปคโต นิรโย, โส เทวทูตสุตฺเตน (ม. นิ. 3.261) ทีเปตพฺโพฯ อตฺถวณฺณนา ปนสฺส ปรโต สยเมว อาคมิสฺสติฯ อิมํ ปน อตีตวตฺถุํ อาหริตฺวา อตฺตโน ญาณานุภาวทีปนมุเขน มารํ สนฺตชฺเชนฺโต มหาเถโร ‘‘โย เอตมภิชานาตี’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – โย มหาภิญฺโญ เอตํ กมฺมํ กมฺมผลญฺจ หตฺถตเล ฐปิตํ อามลกํ วิย อภิมุขํ กตฺวา ปจฺจกฺขโต ชานาติฯ สพฺพโส ภินฺนกิเลสตาย ภิกฺขุ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อคฺคสาวโก, ตาทิสํ อุฬารคุณํ อาสชฺช ฆฏฺฏยิตฺวา เอกนฺตกาฬเกหิ ปาปธมฺเมหิ สมนฺนาคตตฺตา กณฺห มาร อายติํ มหาทุกฺขํ วินฺทิสฺสสิฯ

อุทกํ วตฺถุํ กตฺวาติ ตตฺถ นิพฺพตฺตนกสตฺตานํ สาธารณกมฺมผเลน มหาสมุทฺทอุทกเมว อธิฏฺฐานํ กตฺวาฯ ตถา หิ ตานิ กปฺปฏฺฐิติกานิ โหนฺติฯ เตนาห ‘‘กปฺปฏฺฐายิโน’’ติฯ เตสนฺติ วิมานานํฯ เอตํ ยถาวุตฺตวิมานวตฺถุํ ตาสํ อจฺฉรานํ สมฺปตฺติํ, ตสฺส จ การณํ อตฺตปจฺจกฺขํ กตฺวา ชานาติฯ ปาทงฺคุฏฺเฐน กมฺปยีติ ปุพฺพาราเม วิสาขาย มหาอุปาสิกาย การิตํ สหสฺสคพฺภปฏิมณฺฑิตมหาปาสาทํ อตฺตโน ปาทงฺคุฏฺเฐน กมฺเปสิฯ เตนาห ‘‘อิทํ ปาสาทกมฺปนสุตฺเตน ทีเปตพฺพ’’นฺติฯ อิทนฺติ ‘‘โย เวชยนฺต’’นฺติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถชาตํ จูฬตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติสุตฺเตเนว (ม. นิ. 1.393) ทีเปตพฺพํฯ

ตสฺส พฺรหฺมคณสฺส ตถาจินฺตนสมนนฺตรเมว ตสฺมิํ พฺรหฺมโลเก สุธมฺมํ พฺรหฺมสภํ คนฺตฺวาฯ เตปีติ มหาโมคฺคลฺลานาทโยฯ

ปจฺเจกํ ทิสาสูติ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร ปุรตฺถิมทิสายํ, มหากสฺสปตฺเถโร ทกฺขิณทิสายํ, มหากปฺปินตฺเถโร ปจฺฉิมทิสายํ, อนุรุทฺธตฺเถโร อุตฺตรทิสายนฺติ เอวํ จตฺตาโร เถรา พฺรหฺมปริสมตฺถเก มชฺเฌ นิสินฺนสฺส ภควโต สมนฺตโต จตุทฺทิสา นิสีทิํสุฯ คาถา วุตฺตาติ ‘‘โย พฺรหฺมํ ปริปุจฺฉตี’’ติ คาถา วุตฺตาฯ อญฺญตรพฺรหฺมสุตฺเตนาติ – ‘‘เตน โข ปน สมเยน อญฺญตรสฺส พฺรหฺมุโน เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺฐิคตํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. 1.176) มหาวคฺเค อาคเตน อญฺญตรพฺรหฺมสุตฺเตนฯ

ฌานวิโมกฺเขน ผุสีติ ฌานวิโมกฺขสนฺนิสฺสเยน อภิญฺญาญาเณน ผสฺสยิฯ วนนฺติ ชมฺพุทีปํ อผสฺสยีติ สมฺพนฺโธฯ ชมฺพุทีโป หิ วนพหุลตาย อิธ ‘‘วน’’นฺติ วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘ชมฺพุสณฺฑสฺส อิสฺสโร’’ติฯ ปุพฺพวิเทหานํ ทีปนฺติ ปุพฺพวิเทหวาสีนํ ทีปํ, ปุพฺพวิเทหทีปนฺติ อตฺโถฯ ภูมิสยา นรา นาม อปรโคยานกา อุตฺตรกุรุกา จฯ ยสฺมา เต เคหปริคฺคหาภาวโต ภูมิยํเยว สยนฺติ, น ปาสาทาทีสุฯ ปฏิลภีติ อุปฺปาเทสิฯ เอตํ อาสํ มา อกาสีติ เอสา ยถา ปุพฺเพ ทูสิมารสฺส, เอวํ ตุยฺหํ อาสา ทีฆรตฺตํ อนตฺถาวหา, ตสฺมา เอทิสํ อาสํ มา อกาสีติ มารสฺส โอวาทํ อทาสิฯ เสสํ สพฺพตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

มารตชฺชนียสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

นิฏฺฐิตา จ จูฬยมกวคฺควณฺณนาฯ

มูลปณฺณาสฏีกา สมตฺตาฯ

ทุติโย ภาโค นิฏฺฐิโตฯ