เทสนาธมฺเมติ เทสนารุฬฺเห ปุพฺพภาคิเย โพธิปกฺขิยธมฺเม นิฏฺฐํ คจฺฉติ – ‘‘อทฺธา อิมาย ปฏิปทาย ชรามรณโต มุจฺจิสฺสามี’’ติฯ ปุพฺเพ โปถุชฺชนิกสทฺธายปิ ปสนฺโน, ตโต ภิยฺโยโสมตฺตาย อวิปรีตธมฺมเทสโน สมฺมาสมฺพุทฺโธ โส ภควาติ สตฺถริ ปสีทติฯ นิยฺยานิกตฺตาติ วฏฺฏทุกฺขโต เอว ตโต นิยฺยานาวหตฺตาฯ วงฺกาทีติ อาทิ-สทฺเทน อญฺญํ อสามีจิปริยายํ สพฺพํ โทสํ สงฺคณฺหาติฯ

[490] อิเมหิ สตฺถุวีมํสนการเณหีติ ‘‘ปริสุทฺธกายสมาจารตาทีหิ เจว อุตฺตรุตฺตริปณีตปณีตอวิปรีตธมฺมเทสนาหิ จา’’ติ อิเมหิ ยถาวุตฺเตหิ สตฺถุอุปปริกฺขนการเณหิฯ อกฺขรสมฺปิณฺฑนปเทหีติ เตสํเยว การณานํ สมฺโพธเนหิ อกฺขรสมุทายลกฺขเณหิ ปเทหิฯ อิธ วุตฺเตหิ อกฺขเรหีติ อิมสฺมิํ สุตฺเต วุตฺเตหิ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส อภิพฺยญฺชนโต พฺยญฺชนสญฺญิเตหิ อกฺขเรหิฯ โอกปฺปนาติ สทฺเธยฺยวตฺถุํ โอกฺกนฺติตฺวา ปสีทนโต โอกปฺปนลกฺขณาฯ สทฺธาย มูลํ นามาติ อเวจฺจปฺปสาทภูตาย สทฺธาย มูลํ นาม การณนฺติ สทฺทหนสฺส การณํ ปริสุทฺธกายสมาจาราทิกํฯ ถิรา ปฏิปกฺขสมุจฺเฉเทน สุปฺปติฏฺฐิตตฺตาฯ หริตุํ น สกฺกาติ อปเนตุํ อสกฺกุเณยฺยาฯ อิตเรสุ สมณพฺราหฺมณเทเวสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อาห ‘‘สมิตปาปสมเณน วา’’ติอาทิฯ

‘‘พุทฺธานํ เกสญฺจิ สาวกานญฺจ วิพาธนตฺถํ มาโร อุปคจฺฉตี’’ติ สุตปุพฺพตฺตา ‘‘อยํ มาโร อาคโต’’ติ จินฺเตสิฯ อานุภาวสมฺปนฺเนน อริยสาวเกน ปุจฺฉิตตฺตา มุสาวาทํ กาตุํ นาสกฺขิฯ เอเตติ ยถาวุตฺเต สมิตปาปสมณาทโย ฐเปตฺวาฯ สภาวสมนฺเนสนาติ ยาถาวสมนฺเนสนา อวิปรีตวีมํสาฯ สภาเวเนวาติ สพฺภาเวเนว ยถาภูตคุณโต เอวฯ สุฏฺฐุ สมฺมเทวฯ สมนฺเนสิโตติ อุปปริกฺขิโตฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

วีมํสกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

8. โกสมฺพิยสุตฺตวณฺณนา

[491] ตสฺมาติ ยสฺมา โกสมฺพรุกฺขวตี, ตสฺมา นครํ โกสมฺพีติสงฺขมคมาสิฯ กุสมฺพสฺส วา อิสิโน นิวาสภูมิ โกสมฺพี, ตสฺสาวิทูเร ภวตฺตา นครํ โกสมฺพีฯ

โฆสิตเสฏฺฐินา การิเต อาราเมติ เอตฺถ โก โฆสิตเสฏฺฐิ, กถญฺจาเนน อาราโม การิโตติ อนฺโตลีนาย โจทนาย วิสฺสชฺชเน สมุทาคมโต ปฏฺฐาย โฆสิตเสฏฺฐิํ ทสฺเสตุํ ‘‘อทฺทิลรฏฺฐํ นาม อโหสี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ เกทารปริจฺฉินฺนนฺติ ตตฺถ ตตฺถ เกทารภูมิยา ปริจฺฉินฺนํฯ คจฺฉนฺโตติ เกทารปาฬิยา คจฺฉนฺโตฯ ปหูตปายสนฺติ ปหูตตรํ ปายสํ, ตํ ปน ครุ สินิทฺธํ อนฺตรามคฺเค อปฺปาหารตาย มนฺทคหณิโก สมาโน ชีราเปตุํ นาสกฺขิฯ เตนาห ‘‘ชีราเปตุํ อสกฺโกนฺโต’’ติอาทิฯ ยสวติ รูปวติ กุลฆเร นิพฺพตฺติฯ โฆสิตเสฏฺฐิ นาม ชาโตติ เอวเมตฺถ สงฺเขเปเนว โฆสิตเสฏฺฐิวตฺถุํ กเถติ, วิตฺถาโร ปน ธมฺมปทวตฺถุมฺหิ (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.สามาวตีวตฺถุ) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

อุปสํกปฺปนวเสนาติ อุปสงฺกปฺปนนิยาเมนฯ อาหารปริกฺขีณกายสฺสาติ อาหารนิมิตฺตปริกฺขีณกายสฺส, อาหารกฺขเยน ปริกฺขีณกายสฺสาติ อตฺโถฯ สุญฺญาคาเรติ ชนวิวิตฺเต ผาสุกฏฺฐาเนฯ

กลหสฺส ปุพฺพภาโค ภณฺฑนํ นามาติ กลหสฺส เหตุภูตา ปริภาสา ตํสทิสี จ อนิฏฺฐกิริยา ภณฺฑนํ นามฯ หตฺถปรามาสาทิวเสนาติ กุชฺฌิตฺวา อญฺญมญฺญสฺส หตฺเถ คเหตฺวา ปรามสนอจฺจนฺตพนฺธนาทิวเสนฯ ‘‘อยํ ธมฺโม’’ติอาทินา วิรุทฺธวาทภูตํ อาปนฺนาติ วิวาทาปนฺนาฯ เตนาห ‘‘วิรุทฺธภูต’’นฺติอาทิฯ มุขสนฺนิสฺสิตตาย วาจา อิธ ‘‘มุข’’นฺติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘มุขสตฺตีหีติ วาจาสตฺตีหี’’ติฯ สญฺญตฺตินฺติ สญฺญาปนํ ‘‘อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย’’ติ สญฺญาเปตพฺพตํฯ นิชฺฌตฺตินฺติ ยาถาวโต ตสฺส นิชฺฌานํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘สญฺญตฺติเววจนเมเวต’’นฺติ วุตฺตํฯ

สเจ โหติ เทเสสฺสามีติ สุพฺพจตาย สิกฺขากามตาย จ อาปตฺติํ ปสฺสิฯ นตฺถิ เต อาปตฺตีติ อนาปตฺติปกฺโขปิ เอตฺถ สมฺภวตีติ อธิปฺปาเยนาหฯ สา ปนาปตฺติ เอวฯ เตนาห – ‘‘ตสฺสา อาปตฺติยา อนาปตฺติทิฏฺฐิ อโหสี’’ติฯ

[492] กลหภณฺฑนวเสนาติ กลหภณฺฑนสฺส นิมิตฺตวเสนฯ

ยถานุสนฺธินาว คตนฺติ กลหภณฺฑนานํ สารณียธมฺมปฏิปกฺขตฺตา ตทุปสมาวหา เหฏฺฐาเทสนาย อนุรูปาว อุปริเทสนาติ ยถานุสนฺธินาว อุปริสุตฺตเทสนา ปวตฺตาฯ สริตพฺพยุตฺตาติ อนุสฺสรณารหาฯ สพฺรหฺมจารีนนฺติ สหธมฺมิกานํฯ ปิยํ ปิยายิตพฺพํ กโรนฺตีติ ปิยกรณาฯ ครุํ ครุฏฺฐานิยํ กโรนฺตีติ ครุกรณาฯ สงฺคหณตฺถายาติ สงฺคหวตฺถุวิเสสภาวโต สพฺรหฺมจารีนํ สงฺคณฺหนาย สํวตฺตนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ อวิวาทนตฺถายาติ สงฺคหวตฺถุภาวโต เอว น วิวาทนายฯ สติ จ อวิวาทนเหตุภูตสงฺคาหณตฺเต เตสํ วเสน สพฺรหฺมจารีนํ สมคฺคภาโว เภทาภาโว สิทฺโธเยวาติ อาห ‘‘สามคฺคิยา’’ติอาทิฯ มิชฺชติ สินิยฺหติ เอตายาติ เมตฺตา, มิตฺตภาโว, เมตฺตา เอตสฺส อตฺถีติ เมตฺตํ, กายกมฺมํฯ ตํ ปน ยสฺมา เมตฺตาสหคตจิตฺตสมุฏฺฐานํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เมตฺตจิตฺเตน กตฺตพฺพํ กายกมฺม’’นฺติฯ อิมานิ เมตฺตกายกมฺมาทีนิ ภิกฺขูนํ วเสน อาคตานิ ปาเฐ ภิกฺขูหิ ปจฺจุปฏฺฐเปตพฺพตาวจนโตฯ ภิกฺขุคฺคหเณเนว เจตฺถ เสสสหธมฺมิกานมฺปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ ภิกฺขุโน สพฺพมฺปิ อนวชฺชกายกมฺมํ อาภิสมาจาริกกมฺมนฺโตคธเมวาติ อาห – ‘‘เมตฺตจิตฺเตน…เป.… กายกมฺมํ นามา’’ติฯ วตฺตวเสน ปวตฺติยมานา เจติยโพธีนํ วนฺทนา เมตฺตาสทิสีติ กตฺวา ตทตฺถาย คมนํ เมตฺตํ กายกมฺมนฺติ วุตฺตํฯ อาทิ-สทฺเทน เจติยโพธิภิกฺขูสุ วุตฺตาวเสสอปจายนาทิํ เมตฺตาวเสน ปวตฺตํ กายิกํ กิริยํ สงฺคณฺหาติฯ

เตปิฏกมฺปิ พุทฺธวจนํ กถิยมานนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตีณิ สุจริตานิ กายวจีมโนสุจริตานิฯ จินฺตนนฺติ อิมินา เอวํ จินฺตนมตฺตมฺปิ เมตฺตํ มโนกมฺมํ, ปเคว วิธิปฏิปนฺนา ภาวนาติ ทสฺเสติฯ

สหายภาวูปคมนํ เตสํ ปุรโตฯ เตสุ กโรนฺเตสุเยว หิ สหายภาวูปคมนํ สมฺมุขา กายกมฺมํ นาม โหติฯ เกวลํ ‘‘เทโว’’ติ อวตฺวา คุเณหิ ถิรภาวโชตนํ เทวตฺเถโรติ วจนํ ปคฺคยฺห วจนํฯ มมตฺตโพธนํ วจนํ มมายนวจนํฯ

เอกนฺตติโรกฺขกสฺส มโนกมฺมสฺส สมฺมุขตา นาม วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปนวเสเนว โหติ, ตญฺจ โข โลเก กายกมฺมนฺติ ปากฏํ ปญฺญาตํ หตฺถวิการาทิํ อนามสิตฺวา เอว ทสฺเสนฺโต ‘‘นยนานิ อุมฺมีเลตฺวา’’ติ อาหฯ ตถา หิ วจีเภทวเสน ปวตฺติ น คหิตาฯ

ลทฺธปจฺจยา ลพฺภนฺตีติ ลาภา, ปริสุทฺธาคมนา ปจฺจยาฯ น สมฺมา คยฺหมานาปิ น ธมฺมลทฺธา นาม น โหนฺตีติ ตปฺปฏิเสธนตฺถํ ปาฬิยํ ‘‘ธมฺมลทฺธา’’ติ วุตฺตํฯ เทยฺยํ ทกฺขิเณยฺยญฺจ อปฺปฏิวิภตฺตํ กตฺวา ภุญฺชตีติ อปฺปฏิวิภตฺตโภคีฯ เตนาห ‘‘ทฺเว ปฏิวิภตฺตานิ นามา’’ติอาทิฯ จิตฺเตน วิภชนนฺติ เอเตน – ‘‘จิตฺตุปฺปาทมตฺเตนปิ วิภชนํ ปฏิวิภตฺตํ นาม, ปเคว ปโยคโต’’ติ ทสฺเสติฯ

ปฏิคฺคณฺหนฺโตว…เป.… ปสฺสตีติ อิมินา อาคมนโต ปฏฺฐาย สาธารณพุทฺธิํ อุปฏฺฐาเปติฯ เอวํ หิสฺส สาธารณโภคิตา สุกรา, สารณียธมฺโม จสฺส สุปูโร โหติฯ วตฺตนฺติ สารณียธมฺมปูรณวตฺตํฯ

ทาตพฺพนฺติ อวสฺสํ ทาตพฺพํฯ อตฺตโน ปลิโพธวเสน สปลิโพธสฺเสว ปูเรตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา โอทิสฺสกทานมฺปิสฺส น สพฺพตฺถ วาริตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เตน ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อทาตุมฺปีติ ปิ-สทฺเทน ทุสฺสีลสฺสปิ อตฺถิกสฺส สติ สมฺภเว ทาตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ ทานญฺหิ นาม กสฺสจิ น นิวาริตํฯ

มหาคิริคาโม นาม นาคทีปปสฺเส เอโก คาโมฯ สารณียธมฺโม เม, ภนฺเต, ปูริโต…เป.… ปตฺตคตํ น ขียตีติ อาห เตสํ กุกฺกุจฺจวิโนทนตฺถํฯ ตํ สุตฺวา เตปิ เถรา ‘‘สารณียธมฺมปูรโก อย’’นฺติ อพฺภญฺญํสุฯ ทหรกาเล เอว กิเรส สารณียธมฺมปูรโก อโหสิ, ตสฺสา จ ปฏิปตฺติยา อวญฺฌภาววิภาวนตฺถํ ‘‘เอเต มยฺหํ ปาปุณิสฺสนฺตี’’ติ อาหฯ

อหํ สารณียธมฺมปูริกา, มม ปตฺตปริยาปนฺเนนปิ สพฺพาปิมา ภิกฺขุนิโย ยาเปสฺสนฺตีติ อาห ‘‘มา ตุมฺเห เตสํ คตภาวํ จินฺตยิตฺถา’’ติฯ

สตฺตสุ อาปตฺติกฺขนฺเธสุ อาทิมฺหิ วา อนฺเต วา, เวมชฺเฌติ จ อิทํ อุทฺเทสาคตปาฬิวเสน วุตฺตํฯ น หิ อญฺโญ โกจิ อาปตฺติกฺขนฺธานํ อนุกฺกโม อตฺถิฯ ปริยนฺเต ฉินฺนสาฏโก วิยาติ วตฺถนฺเต, ทสนฺเต วา ฉินฺนวตฺถํ วิยฯ ขณฺฑนฺติ ขณฺฑวนฺตํ, ขณฺฑิตํ วาฯ

ฉิทฺทนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย ฯ วิสภาควณฺเณน อุปฑฺฒํ, ตติยภาคํ วา สมฺภินฺนวณฺณํ สพลํ, วิสภาควณฺเณเหว ปน พินฺทูหิ อนฺตรนฺตรา วิมิสฺสํ กมฺมาสํ, อยํ อิเมสํ วิเสโสฯ ตณฺหาทาสพฺยโต โมจนวจเนเนว เตสํ สีลานํ วิวฏฺฏุปนิสฺสยตมาหฯ ภุชิสฺสภาวกรณโตติ อิมินา ภุชิสฺสกรานิ ภุชิสฺสานีติ อุตฺตรปทโลเปนายํ นิทฺเทโสติ ทสฺเสติฯ อวิญฺญูนํ อปฺปมาณตาย ‘‘วิญฺญุปฺปสตฺถานี’’ติ วุตฺตํฯ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อปรามฏฺฐตฺตาติ – ‘‘อิมินาหํ สีเลน เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺญตโร วา’’ติ ตณฺหาปรามาเสน – ‘‘อิมินาหํ สีเลน เทโว หุตฺวา ตตฺถ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต ภวิสฺสามี’’ติ ทิฏฺฐิปรามาเสน จ อปรามฏฺฐตฺตาฯ ปรามฏฺฐุนฺติ โจเทตุํฯ สีลํ นาม อวิปฺปฏิสาราทิปารมฺปริเยน ยาวเทว สมาธิสมฺปาทนตฺถนฺติ อาห ‘‘สมาธิสํวตฺตกานี’’ติฯ สมานภาโว สามญฺญํ, ปริปุณฺณจตุปาริสุทฺธิภาเวน มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณสฺส วิย เภทาภาวโต สีเลน สามญฺญํ สีลสามญฺญํ, ตํ คโต อุปคโตติ สีลสามญฺญคโตฯ เตนาห ‘‘สมานภาวูปคตสีโล’’ติฯ

ยายํ ทิฏฺฐีติ ยา อยํ ทิฏฺฐิ มยฺหญฺเจว ตุมฺหากญฺจ ปจฺจกฺขภูตาฯ จตุสจฺจทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิ, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ, ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวาขาโต ภควตา ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’’ติ จ ทิฏฺฐิยา สามญฺญํ สมานทิฏฺฐิภาวํฯ อคฺคํ อิตเรสํ สารณียธมฺมานํ ปธานภาวโตฯ เอตสฺมิํ สติ สุขสิทฺธิโต เตสํ สงฺคาหิกํ, ตโต เอว เตสํ สงฺฆาฏนิกํ โคปานสิโย อปริปตนฺเต กตฺวา สงฺคณฺหาติ ธาเรตีติ สงฺคาหิกํฯ สงฺฆาฏนฺติ อคฺคภาเวน สงฺฆาฏภาวํฯ สงฺฆาฏนํ เอเตสํ อตฺถีติ สงฺฆาฏนิกํ, สงฺฆาฏนิยนฺติ วา ปาโฐ, สงฺฆาฏเน นิยุตฺตนฺติ วา สงฺฆาฏนิกํ, ก-การสฺส ย-การํ กตฺวา สงฺฆาฏนิยํฯ สามญฺญโต เอว คหิตตฺตา นปุํสกนิทฺเทโสฯ

[493] ปฐมมคฺคสมฺมาทิฏฺฐิปิ เอวํสภาวา, อญฺญมคฺคสมฺมาทิฏฺฐีสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อาห ‘‘ยายํ โสตาปตฺติมคฺคทิฏฺฐี’’ติฯ เอตฺตาวตาปีติ เอตฺตเกนปิ ราคาทีสุ เอเกเกน ปริยุฏฺฐิตจิตฺตตายปิ ปริยุฏฺฐิตจิตฺโตเยว นาม โหติ, ปเคว ทฺวีหิ, พหูหิ วา ปริยุฏฺฐิตจิตฺตตายฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ อฏฺฐสุปิ วาเรสุฯ สุฏฺฐุ ฐปิตนฺติ ยถา มคฺคภาวนา อุปริ สจฺจาภิสมฺโพโธ โหติ, เอวํ สมฺมา ฐปิตํฯ เตนาห ‘‘สจฺจานํ โพธายา’’ติฯ

ตํ ญาณนฺติ ‘‘นตฺถิ โข เม ตํ ปริยุฏฺฐาน’’นฺติอาทินา ปวตฺตํ ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ อริยานํ โหตีติ อริยานเมว โหติฯ เตสญฺหิ เอกเทสโตปิ ปหีนํ วตฺตพฺพตํ อรหติฯ เตนาห ‘‘น ปุถุชฺชนาน’’นฺติฯ อริยนฺติ วุตฺตํ ‘‘อริเยสุ ชาต’’นฺติ กตฺวาฯ โลกุตฺตรเหตุกตาย โลกุตฺตรนฺติ วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘เยสํ ปนา’’ติอาทิฯ ตถา หิสฺส ปุถุชฺชเนหิ อสาธารณตาฯ เตนาห ‘‘ปุถุชฺชนานํ ปน อภาวโต’’ติฯ สพฺพวาเรสูติ สพฺเพสุ อิตเรสุ ฉสุ วาเรสุฯ

[494] ปจฺจตฺตนฺติ ปาฏิเยกฺกํ อตฺตนิ มม จิตฺเตเยวฯ เตนาห ‘‘อตฺตโน จิตฺเต’’ติฯ ‘‘ปจฺจตฺตํ อตฺตโน จิตฺเต นิพฺพุติํ กิเลสวูปสมํ ลภามี’’ติ อิมมตฺถํ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา อติทิสติฯ

[495] ตถารูปาย ทิฏฺฐิยาติ อิทํ ‘‘ยถารูปาย ทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต’’ติ อิมสฺส อตฺถสฺส ปจฺจามสนนฺติ อาห ‘‘ตถารูปาย ทิฏฺฐิยาติ เอวรูปาย โสตาปตฺติมคฺคทิฏฺฐิยา’’ติฯ

[496] สภาเวนาติ นิยตปญฺจสิกฺขาปทตาทิสภาเวนฯ สงฺฆกมฺมวเสนาติ มานตฺตจริยาทิสงฺฆกมฺมวเสนฯ ทหโรติ พาโลฯ กุมาโรติ ทารโกฯ ยสฺมา ทหโร ‘‘กุมาโร’’ติ จ ‘‘ยุวา’’ติ จ วุจฺจติ, ตสฺมา มนฺโทติ วุตฺตํฯ มนฺทินฺทฺริยตาย หิ มนฺโทฯ เตนาห ‘‘จกฺขุโสตาทีนํ มนฺทตายา’’ติฯ เอวมฺปิ ยุวาวตฺถาปิ เกจิ มนฺทินฺทฺริยา โหนฺตีติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘อุตฺตานเสยฺยโก’’ติ วุตฺตํฯ ยทิ อุตฺตานเสยฺยโก, กถมสฺส องฺคารกฺกมนนฺติ? ยถา ตถา องฺคารสฺส ผุสนํ อิธ ‘‘อกฺกมน’’นฺติ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘อิโต จิโต จา’’ติอาทิฯ มนุสฺสานนฺติ มหลฺลกมนุสฺสานํฯ น สีฆํ หตฺโถ ฌายติ กถินหตฺถตายฯ ขิปฺปํ ปฏิสํหรติ มุทุตลุณสรีรตายฯ อธิวาเสติ กิญฺจิ ปโยชนํ อเปกฺขิตฺวาฯ

[497] อุจฺจาวจานีติ มหนฺตานิ เจว ขุทฺทกานิ จฯ ตตฺเถวาติ สุธากมฺมาทิมฺหิเยวฯ กสาวปจนํ สุธาทิสงฺขรณตฺถํ, อุทกานยนํ โธวนาทิอตฺถํ, หลิทฺทิวณฺณธาตุเลปนตฺถํ กุจฺฉกรณํฯ พหลปตฺถโนติ ทฬฺหฉนฺโทฯ วจฺฉกนฺติ นิพฺพตฺตเธนุปควจฺฉํฯ

อปจินาตีติ อปวินฺทติ, อาโลเกตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อปโลเกตี’’ติฯ ตนฺนินฺโน โหตีติ อธิสีลสิกฺขาทินินฺโนว โหติ อุจฺจาวจานมฺปิ กิํกรณียานํ จาริตฺตสีลสฺส ปูรณวเสเนว กรณโต, โยนิโสมนสิการวเสเนว จ เตสํ ปฏิปชฺชนโตฯ เถรสฺส สนฺติเก อฏฺฐาสิ โยนิโสมนสิการาภาวโต ‘‘ตํ ตํ สมุลฺลปิสฺสามี’’ติฯ

[498] พลํ เอว พลตาติ อาห ‘‘พเลน สมนฺนาคโต’’ติฯ อตฺถิกภาวํ กตฺวาติ เตน ธมฺเมน สวิเสสํ อตฺถิกภาวํ อุปฺปาเทตฺวาฯ สกลจิตฺเตนาติ เทสนายอาทิมฺหิ มชฺเฌ ปริโยสาเนติ สพฺพตฺเถว ปวตฺตตาย สกเลน อนวเสเสน จิตฺเตนฯ

[500] สภาโวติ อริยสาวกสฺส ปุถุชฺชเนหิ อสาธารณตาย อาเวณิโก สภาโวฯ สุฏฺฐุ สมนฺเนสิโตติ สมฺมเทว อุปปริกฺขิโตฯ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยายาติ โสตาปตฺติผลสฺส สจฺฉิกรเณน, สจฺฉิกตภาเวนาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘โสตาปตฺติผลสจฺฉิกตญาเณนา’’ติฯ ปฐมมคฺคผลสฺส ปจฺจเวกฺขณญาณวิเสสา เหเต ปวตฺติอาการภินฺนาฯ เตเนวาห ‘‘สตฺตหิ มหาปจฺจเวกฺขณญาเณหี’’ติฯ อยํ ตาว อาจริยานํ สมานกถาติ ‘‘อิทมสฺส ปฐมํ ญาณ’’นฺติอาทินา วุตฺตานิ ปจฺจเวกฺขณญาณานิ, น มคฺคญาณานีติ เอวํ ปวตฺตา ปรมฺปราคตา ปุพฺพาจริยานํ สมานา สาธารณา อิมิสฺสา ปาฬิยา อฏฺฐกถา อตฺถวณฺณนาฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘โลกุตฺตรมคฺโค หิ พหุจิตฺตกฺขณิโก นาม นตฺถี’’ติฯ ยทิ โส พหุจิตฺตกฺขณิโก สิยา นานาภิสมโย, ตถา สติ สํโยชนตฺตยาทีนํ เอกเทสปฺปหานํ ปาปุณาตีติ อริยมคฺคสฺส อนนฺตรผลตฺตา เอกเทสโสตาปนฺนตาทิภาโว อาปชฺชติ, ผลานํ วา อเนกภาโว, สพฺพเมตํ อยุตฺตนฺติ ตสฺมา เอกจิตฺตกฺขณิโกว อริยมคฺโคฯ

ยํ ปน สุตฺตปทํ นิสฺสาย วิตณฺฑวาที อริยมคฺคสฺส เอกจิตฺตกฺขณิกตํ ปฏิกฺขิปติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สตฺต วสฺสานีติ หิ วจนโต’’ติ อาหฯ กิเลสา ปน ลหุ…เป.… ฉิชฺชนฺตีติ วทนฺเตน หิ ขิปฺปํ ตาว กิเลสปฺปหานํ, ทนฺธปวตฺติกา มคฺคภาวนาติ ปฏิญฺญาตํ โหติฯ

ตตฺถ สเจ มคฺคสฺส ภาวนาย อารทฺธมตฺตาย กิเลสา ปหียนฺติ, เสสา มคฺคภาวนา นิรตฺถกา สิยา, อถ ปจฺฉา กิเลสปฺปหานํ, กิเลสา ปน ลหุ ฉิชฺชนฺตีติ อิทํ มิจฺฉา, ‘‘โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยายา’’ติ วกฺขตีติฯ ตโต สุตฺตปฏิชานนโตฯ มคฺคํ อภาเวตฺวาติ อริยมคฺคํ ปริปุณฺณํ กตฺวา อภาเวตฺวาฯ อตฺถรสํ วิทิตฺวาติ สุตฺตสฺส อวิปรีโต อตฺโถ เอว อตฺถรโส, ตํ ยาถาวโต ญตฺวาฯ เอวํ วิตณฺฑวาทิวาทํ ภินฺทิตฺวา วุตฺตเมวตฺถํ นิคเมตุํ ‘‘อิมานิ สตฺต ญาณานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

โกสมฺพิยสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

9. พฺรหฺมนิมนฺตนิกสุตฺตวณฺณนา

[501] ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ (ที. นิ. 1.30) เอวํ ปวตฺตา ทิฏฺฐิ สสฺสตทิฏฺฐิ (สํ. นิ. ฏี. 1.1.175)ฯ สห กาเยนาติ สห เตน พฺรหฺมตฺตภาเวนฯ พฺรหฺมฏฺฐานนฺติ อตฺตโน พฺรหฺมวตฺถุํฯ ‘‘อนิจฺจํ นิจฺจ’’นฺติ วทติ อนิจฺจตาย อตฺตโน อปญฺญายมานตฺตาฯ ถิรนฺติ ทฬฺหํ, วินาสาภาวโต สารภูตนฺติ อตฺโถฯ อุปฺปาทวิปริณามาภาวโต สทา วิชฺชมานํฯ เกวลนฺติ ปริปุณฺณํฯ เตนาห ‘‘อขณฺฑ’’นฺติฯ เกวลนฺติ วา ชาติอาทีหิ อมิสฺสํ, วิรหิตนฺติ อธิปฺปาโยฯ อุปฺปาทาทีนํ อภาวโต เอว อจวนธมฺมํฯ โกจิ ชายนโก วา…เป.… อุปปชฺชนโก วา นตฺถิ นิจฺจภาวโตฯ ฐาเนน สทฺธิํ ตนฺนิวาสีนํ นิจฺจภาวญฺหิ โส ปฏิชานาติฯ ติสฺโส ฌานภูมิโยติ ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานภูมิโยฯ จตุตฺถชฺฌานภูมิวิเสสา หิ อสญฺญสุทฺธาวาสารุปฺปภวาฯ ปฏิพาหตีติ สนฺตํเยว สมานํ อชานนฺโตว นตฺถีติ ปฏิกฺขิปติฯ อวิชฺชาย คโตติ อวิชฺชาย สห คโต ปวตฺโตฯ สหโยเค หิ อิทํ กรณวจนํฯ เตนาห ‘‘สมนฺนาคโต’’ติฯ อญฺญาณีติ อวิทฺวาฯ ปญฺญาจกฺขุวิรหโต อนฺโธ ภูโต, อนฺธภาวํ วา ปตฺโตติ อนฺธีภูโตฯ

[502] ตทา ภควโต สุภควเน วิหรณสฺส อวิจฺฉินฺนตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สุภควเน วิหรตีติ ญตฺวา’’ติฯ ตตฺถ ปน ตทาสฺส ภควโต อทสฺสนํ สนฺธายาห ‘‘กตฺถ นุ โข คโตติ โอโลเกนฺโต’’ติฯ