ตตฺถ สเจ มคฺคสฺส ภาวนาย อารทฺธมตฺตาย กิเลสา ปหียนฺติ, เสสา มคฺคภาวนา นิรตฺถกา สิยา, อถ ปจฺฉา กิเลสปฺปหานํ, กิเลสา ปน ลหุ ฉิชฺชนฺตีติ อิทํ มิจฺฉา, ‘‘โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยายา’’ติ วกฺขตีติฯ ตโต สุตฺตปฏิชานนโตฯ มคฺคํ อภาเวตฺวาติ อริยมคฺคํ ปริปุณฺณํ กตฺวา อภาเวตฺวาฯ อตฺถรสํ วิทิตฺวาติ สุตฺตสฺส อวิปรีโต อตฺโถ เอว อตฺถรโส, ตํ ยาถาวโต ญตฺวาฯ เอวํ วิตณฺฑวาทิวาทํ ภินฺทิตฺวา วุตฺตเมวตฺถํ นิคเมตุํ ‘‘อิมานิ สตฺต ญาณานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

โกสมฺพิยสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

9. พฺรหฺมนิมนฺตนิกสุตฺตวณฺณนา

[501] ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ (ที. นิ. 1.30) เอวํ ปวตฺตา ทิฏฺฐิ สสฺสตทิฏฺฐิ (สํ. นิ. ฏี. 1.1.175)ฯ สห กาเยนาติ สห เตน พฺรหฺมตฺตภาเวนฯ พฺรหฺมฏฺฐานนฺติ อตฺตโน พฺรหฺมวตฺถุํฯ ‘‘อนิจฺจํ นิจฺจ’’นฺติ วทติ อนิจฺจตาย อตฺตโน อปญฺญายมานตฺตาฯ ถิรนฺติ ทฬฺหํ, วินาสาภาวโต สารภูตนฺติ อตฺโถฯ อุปฺปาทวิปริณามาภาวโต สทา วิชฺชมานํฯ เกวลนฺติ ปริปุณฺณํฯ เตนาห ‘‘อขณฺฑ’’นฺติฯ เกวลนฺติ วา ชาติอาทีหิ อมิสฺสํ, วิรหิตนฺติ อธิปฺปาโยฯ อุปฺปาทาทีนํ อภาวโต เอว อจวนธมฺมํฯ โกจิ ชายนโก วา…เป.… อุปปชฺชนโก วา นตฺถิ นิจฺจภาวโตฯ ฐาเนน สทฺธิํ ตนฺนิวาสีนํ นิจฺจภาวญฺหิ โส ปฏิชานาติฯ ติสฺโส ฌานภูมิโยติ ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานภูมิโยฯ จตุตฺถชฺฌานภูมิวิเสสา หิ อสญฺญสุทฺธาวาสารุปฺปภวาฯ ปฏิพาหตีติ สนฺตํเยว สมานํ อชานนฺโตว นตฺถีติ ปฏิกฺขิปติฯ อวิชฺชาย คโตติ อวิชฺชาย สห คโต ปวตฺโตฯ สหโยเค หิ อิทํ กรณวจนํฯ เตนาห ‘‘สมนฺนาคโต’’ติฯ อญฺญาณีติ อวิทฺวาฯ ปญฺญาจกฺขุวิรหโต อนฺโธ ภูโต, อนฺธภาวํ วา ปตฺโตติ อนฺธีภูโตฯ

[502] ตทา ภควโต สุภควเน วิหรณสฺส อวิจฺฉินฺนตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สุภควเน วิหรตีติ ญตฺวา’’ติฯ ตตฺถ ปน ตทาสฺส ภควโต อทสฺสนํ สนฺธายาห ‘‘กตฺถ นุ โข คโตติ โอโลเกนฺโต’’ติฯ

พฺรหฺมโลกํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวาติ อิมินา กติปยจิตฺตวารวเสน ตทา ภควโต พฺรหฺมโลกคมนํ ชาตํ, น เอกจิตฺตกฺขเณนาติ ทสฺเสติฯ น เจตฺถ กายคติยา จิตฺตปริณามนํ อธิปฺเปตํ – ‘‘เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิญฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺยา’’ติอาทิวจนโต (ม. นิ. 1.501)ฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ วิฉนฺทนฺติ ฉนฺทวิคมํฯ อปสาทิโตติ ทิฏฺฐิยา คาหสฺส วิปริวตฺตเนน สนฺตชฺชิโตฯ ‘‘เมตมาสโท’’ติ วจเนน อุปตฺถมฺโภ หุตฺวาฯ

อนฺวาวิสิตฺวาติ อาวิสนวเสน ตสฺส อตฺตภาวํ อธิภวิตฺวาฯ ตถา อภิภวโต หิ ตสฺส สรีรํ ปวิฏฺโฐ วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สรีรํ ปวิสิตฺวา’’ติฯ ยญฺหิ สตฺตํ เทวยกฺขนาคาทโย อาวิสนฺติ, ตสฺส ปากติกกิริยมยํ จิตฺตปฺปวตฺติํ นิวาเรตฺวา อตฺตโน อิทฺธานุภาเวน ยํ อิจฺฉิตํ หสิตลปิตาทิ, ตํ เตน การาเปนฺติ, กาเรนฺตา จ อาวิฏฺฐปุคฺคลสฺส จิตฺตวเสน กาเรนฺติฯ ‘‘อตฺตโนวา’’ติ น วตฺตพฺพเมตํ อจินฺเตยฺยตฺตา กมฺมชสฺส อิทฺธานุภาวสฺสาติ เกจิฯ อปเร ปน ยถา ตทา จกฺขุวิญฺญาณาทิปวตฺติ อาวิฏฺฐปุคฺคลสฺเสว, เอวํ กิริยมยจิตฺตปวตฺติปิ ตสฺเสว, อาเวสกานุภาเวน ปน สามญฺญตา ปริวตฺตติฯ ตถา หิ มหานุภาวํ ปุคฺคลํ เต อาวิสิตุํ น สกฺโกนฺติ, ติกิจฺฉาวุฏฺฐาปเน ปน ฉวสรีรํ อนุปวิสิตฺวา สตนฺตํ กโรติ วิชฺชานุภาเวนฯ โกรขตฺติยาทีนํ ปน ฉวสรีรสฺส อุฏฺฐานํ วจีนิจฺฉารณญฺจ เกวลํ พุทฺธานุภาเวนฯ อจินฺเตยฺยา หิ พุทฺธานํ พุทฺธานุภาวาติฯ อภิภวิตฺวา ฐิโตติ สกลโลกํ อตฺตโน อานุภาเวน อภิภวิตฺวา ฐิโตฯ เชฏฺฐโกติ ปธาโน, ตาทิสํ วา อานุภาวสมฺปนฺนตฺตา อุตฺตโมฯ ปสฺสตีติ ทโสฯ วิเสสวจนิจฺฉาย อภาวโต อนวเสสวิสโย ทโส-สทฺโทติ อาห ‘‘สพฺพํ ปสฺสตี’’ติฯ สพฺพชนนฺติ ลทฺธนามํ สพฺพสตฺตกายํฯ วเส วตฺเตติ, เสฏฺฐตฺตา นิมฺมาปกตฺตา จ อตฺตโน วเส วตฺเตติฯ โลกสฺส อีสนสีลตาย อิสฺสโรฯ สตฺตานํ กมฺมสฺส การกภาเวน กตฺตาฯ ถาวรชงฺคมวิภาคํ สกลํ โลกํ นิมฺมาเนตีติ นิมฺมาตาฯ

คุณวิเสเสน โลเก ปาสํสตฺตา เสฏฺโฐฯ ตาทิโส จ อุกฺกฏฺฐตโม โหตีติ อาห ‘‘อุตฺตโม’’ติฯ สตฺตานํ นิมฺมานํ ตถา ตถา สชนํ วิสชนํ วิย โหตีติ อาห ‘‘ตฺวํ ขตฺติโย’’ติอาทิฯ ฌานาทีสุ อตฺตโน จิตฺเต จ จิณฺณวสิตฺตา วสีฯ ภูตานนฺติ นิพฺพตฺตานํฯ

ภวํ อภิชาตํ อรหนฺตีติ ภพฺยา, สมฺภเวสิโน, เตสํ ภพฺยานํฯ เตนาห ‘‘อณฺฑชชลาพุชา สตฺตา’’ติอาทิฯ

ปถวีอาทโย นิจฺจา ธุวา สสฺสตาฯ เย เตสํ ‘‘อนิจฺจา’’ติอาทินา ครหกา ชิคุจฺฉา สตฺตา, เต อยถาภูตวาทิตาย มตกาเล อปายนิฏฺฐา อเหสุํฯ เย ปน ปถวีอาทีนํ ‘‘นิจฺจา ธุวา’’ติอาทินา ปสํสกา, เต ยถาภูตวาทิตาย พฺรหฺมกายูปคา อเหสุนฺติ มาโร ปาปิมา อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ ปถวีอาทิมุเขน สงฺขารานํ ปริญฺญาปญฺญาปเน อาทีนวํ วิภาเวติ ตโต วิเวเจตุกาโมฯ เตนาห ‘‘ปถวีครหกา’’ติอาทิฯ เอตฺถ จ มาโร ปถวีอาทิธาตุมหาภูตคฺคหเณน มนุสฺสโลกํ, ภูตคฺคหเณน จาตุมหาราชิเก, เทวคฺคหเณน อวเสสกามเทวโลกํ, ปชาปติคฺคหเณน อตฺตโน ฐานํ, พฺรหฺมคฺคหเณน พฺรหฺมกายิเก คณฺหิฯ อาภสฺสราทโย ปน อวิสยตาย เอว อเนน อคฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสนาติ ตณฺหาภินนฺทนาย ทิฏฺฐาภินนฺทนาย จ วเสนฯ ‘‘เอตํ มม, เอโส เม อตฺตา’’ติ อภินนฺทิโน อภินนฺทกา, อภินนฺทนสีลา วาฯ พฺรหฺมุโน โอวาเท ฐิตานํ อิทฺธานุภาวํ ทสฺเสตีติ เตสํ ตตฺถ สนฺนิปติตพฺรหฺมานํ อิทฺธานุภาวํ ตสฺส มหาพฺรหฺมุโน โอวาเท ฐิตตฺตา นิพฺพตฺตํ กตฺวา ทสฺเสติฯ ยเสนาติ อานุภาเวนฯ สิริยาติ โสภายฯ มํ พฺรหฺมปริสํ อุปเนสีติ ยาทิสา พฺรหฺมปริสา อิสฺสริยาทิสมฺปตฺติยา, ตตฺถ มํ อุยฺโยเชสิฯ มหาชนสฺส มารณโตติ มหาชนสฺส วิวฏฺฏูปนิสฺสยคุณวินาสเนน อานุภาเวน มารณโตฯ อยสนฺติ ยสปฏิปกฺขํ อกิตฺติกมฺมานุภาวญฺจาติ อตฺโถฯ

[503] กสิณํ อายุนฺติ วสฺสสตํ สนฺธาย วทติฯ อุปนิสฺสาย เสตีติ อุปสโย, อุปสโยว โอปสายิโก ยถา ‘‘เวนยิโก’’ติ (ม. นิ. 1.246; อ. นิ. 8.11; ปารา. 8) อาห ‘‘สมีปสโย’’ติฯ สยคฺคหณญฺเจตฺถ นิทสฺสนมตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘มํ คจฺฉนฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ วตฺตนตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ มม วตฺถุสฺมิํ สยนโกติ มยฺหํ ฐาเน วิสเย วตฺตนโกฯ พาหิตฺวาติ นีจํ กตฺวา, อภิภวิตฺวา วาฯ ชชฺฌริกาคุมฺพโตติ เอตฺถ ชชฺฌริกา นาม ปถวิํ ปตฺถริตฺวา ชาตา เอกา คจฺฉชาติฯ

อิมินาติ ‘‘สเจ โข ตฺวํ ภิกฺขู’’ติอาทิวจเนนฯ เอส พฺรหฺมาฯ อุปลาเปตีติ สงฺคณฺหาติฯ อปสาเทตีติ นิคฺคณฺหาติฯ เสสปเทหีติ วตฺถุสายิโก ยถากามกรณีโย พาหิเตยฺโยติ อิเมหิ ปเทหิฯ มยฺหํ อารกฺขํ คณฺหิสฺสสีติ มม อารกฺขโก ภวิสฺสสิฯ ลกุณฺฑกตรนฺติ นีจตรํ นิหีนวุตฺติสรีรํฯ

ผุสิตุมฺปิ สมตฺถํ กิญฺจิ น ปสฺสติ, ปเคว ญาณวิภวนฺติ อธิปฺปาโยฯ นิปฺผตฺตินฺติ นิปฺผชฺชนํ, ผลนฺติ อตฺโถฯ ตญฺหิ การณวเสน คนฺตพฺพโต อธิคนฺตพฺพโต คตีติ วุจฺจติฯ อานุภาวนฺติ ปภาวํฯ โส หิ โชตนฏฺเฐน วิโรจนฏฺเฐน ชุตีติ วุจฺจติฯ มหตา อานุภาเวน ปเรสํ อภิภวนโต มเหโสติ อกฺขายตีติ มเหสกฺโขฯ ตยิทํ อภิภวนํ กิตฺติสมฺปตฺติยา ปริวารสมฺปตฺติยา จาติ อาห ‘‘มหายโส มหาปริวาโร’’ติฯ

ปริหรนฺตีติ สิเนรุํ ทกฺขิณโต กตฺวา ปริวตฺตนฺติฯ ทิสาติ ภุมฺมตฺเถ เอตํ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘ทิสาสุ วิโรจมานา’’ติฯ อตฺตโน ชุติยา ทิพฺพมานาย วาฯ เตหีติ จนฺทิมสูริเยหิฯ ตตฺตเกน ปมาเณนาติ ยตฺตเก จนฺทิมสูริเยหิ โอภาสิยมาโน โลกธาตุสงฺขาโต เอโก โลโก, ตตฺตเกน ปมาเณนฯ อิทํ จกฺกวาฬํ พุทฺธานํ อุปฺปตฺติฏฺฐานภูตํ เสฏฺฐํ อุตฺตมํ ปธานํ, ตสฺมา เยภุยฺเยน เอตฺถุปปนฺนา เทวตา อญฺเญสุ จกฺกวาเฬสุ เทวตา อภิภุยฺย วตฺตนฺติฯ ตถา หิ พฺรหฺมา สหมฺปติ ทสสหสฺสพฺรหฺมปริวาโร ภควโต สนฺติกํ อุปคญฺฉิฯ เตนาห ‘‘เอตฺถ จกฺกวาฬสหสฺเส ตุยฺหํ วโส วตฺตตี’’ติฯ อิทานิ ‘‘เอตฺถ เต วตฺตเต วโส’’ติ วุตฺตํ วเส วตฺตนํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปโรปรญฺจ ชานาสี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปฐมคาถายํ วุตฺตํ เอตฺถ-สทฺทํ อาเนตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺถ จกฺกวาฬสหสฺเส’’ติ อาหฯ อุจฺจนีเจติ ชาติกุลรูปโภคปริวาราทิวเสน อุฬาเร จ อนุฬาเร จฯ อยํ อิทฺโธ อยํ ปกติมนุสฺโสติ อิมินา ‘‘สรูปโต เอวสฺส สตฺตานํ ปโรปรชานนํ, น สมุทาคมโต’’ติ ทสฺเสติฯ ยํ ปน วกฺขติ ‘‘สตฺตานํ อาคติํ คตินฺติ, ตํ กามโลเก สตฺตานํ อาทานนิกฺเขปชานนมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น กมฺมวิปากชานนํฯ

ยทิ หิ สมุทาคมโต ชาเนยฺย, อตฺตโนปิ ชาเนยฺย, น จสฺส ตํ อตฺถีติ, ตถา อาห ‘‘อิตฺถมฺภาโวติ อิทํ จกฺกวาฬ’’นฺติอาทิฯ ราคโยคโต ราโค เอตสฺส อตฺถีติ วา ราโค, วิรชฺชนสีโล วิราคี, ตํ ราควิราคินํฯ สหสฺสิพฺรหฺมา นาม ตฺวํ จูฬนิยา เอว โลกธาตุยา ชานนโตฯ ตยาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํฯ จตุหตฺถายาติ อเนกหตฺเถน สาณิปากาเรน กาตพฺพปฏปฺปมาณํ ทีฆโต จตุหตฺถาย, วิตฺถารโต ทฺวิหตฺถาย ปิโลติกาย กาตุํ วายมนฺโต วิย โคปฺผเก อุทเก นิมุชฺชิตุกาโม วิย จ ปมาณํ อชานนฺโต วิหญฺญตีติ นิคฺคณฺหาติฯ

[504] ตํ กายนฺติ ตเทว นิกายํฯ ชานิตพฺพฏฺฐานํ ปตฺวาปีติ อนญฺญสาธารณา มยฺหํ สีลาทโย คุณวิเสสา ตาว ติฏฺฐนฺตุ, อีทิสํ โลกิยํ ปริตฺตกํ ชานิตพฺพฏฺฐานมฺปิ ปตฺวาฯ อยํ อิเมสํ อติสเยน นีโจติ นีเจยฺโย, ตสฺส ภาโว นีเจยฺยนฺติ อาห ‘‘ตยา นีจตรภาโว ปน มยฺหํ กุโต’’ติฯ

เหฏฺฐูปปตฺติโกติ อุปรูปริโต จวิตฺวา เหฏฺฐา ลทฺธูปปตฺติโกฯ เอวํ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘อนุปฺปนฺเน พุทฺธุปฺปาเท’’ติ อาหฯ เหฏฺฐูปปตฺติกํ กตฺวาติ เหฏฺฐูปปตฺติกํ ปตฺถนํ กตฺวาฯ ยถา เกนจิ พหูสุ อานนฺตริเยสุ กเตสุ ยํ ตตฺถ ครุตรํ พลวํ, ตเทว ปฏิสนฺธิํ เทติ, อิตรานิ ปน ตสฺส อนุพลปฺปทายกานิ โหนฺติ, น ปฏิสนฺธิทายกานิ, เอวํ จตูสุ รูปชฺฌาเนสุ ภาวิเตสุ ยํ ตตฺถ ครุตรํ ฉนฺทปณิธิอธิโมกฺขาทิวเสน สาภิสงฺขารญฺจ, ตเทว จ ปฏิสนฺธิํ เทติ, อิตรานิ ปน อลทฺโธกาสตาย ตสฺส อนุพลปฺปทายกานิ โหนฺติ, น ปฏิสนฺธิทายกานิ, ตนฺนิพฺพตฺติตชฺฌาเนเนว อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ โหตีติ อาห ‘‘ตติยชฺฌานํ ปณีตํ ภาเวตฺวา’’ติฯ ตตฺถาติ สุภกิณฺหพฺรหฺมโลเกฯ ปุน ตตฺถาติ อาภสฺสรพฺรหฺมโลเกฯ ปฐมกาเลติ ตสฺมิํ ภเว ปฐมสฺมิํ กาเลฯ อุภยนฺติ อตีตํ อตฺตโน นิพฺพตฺตฏฺฐานํ, ตตฺถ นิพฺพตฺติยา เหตุภูตํ อตฺตโน กตกมฺมนฺติ อุภยํฯ ปมุสฺสิตฺวา กาลสฺส จิรตรภาวโตฯ วีตินาเมติ ปฏิปชฺชนฺตีติ จ ตทา ตสฺสา กิริยาย ปวตฺติกฺขณํ อุปาทาย ปวตฺตมานปโยโคฯ

อปาเยสีติ ปาเยสิฯ ปิปาสิเตติ ตสิเตฯ ฆมฺมนีติ ฆมฺมกาเลฯ สมฺปเรเตติ ฆมฺมปริฬาเหน ปิปาสาย อภิภูเตฯ นฺติ ปานียทานํฯ

วตสีลวตฺตนฺติ สมาทานวเสน วตภูตํ จาริตฺตสีลภาเวน สมาจิณฺณตฺตา สีลวตฺตํฯ สุตฺตปฺปพุทฺโธว อนุสฺสรามีติ สุปิตฺวา ปพุทฺธมตฺโต วิย สุปินํ ตว ปุพฺพนิวุตฺถํ มม ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน อนุสฺสรามิ, สพฺพญฺญุตญฺญาเณน วิย ปจฺจกฺขโต ปสฺสามีติ อตฺโถฯ

กรมเรติ วิลุมฺปิตฺวา อานีเตฯ กมฺมสชฺชนฺติ ยุทฺธสชฺชํ, อาวุธาทายินินฺติ อตฺโถฯ

เอณีกูลสฺมินฺติ เอณีมิคพาหุลฺเลน ‘‘เอณีกูล’’นฺติ สงฺขํ คเต คงฺคาย ตีรปฺปเทเสฯ คยฺหก นียมานนฺติ คยฺหวเสน กรมรภาเวน โจเรหิ อตฺตโน ฐานํ นียมานํฯ

อาวาหวิวาหวเสน มิตฺตสนฺถวํ กตฺวาฯ ‘‘เอวํ อมฺเหสุ กีฬนฺเตสุ คงฺเคยฺยโก นาโค กุปิโต’’ติ มยิ สญฺญมฺปิ น กโรนฺตีติฯ สุสุการนฺติ สุสูติ ปวตฺตํ เภรวนาคนิสฺสาสํฯ

คหีตนาวนฺติ วิเหเฐตุกามตาย คตินิวารณวเสน คหิตํ นิคฺคหิตํ นาวํฯ ลุทฺเทนาติ กุรูเรนฯ มนุสฺสกปฺปาติ นาวาคตานํ มนุสฺสานํ วิเหเฐตุกามตายฯ

พทฺธจโรติ ปฏิพทฺธจริโยฯ เตนาห ‘‘อนฺเตวาสิโก’’ติฯ ตํ นิสฺสาเยวาติ รญฺญา อุปฏฺฐิยมาโนปิ ราชานํ ปหาย ตํ กปฺปํ อนฺเตวาสิํ นิสฺสาเยวฯ

สมฺพุทฺธิมนฺตํ วตินํ อมญฺญีติ อยํ สมฺมเทว พุทฺธิมา วตสมฺปนฺโนติ อมญฺญิ สมฺภาเวสิ จฯ

นานตฺตภาเวสูติ นานา วิสุํ วิสุํ อตฺตภาเวสุฯ

อทฺธาติ เอกํเสนฯ มเมตมายุนฺติ มยฺหํ เอตํ ยถาวุตฺตํ ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปวตฺตํ อายุํฯ น เกวลํ มม อายุเมว, อถ โข อญฺญมฺปิ สพฺพญฺเญยฺยํ ชานาสิ, น ตุยฺหํ อวิทิตํ นาม อตฺถิฯ ตถา หิ พุทฺโธ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ตุวํฯ โน เจ กถมยมตฺโถ ญาโต? ตถา หิ สมฺมาสมฺพุทฺธตฺตา เอว เต อยํ ชลิโต โชตมาโน อานุภาโว โอภาสยํ สพฺพมฺปิ พฺรหฺมโลกํ โอภาเสนฺโต ทิพฺพมาโน ติฏฺฐตีติ สตฺถุ อสมสมตํ ปเวเทสิฯ

ปถวตฺเตนาติ ปถวีอตฺเตนฯ เตนาห ‘‘ปถวีสภาเวนา’’ติฯ เอตฺถ จ ยสฺมา – ‘‘สพฺพสงฺขารสมโถติ’’อาทินา (มหาว. 7; ที. นิ. 2.64, 67; ม. นิ. 1.281; สํ. นิ. 1.172) สาธารณโต, ‘‘ยตฺถ เนว ปถวี’’ติ อสาธารณโต จ ปถวิยา อสภาเวน นิพฺพานสฺส คเหตพฺพตา อตฺถิ, ตํ นิวตฺเตตฺวา ปถวิยา อนญฺญสาธารณํ สภาวํ คเหตุํ ‘‘ปถวิยา ปถวตฺเตนา’’ติ วุตฺตํฯ นาปโหสินฺติ น ปาปุณิํฯ อิธ ปถวิยา ปาปุณนํ นาม ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทินา คหณนฺติ อาห ‘‘ตณฺหาทิฏฺฐิมานคฺคาเหหิ น คณฺหิ’’นฺติฯ

วาทิตายาติ วาทสีลตายฯ สพฺพนฺติ อกฺขรํ นิทฺทิสิตฺวาติ ‘‘สพฺพํ โข อหํ พฺรหฺเม’’ติอาทินา ภควตา วุตฺตํ สพฺพ-สทฺทํ – ‘‘สเจ โข เต มาริส สพฺพสฺส สพฺพตฺเตน อนนุภูต’’นฺติ ปจฺจนุภาสนวเสน นิทฺทิสิตฺวาฯ อกฺขเร โทสํ คณฺหนฺโตติ ภควตา สกฺกายสพฺพํ สนฺธาย สพฺพ-สทฺเท คหิเต สพฺพสพฺพวเสน ตทตฺถปริวตฺตเนน สพฺพ-สทฺทวจนียตาสามญฺเญน จ โทสํ คณฺหนฺโตฯ เตนาห ‘‘สตฺถา ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยทิ สพฺพํ อนนุภูตํ ‘‘นตฺถิ สพฺพ’’นฺติ โลเก อนวเสสํ ปุจฺฉติฯ สเจ สพฺพสฺส สพฺพตฺเตน อนวเสสสภาเวน อนนุภูตํ อปฺปตฺตํ, ตํ คคนกุสุมํ วิย กิญฺจิ น สิยาฯ อถสฺส อนนุภูตํ อตฺถีติ อสฺส สพฺพตฺเตน อนนุภูตํ ยทิ อตฺถิ, ‘‘สพฺพ’’นฺติ อิทํ วจนํ มิจฺฉา, สพฺพํ นาม ตํ น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘มา เหว เต ริตฺตกเมวา’’ติอาทิฯ

อหํ สพฺพญฺจ วกฺขามิ, อนนุภูตญฺจ วกฺขามีติ อหํ ‘‘สพฺพ’’นฺติ จ วกฺขามิ, ‘‘อนนุภูต’’นฺติ จ วกฺขามิ, เอตฺถ โก โทโสติ อธิปฺปาโยฯ การณํ อาหรนฺโตติ สพฺพสฺส สพฺพตฺเตน อนนุภูตสฺส อตฺถิภาเว การณํ นิทฺทิสนฺโตฯ วิชานิตพฺพนฺติ มคฺคผลปจฺจเวกฺขณญาเณหิ วิเสสโต สพฺพสงฺขตวิสิฏฺฐตาย ชานิตพฺพํฯ อนิทสฺสนนฺติ อิทํ นิพฺพานสฺส สนิทสฺสนทุเก ทุติยปทสหิตตาทสฺสนนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘จกฺขุวิญฺญาณสฺส อาปาถํ อนุปคมนโต อนิทสฺสนํ นามา’’ติ วุตฺตํฯ สพฺพสงฺขตวิธุรตาย วา นตฺถิ เอตสฺส นิทสฺสนนฺติ อนิทสฺสนํฯ นตฺถิ เอตสฺส อนฺโตติ อนนฺตํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตยิท’’นฺติอาทิฯ

ภูตานีติ ปจฺจยสมฺภูตานิฯ อสมฺภูตนฺติ ปจฺจเยหิ อสมฺภูตํ, นิพฺพานนฺติ อตฺโถฯ

อปภสฺสรภาวเหตูนํ สพฺพโส อภาวา สพฺพโต ปภาติ สพฺพโตปภํฯ เตนาห ‘‘นิพฺพานโต หี’’ติอาทิฯ ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘ตโม ตตฺถ น วิชฺชตี’’ติฯ (เนตฺติ. 104) ปภูตเมวาติ ปกฏฺฐภาเวน อุกฺกฏฺฐภาเวน วิชฺชมานเมวฯ อรูปีภาเวน อเทสิกตฺตา สพฺพโต ปภวติ วิชฺชตีติ สพฺพโตปภํฯ เตนาห ‘‘ปุรตฺถิมทิสาทีสู’’ติอาทิฯ ปวิสนฺติ เอตฺถาติ ปวิสํ, ตเทว ส-การสฺส ภ-การํ, วิ-การสฺส จ โลปํ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปภ’’นฺติฯ เตนาห ‘‘ติตฺถสฺส นาม’’นฺติฯ วาทํ ปติฏฺฐเปสีติ เอวํ มยา สพฺพญฺจ วุตฺตํ, อนนุภูตญฺจ วุตฺตํ, ตตฺถ ยํ ตยา อธิปฺปายํ อชานนฺเตน สหสา อปฺปฏิสงฺขาย โทสคฺคหณํ, ตํ มิจฺฉาติ พฺรหฺมานํ นิคฺคณฺหนฺโต ภควา อตฺตโน วาทํ ปติฏฺฐเปสิฯ

คหิตคหิตนฺติ ‘‘อิทํ นิจฺจ’’นฺติอาทินา คหิตคหิตํ คาหํฯ ตตฺถ ตตฺถ โทสทสฺสนมุเขน นิคฺคณฺหนฺเตน สตฺถารา วิสฺสชฺชาปิโต กิญฺจิ คเหตพฺพํ อตฺตโน ปฏิสรณํ อทิสฺวา ปราชยํ ปฏิจฺฉาเทตุํ ลฬิตกํ กาตุกาโม วาทํ ปหาย อิทฺธิยา ปาฏิหาริยลีฬํ ทสฺเสตุกาโมฯ ยทิ สกฺโกสิ มยฺหํ อนฺตรธายิตุํ, น ปน สกฺขิสฺสสีติ อธิปฺปาโยฯ มูลปฏิสนฺธิํ คนฺตุกาโมติ อตฺตโน ปากติเกน อตฺตภาเวน ฐาตุกาโมฯ โส หิ ปฏิสนฺธิกาเล นิพฺพตฺตสทิสตาย มูลปฏิสนฺธีติ วุตฺโตฯ อญฺเญสนฺติ เหฏฺฐา อญฺญกายิกานํ พฺรหฺมูนํฯ น อทาสิ อภิสงฺขตกาเยเนวายํ ติฏฺฐตุ, น ปากติกรูเปนาติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ เตน โส อภิสงฺขตกายํ อปเนตุํ อวิสหนฺโต อตฺตภาวปฏิจฺฉาทกํ อนฺธการํ นิมฺมินิตุํ อารภิฯ สตฺถา ตํ ตมํ วิทฺธํเสติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มูลปฏิสนฺธิํ วา’’ติอาทิฯ

ภเววาหนฺติ ภเว เอว อหํฯ อยญฺจ เอว-สทฺโท อฏฺฐานปยุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อหํ ภเว ภยํ ทิสฺวาเยวา’’ติ, สพฺพสฺมิํ ภเว ชาติอาทิภยํ ญาณจกฺขุนา ยาถาวโต ทิสฺวาฯ สตฺตภวนฺติ สตฺตสงฺขาตํ ภวํฯ กมฺมภวปจฺจเย หิ อุปปตฺติภเว สตฺตสมญฺญาฯ วิภวนฺติ วิมุตฺติํฯ ปริเยสมานมฺปิ อุปายสฺส อนธิคตตฺตา ภเวเยว ทิสฺวาฯ ภวญฺจ วิภเวสินํ วิภวํ นิพฺพุติํ เอสมานานํ สตฺตานํ ภวํ, ภเวสุ อุปฺปตฺติญฺจ ทิสฺวาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ น อภิวทินฺติ ‘‘อโห วต สุข’’นฺติ เอวํ อภิวทาปนาการาภาวโต น อภินิวิสิํ, ลกฺขณวจนเมตํฯ

คาหตฺโถ เอว วา อภิวาท-สทฺโทติ อาห ‘‘นาภิวทิ’’นฺติ, ‘‘น คเวสิ’’นฺติฯ ภวคฺคหเณเนตฺถ ทุกฺขสจฺจํ, นนฺทีคหเณน สมุทยสจฺจํ, วิภวคฺคหเณน นิโรธสจฺจํ, นนฺทิญฺจ น อุปาทิยินฺติ อิมินา มคฺคสจฺจํ ปกาสิตนฺติ อาห ‘‘อิติ จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสนฺโต’’ติฯ ตทิทํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ คาถาย วิภาวนทสฺสนํฯ สตฺถา ปน เตสํ พฺรหฺมูนํ อชฺฌาสยานุรูปํ สจฺจานิ วิตฺถารโต ปกาเสนฺโต วิปสฺสนํ ปาเปตฺวา อรหตฺเตน เทสนาย กูฏํ คณฺหิฯ เต จ พฺรหฺมาโน เกจิ โสตาปตฺติผเล, เกจิ สกทาคามิผเล, เกจิ อนาคามิผเล, เกจิ อรหตฺเต จ ปติฏฺฐหิํสุฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สจฺจานิ ปกาเสนฺโต สตฺถา ธมฺมํ เทเสสี’’ติอาทิฯ อจฺฉริยชาตาติ สญฺชาตจฺฉริยาฯ สมูลํ ภวนฺติ ตณฺหาวิชฺชาหิ สมูลํ ภวํฯ

[505] มม วสํ อติวตฺติตานีติ สพฺพโส กามธาตุสมติกฺกมนปฏิปทาย มยฺหํ วิสยํ อติกฺกมิตานิฯ กถํ ปนายํ เตสํ อริยภูมิสโมกฺกมนํ ชานาตีติ? นยคฺคาหโต – ‘‘สมโณ โคตโม ธมฺมํ เทเสนฺโต สํสาเร อาทีนวํ, นิพฺพาเน จ อานิสํสํ ปกาเสนฺโต เวเนยฺยชนํ นิพฺพานํ ทิฏฺฐเมว กโรติ, ตสฺส เทสนา อวญฺฌา อโมฆา อินฺเทน วิสฺสฏฺฐวชิรสทิสา, ตสฺส จ อาณาย ฐิตา สํสาเร น ทิสฺสนฺเตวา’’ติ นยคฺคาเหน อนุมาเนน ชานาติฯ สเจ ตฺวํ เอวํ อนุพุทฺโธติ ยถา ตฺวํ ปเรสํ สจฺจาภิสมฺโพธํ วทติ, เอวํ ตฺวํ อตฺตโน อนุรูปโต สยมฺภุญาเณน พุทฺโธ ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิโตฯ ตํ ธมฺมํ มา อุปนยสีติ ตยา ปฏิวิทฺธธมฺมํ มา สาวกปฏิเวธํ ปาเปสิฯ อิทนฺติ อิทํ อนนฺตรํ วุตฺตํ พฺรหฺมโลเก ปติฏฺฐานํเยว สนฺธาย มาโร วทติ, เต ทสฺเสนฺโต ‘‘อนุปฺปนฺเน หี’’ติอาทิมาหฯ อปายปติฏฺฐานํ ปน อาชีวกนิคณฺฐาทิปพฺพชฺชํ อุปคเต ติตฺถกเร, เย เกจิ วา ปพฺพชิตฺวา มิจฺฉาปฏิปนฺเน ชเน สนฺธาย วทติฯ อนุปฺปนฺเนติ อสญฺชาเต, อปฺปตฺเตติ อตฺโถฯ อนุลฺลปนตายาติ ยถา มาโร อุปริ กิญฺจิ อุตฺตรํ ลปิตุํ น สกฺโกติ, เอวํ ตถา อุตฺตรภาสเนนฯ นิมนฺตนวจเนนาติ วิญฺญาปนวจเนนฯ พฺรหฺมํ เสฏฺฐํ นิมนฺตนํ, พฺรหฺมุโน วา นิมนฺตนํ เอตฺถ อตฺถีติ พฺรหฺมนิมนฺตนิกํ, สุตฺตํฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

พฺรหฺมนิมนฺตนิกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

10. มารตชฺชนียสุตฺตวณฺณนา

[506] โกฏฺฐมนุปวิฏฺโฐติ อาสโย วจฺจคุตฺตฏฺฐานตาย โกฏฺฐํ, ตสฺส อพฺภนฺตรญฺเหตฺถ โกฏฺฐํฯ อนุรูโป หุตฺวา ปวิฏฺโฐ อนุปวิฏฺโฐฯ สุขุมญฺหิ ตทนุจฺฉวิกํ อตฺตภาวํ มาเปตฺวา อยํ ตตฺถ ปวิฏฺโฐฯ ครุคโร วิยาติ ครุกครุโก วิยฯ อุ-การสฺส หิ โอ-การํ กตฺวา อยํ นิทฺเทโส, อติวิย ครุโก มญฺเญติ อตฺโถฯ ครุครุ วิย อิจฺเจว วา ปาโฐฯ มาสภตฺตํ มาโส อุตฺตรปทโลเปน, มาสภตฺเตน อาจิตํ ปูริตํ มาสาจิตํ มญฺเญฯ เตนาห ‘‘มาสภตฺตํ ภุตฺตสฺส กุจฺฉิ วิยา’’ติฯ อุตฺตรปทโลเปน วินา อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘มาสปูริตปสิพฺพโก วิยา’’ติ วุตฺตํฯ ตินฺตมาโส วิยาติ ตินฺตมาโส ปสิพฺพโก วิยฯ กิํ นุ โข เอตํ มม กุจฺฉิยํ ปุพฺพํ ภาริกตฺตํ, กิํ นุ โข กถํ นุ โข ชาตนฺติ อธิปฺปาโย? อุปาเยนาติ ปเถน ญาเยนฯ พฺยติเรกโต ปนสฺส อนุปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อตฺตานเมว วา สนฺธาย ‘‘มา ตถาคตํ วิเหเสสี’’ติ อาหฯ ยถา หิ อริยสงฺโฆ ‘‘ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ, สงฺฆํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตู’’ติอาทีสุ (ขุ. ปา. 6.18; สุ. นิ. 241) ตถาคโตติ วุจฺจติ, เอวํ ตปฺปริยาปนฺนา อริยปุคฺคลา, ยถา จ ปุริมกา ทุติยอคฺคสาวกา กปฺปานํ สตสหสฺสาธิกํ เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ ปารมิโย ปูเรตฺวา อาคตา, อยมฺปิ มหาเถโร ตถา อาคโตติ ตถาคโตติฯ ปติอคฺคเฬว อฏฺฐาสีติ อคฺคฬสฺส พหิภาเค อฏฺฐาสิฯ

[507] รุกฺขเทวตา นาม จาตุมหาราชิเกสุ นิหีโน กาโย, ตสฺมา เนสํ มนุสฺสคนฺโธ ปริจิตตฺตา นาติเชคุจฺโฉติ อาห ‘‘อากาสฏฺฐเทวตาน’’นฺติฯ อาพาธํ กโรตีติ ทุกฺขํ ชเนติฯ นาคริโกติ สุกุมาโรฯ ปริโจกฺโขติ สพฺพโส สุจิรูโปฯ ญาติโกฏินฺติ ญาติภาคํฯ อนาทิมติ หิ สํสาเร ญาติภาครหิโต นาม สตฺโต กสฺสจิปิ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ อิทนฺติ ‘‘โส เม ตฺวํ ภาคิเนยฺโย โหสี’’ติ อิทํ วจนํฯ ปเวณิวเสนาติ ตทา มยฺหํ ภาคิเนยฺโย หุตฺวา อิทานิ มารฏฺฐาเน ฐิโตติ อิมิสฺสา ปเวณิยา วเสน วุตฺตํฯ อญฺญสฺส วา เวสมํ ธุโร วิธุโรฯ เตนาห ‘‘อญฺเญหิ สทฺธิํ อสทิโส’’ติฯ อปฺปทุกฺเขนาติ สุเขเนวฯ