7. วีมํสกสุตฺตวณฺณนา

[487] อตฺถวีมํสโกติ อตฺตตฺถปรตฺถาทิอตฺถวิชานนโกฯ สงฺขารวีมํสโกติ สงฺขตธมฺเม สลกฺขณโต สามญฺญลกฺขณโต วา อายตนาทิวิภาคโต จ วีมํสโกฯ สตฺถุวีมํสโกติ ‘‘สตฺถา นาม คุณโต เอทิโส เอทิโส จา’’ติ สตฺถุ อุปปริกฺขโกฯ วีมํสโกติ วิจารโกฯ ยํ เจตโส สราคาทิวิภาคโต ปริจฺฉินฺทนํ, ตํ เจโตปริยาโยฯ เตนาห ‘‘จิตฺตปริจฺเฉท’’นฺติฯ ยสฺมา เจโตปริยายญาณลาภี – ‘‘อิทํ จิตฺตํ อิโต ปรํ ปวตฺตํ อิทมิโต ปร’’นฺติ ปรสฺส จิตฺตุปฺปตฺติํ ปชานาติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เจโตปริยายนฺติ จิตฺตวาร’’นฺติฯ วารตฺเถปิ หิ ปริยาย-สทฺโท โหติ – ‘‘กสฺส นุ โข, อานนฺท, ปริยาโย อชฺช ภิกฺขุนิโย โอวทิตุ’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 3.398)ฯ จิตฺตจารนฺติปิ ปาโฐ, จิตฺตปวตฺตินฺติ อตฺโถฯ เอวํ วิชานนตฺถายาติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรน วีมํสนตฺถายฯ

[488] กลฺยาณมิตฺตูปนิสฺสยนฺติ กลฺยาณมิตฺตสงฺขาตํ พฺรหฺมจริยวาสสฺส พลวสนฺนิสฺสยํฯ อุปฑฺฒํ อตฺตโน อานุภาเวนาติ อิมินา ปุคฺคเลน สมฺปาทิยมานสฺส พฺรหฺมจริยสฺส อุปฑฺฒภาคมตฺตํ อตฺตโน วิมุตฺติปริปาจกธมฺมานุภาเวน สิชฺฌติฯ อุปฑฺฒํ กลฺยาณมิตฺตานุภาเวนาติ อิตโร ปน อุปฑฺฒภาโค ยํ นิสฺสาย พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ, ตสฺส กลฺยาณมิตฺตสฺส อุปเทสานุภาเวน โหติ, สิชฺฌตีติ อตฺโถฯ โลกสิทฺโธ เอว อยมตฺโถฯ โลกิยา หิ –

‘‘ปาโท สิทฺโธ อาจริยา, ปาโท หิสฺสานุภาวโต;

ตํวิชฺชาเสวกา ปาโท, ปาโท กาเลน ปจฺจตี’’ติฯ –

วทนฺติฯ อตฺตโน ธมฺมตายาติ อตฺตโน สภาเวน, ญาเณนาติ อตฺโถฯ กลฺยาณมิตฺตตาติ กลฺยาโณ ภทฺโร สุนฺทโร มิตฺโต เอตสฺสาติ กลฺยาณมิตฺโต, ตสฺส ภาโว กลฺยาณมิตฺตตา, กลฺยาณมิตฺตวนฺตตาฯ สีลาทิคุณสมฺปนฺเนหิ กลฺยาณปุคฺคเลเหว อยนํ ปวตฺติ กลฺยาณสหายตาฯ เตสุ เอว จิตฺเตน เจว กาเยน จ นินฺนโปณปพฺภารภาเวน ปวตฺติ กลฺยาณสมฺปวงฺกตาฯ มาเหวนฺติ เอวํ มา อาห, ‘‘อุปฑฺฒํ พฺรหฺมจริยสฺสา’’ติ มา กเถหีติ อตฺโถฯ

ตทมินาติ เอตฺถ นฺติ นิปาตมตฺตํ ท-กาโร ปทสนฺธิกโร อิ-การสฺส อ-การํ กตฺวา นิทฺเทโสฯ อิมินาปีติ อิทานิ วุจฺจมาเนนปีติ อตฺโถฯ ปริยาเยนาติ การเณนฯ อิทานิ ตํ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘มมํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ยถา เจตฺถ, อญฺเญสุปิ สุตฺเตสุ กลฺยาณมิตฺตุปนิสฺสยเมว วิเสโสติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภิกฺขูนํ พาหิรงฺคสมฺปตฺติํ กเถนฺโตปี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิมุตฺติปริปาจนิยธมฺเมติ วิมุตฺติยา อรหตฺตสฺส ปริปาจกธมฺเมฯ ปจฺจเยติ คิลานปจฺจยเภสชฺเชฯ มหาชจฺโจติ มหากุลีโนฯ

กายิโก สมาจาโรติ อภิกฺกมปฏิกฺกมาทิโก สติสมฺปชญฺญปริกฺขโต ปากติโก จฯ วีมํสกสฺส อุปปริกฺขกสฺสฯ จกฺขุวิญฺเญยฺโย นาม จกฺขุทฺวารานุสาเรน วิญฺญาตพฺพตฺตาฯ โสตวิญฺเญยฺโยติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สํกิลิฏฺฐาติ ราคาทิสํกิเลสธมฺเมหิ วิพาธิตา, อุปตาปิตา วิทูสิตา มลีนา จาติ อตฺโถฯ เต ปน เตหิ สมนฺนาคตา โหนฺตีติ อาห ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา’’ติฯ ยทิ น จกฺขุโสตวิญฺเญยฺยา, ปาฬิยํ กถํ ตถา วุตฺตาติ อาห ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิฯ กายวจีสมาจาราปิ สํกิลิฏฺฐาเยว นาม สํกิลิฏฺฐจิตฺตสมุฏฺฐานโตฯ ภวติ หิ ตํเหตุเกปิ ตทุปจาโร ยถา ‘‘เสมฺโห คุโฬ’’ติฯ ‘‘มา เม อิทํ อสารุปฺปํ ปโร อญฺญาสี’’ติ ปน ปฏิจฺฉนฺนตาย น น อุปลพฺภนฺติฯ ‘‘น โข มยํ, ภนฺเต, ภควโต กิญฺจิ ครหามา’’ติ วตฺวา ครหิตพฺพาภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภควา หี’’ติอาทิมาหฯ อภาวิตมคฺคสฺส หิ ครหิตพฺพตา นาม สิยา, น ภาวิตมคฺคสฺสฯ เอส อุตฺตโร มาณโว ‘‘พุทฺธมฺปิ ครหิตฺวา ปกฺกมิสฺสามี’’ติ กตฺวา อนุพนฺธิฯ เอวํ จินฺเตสิ มหาภินิกฺขมนทิวเส อตฺตโน วจเน อฏฺฐิตตฺตาฯ กิญฺจิ วชฺชํ อปสฺสนฺโต มาโร เอวมาห –

‘‘สตฺต วสฺสานิ ภควนฺตํ, อนุพนฺธิํ ปทาปทํ;

โอตารํ นาธิคจฺฉิสฺสํ, สมฺพุทฺธสฺส สตีมโต’’ติฯ (สุ. นิ. 448);

กาเล กณฺหา, กาเล สุกฺกาติ ยถาสมาทินฺนํ สมฺมาปฏิปตฺติํ ปริสุทฺธํ กตฺวา ปวตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตสฺส กทาจิ กณฺหา อปริสุทฺธา กายสมาจาราทโย, กทาจิ สุกฺกา ปริสุทฺธาติ เอวํ อนฺตรนฺตรา พฺยามิสฺสวเสน โวมิสฺสกาฯ นิกฺกิเลสาติ นิรุปกฺกิเลสา อนุปกฺกิลิฏฺฐาฯ

อนวชฺชํ วชฺชรหิตตฺตาฯ ทีฆรตฺตนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ สมาปนฺโนติ สมฺมา อาปนฺโน สมงฺคีภูโตฯ เตนาห ‘‘สมนฺนาคโต’’ติฯ อตฺตนา กตสฺส อสารุปฺปสฺส ปฏิจฺฉาทนตฺถํ อารญฺญโก วิย หุตฺวาฯ ตสฺส ปริหารนฺติ อุฬาเรหิ ปูชาสกฺกาเรหิ มนุสฺเสหิ ตสฺส ปริหริยมานตํฯ อติทปฺปิโตติ เอวํ มนุสฺสานํ สมฺภาวนาย อติวิย ทตฺโต คพฺพิโตฯ

น อิตฺตรสมาปนฺโนติ ชานาติฯ กสฺมา? สีลํ นาม ทีเฆน อทฺธุนา ชานิตพฺพํ, น อิตฺตเรนฯ อิทานิ อเนกชาติสมุทาจารวเสน ตถาคโต อิมํ กุสลํ ธมฺมํ ทีฆรตฺตํ สมาปนฺโน, ตญฺจสฺส อติวิย อจฺฉริยนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อนจฺฉริยํ เจต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

อรญฺญคามเกติ อรญฺญปเทเส เอกสฺมิํ ขุทฺทกคาเมฯ ตตฺถ เนสํ ทิวเส ทิวเส ปิณฺฑาย จรณสฺส อวิจฺฉินฺนตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปิณฺฑาย จรนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ปิวนฺตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ทุลฺลภโลโณ โหติ สมุทฺทสฺส ทูรตายฯ

ตทา กิร วิเทหรฏฺเฐ โสฬส คามสหสฺสานิ มหนฺตาเนวฯ เตนาห – ‘‘หิตฺวา คามสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ โสฬสา’’ติฯ อิทานิ กสฺมา ‘‘สนฺนิธิํ ทานิ กุพฺพสี’’ติ มํ ฆฏฺเฏถาติ วตฺถุกาโม ตํ อนาวิกตฺวา ‘‘โลณ…เป.… น กโรถา’’ติ อาหฯ คนฺธาโร ตสฺสาธิปฺปายํ วิภาเวตุกาโม ‘‘กิํ มยา กตํ เวเทหีสี’’ติ อาหฯ

อิตโร อตฺตโน อธิปฺปายํ วิภาเวนฺโต ‘‘หิตฺวา’’ติ คาถมาหฯ อิตโร ‘‘ธมฺมํ ภณามี’’ติ คาถนฺติ เอวํ สพฺพาปิ เนสํ วจนปฏิวจนคาถาฯ ตตฺถ ปสาสสีติ ฆฏฺเฏนฺโต วิย อนุสาสสิฯ น ปาปมุปลิมฺปติ จิตฺตปฺปโกปาภาวโตฯ มหตฺถิยนฺติ มหาอตฺถสํหิตํฯ โน เจ อสฺส สกา พุทฺธีติอาทิ เวเทหอิสิโน – ‘‘อาจริโย มม หิเตสิตาย ฐตฺวา ธมฺมํ เอว ภณตี’’ติ โยนิโส อุมฺมุชฺชนาการทสฺสนํฯ เตนาห ‘‘เอวญฺจ ปน วตฺวา’’ติอาทิฯ

‘‘ญตฺตา’’ติ โลเก ญายติ วิสฺสุโตติ ญาโต, ญาตสฺส ภาโว ญตฺตํฯ อชฺฌาปนฺโนติ อุปคโตฯ

ญตฺต-คฺคหเณน ปตฺถฏยสตา วิภาวิตาติ อาห ‘‘ยสญฺจ ปริวารสมฺปตฺติ’’นฺติฯ กินฺติ กิํปโยชนํ, โก เอตฺถ โทโสติ อธิปฺปาโยฯ

ตตฺถ ตตฺถ วิชฺฌนฺโตติ ยสมเทน ปริวารมเทน จ มตฺโต หุตฺวา คาเมปิ วิหาเรปิ ชนวิวิตฺเตปิ สงฺฆมชฺเฌปิ อญฺเญ ภิกฺขู ฆฏฺเฏนฺโต ‘‘มยฺหํ นาม ปาทา อิตเรสํ ปาทผุสนฏฺฐานํ ผุสนฺตี’’ติ อผุสิตุกามตาย อคฺคปาเทน ภูมิํ ผุสนฺโต วิย จรติฯ โอนมตีติ นิวาตวุตฺติตาย อวนมติ อนุทฺธโต อตฺถทฺโธ โหติฯ อกิญฺจนภาวนฺติ ‘‘ปพฺพชิเตน นาม อกิญฺจนญาเณน สมปริคฺคเหน ภวิตพฺพ’’นฺติ อกิญฺจนชฺฌาสยํ ปฏิอเวกฺขิตฺวาฯ ลาเภปิ ตาที, อลาเภปิ ตาทีติ ยถา อลาภกาเล ลาภสฺส ลทฺธกาเลปิ ตเถวาติ ตาที เอกสทิโสฯ ยเส สติปิ มหาปริวารกาเลปิฯ

อภโย หุตฺวา อุปรโตติ นิพฺภโย หุตฺวา ภยสฺส อภาเวเนว โอรมิตพฺพโต อุปรโต ภยเหตูนํ ปหีนตฺตาฯ ตญฺจ โข น กติปยกาลํ, อถ โข อจฺจนฺตเมว อุปรโตติ อจฺจนฺตูปรโตฯ อถ โข ภายิตพฺพวตฺถุํ อเวกฺขิตฺวา ตโต ภเยน อุปรโตฯ กิเลสา เอว ภายิตพฺพโต กิเลสภยํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ สตฺต เสกฺขาติ สตฺต เสกฺขาปิ ภยูปรตา, ปเคว ปุถุชฺชโนติ อธิปฺปาโยฯ

ถณฺฑิลปีฐกนฺติ ถณฺฑิลมญฺจสทิสํ ปีฐกนฺติ อตฺโถฯ นิสฺสายาติ อปสฺสาย ตํ อปสฺสายํ กตฺวาฯ ทฺวินฺนํ มชฺเฌ ถณฺฑิลปีฐกา ทฺวาเร ฐตฺวา โอโลเกนฺตสฺส เนวาสิกภิกฺขุสฺส น ปญฺญายิฯ อสญฺญตนีหาเรนาติ น สญฺญตากาเรนฯ ‘‘มํ ภายนฺโต เหฏฺฐามญฺจํ ปวิฏฺโฐ ภวิสฺสตี’’ติ เหฏฺฐามญฺจํ โอโลเกตฺวาฯ อุกฺกาสิ ‘‘พหิ คจฺฉนฺโต อกฺโกสิตฺวา มา อปุญฺญํ ปสวี’’ติฯ อธิวาเสตุนฺติ ตาทิสํ อิทฺธานภาวํ ทิสฺวาปิ ปฏปฏายนฺโต อตฺตโน โกธํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโตฯ

ขเยเนวาติ ราคสฺส อจฺจนฺตกฺขเยเนว วีตราคตฺตาฯ น ปฏิสงฺขาย วาเรตฺวาติ น ปฏิสงฺขานพเลน ราคปริยุฏฺฐานํ นิวาเรตฺวา วีตราคตฺตาฯ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรนฯ

กายสมาจาราทีนํ สํกิลิฏฺฐานํ วีติกฺกมิยานญฺจ อภาวํ อาจารสฺส โวทานํ จิรกาลสมาจิณฺณตาย ญาตสฺส สหิตภาเวปิ อนุปกฺกิลิฏฺฐตาย อภยูปรตภาวสมนฺเนสนาย อากรียติ ญาเปตุํ อิจฺฉิโต อตฺโถ ปการโต ญาปียติ เอเตหีติ อาการา, อุปปตฺติสาธนการณานิฯ ตานิ ปน ยสฺมา อตฺตโน ยถานุมตสฺส อตฺถสฺส ญาปกภาเวน ววตฺถียนฺติ, ตสฺมา ตานิ เตสํ มูลการณภูตานิ อนุมานญาณานิ จ ทสฺเสนฺโต ภควา – ‘‘เก ปนายสฺมโต อาการา เก อนฺวยา’’ติ อโวจาติ อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต ‘‘อาการาติ การณานิ, อนฺวยาติ อนุพุทฺธิโย’’ติ อาหฯ ยถา หิ โลเก ทิฏฺเฐน ธูเมน อทิฏฺฐํ อคฺคิํ อนฺเวติ อนุมานโต ชานาติ, เอวํ วีมํสโก ภิกฺขุ – ‘‘ภควา เอเกกวิหาเรสุ สุปฺปฏิปนฺเนสุ ทุปฺปฏิปนฺเนสุ จ ยถา เอกสทิสตาทสฺสเนน อภยูปรตตํ อนฺเวติ อนุมานโต ชานาติ, สุปฺปฏิปนฺนทุปฺปฏิปนฺนปุคฺคเลสุ อนุสฺสาทนานปสาทนปฺปตฺตาย สตฺถุ อวิปรีตธมฺมเทสนตาย สมฺมาสมฺพุทฺธตํ สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติญฺจ อนฺเวติ อนุมานโต ชานาติ, เอวํ ชานนฺโต จ อภยูปรโต ตถาคโต สพฺพธิ วีตราคตฺตา, โย ยตฺถ วีตราโค, น โส ตนฺนิมิตฺตํ กิญฺจิ ภยํ ปสฺสติ เสยฺยถาปิ พฺรหฺมา กามภวนิมิตฺตํ, ตถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา อวิปรีตธมฺมเทสนตฺตา, สฺวาขาโต ธมฺโม เอกนฺตนิยฺยานิกตฺตา, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ อเวจฺจปฺปสนฺนตฺตา’’ติ วตฺถุตฺตยํ คุณโต ยาถาวโต ชานาติฯ

คณพนฺธเนนาติ ‘‘มม สทฺธิวิหาริกา มม อนฺเตวาสิกา’’ติ เอวํ คเณ อเปกฺขาสงฺขาเตน พนฺธเนน พทฺธา ปยุตฺตาฯ ตาย ตาย ปฏิปตฺติยาติ ‘‘สุคตา ทุคฺคตา’’ติ วุตฺตาย สุปฺปฏิปตฺติยา ทุปฺปฏิปตฺติยา จฯ อุสฺสาทนาติ คุณวเสน อุกฺกํสนาฯ อปสาทนาติ หีฬนาฯ อุภยตฺถ เคหสฺสิตวเสนาติ อิมินา สมฺมาปฏิปตฺติยา ปเรสํ อุยฺโยชนตฺถํ – ‘‘ปณฺฑิโต, ภิกฺขเว, มหากจฺจาโน’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.205; 3.285, 322) คุณโต อุกฺกํสนมฺปิ อายติํ สํวราย ยถาปราธํ ครหณมฺปิ น นิวาเรติฯ

[489] วีมํสกสฺสปิ อธิปฺปาโย วีมํสนวเสน ปวตฺโตฯ มูลวีมํสโก เหตุวาทิตายฯ คณฺฐิวีมํสกสฺส อนุสฺสุติภาวโต วุตฺตํ ‘‘ปรสฺเสว กถาย นิฏฺฐงฺคโต’’ติฯ เตนาห ภควา – ‘‘ปรสฺส เจโตปริยายํ อชานนฺเตนา’’ติฯ ตถาคโตว ปฏิปุจฺฉิตพฺโพติ อิมินา ปุพฺเพ สาธารณโต วุตฺตํ อนุมานํ อุกฺกํสํ ปาเปตฺวา วทติฯ

อุกฺกํสคตญฺเหตํ อนุมานํ, ยทิทํ สพฺพญฺญุวจนํ อวิสํวาทํ สามญฺญโต อปุถุชฺชนโคจรสฺส อตฺถสฺส อนุมานโตฯ ติวิโธ หิ อตฺโถ, โกจิ ปจฺจกฺขสิทฺโธ, โย รูปาทิธมฺมานํ ปจฺจตฺตเวทนิโย อนิทฺทิสิตพฺพากาโรฯ โกจิ อนุมานสิทฺโธ, โย ฆฏาทีสุ ปสิทฺเธน ปจฺจยายตฺตภาเวน สาธิยมาโน สทฺทาทีนํ อนิจฺจตาทิอากาโรฯ โกจิ โอกปฺปนสิทฺโธ, โย ปจุรชนสฺส อจฺจนฺตมทิฏฺโฐ สทฺธาวิสโย ปรโลกนิพฺพานาทิฯ ตตฺถ ยสฺส สตฺถุโน วจนํ ปจฺจกฺขสิทฺเธ อนุมานสิทฺเธ จ อตฺเถ น วิสํวาเทติ อวิปรีตปฺปวตฺติยา, ตสฺส วจเนน สทฺเธยฺยตฺถสิทฺธิ, สทฺเธยฺยรูปา เอว จ เยภุยฺเยน สตฺถุคุณา อจฺจนฺตสมฺภวโตฯ

เอส มยฺหํ ปโถติ ยฺวายํ อาชีวฏฺฐมกสีลสงฺขาโต มยฺหํ โอรมตฺตโก คุโณ, เอส อปรจิตฺตวิทุโน วีมํสกสฺส ภิกฺขุโน มม ชานนปโถ ชานนมคฺโคฯ เอส โคจโรติ เอโส เอตฺตโก เอว ตสฺส มยิ โคจโร, น อิโต ปรํฯ ตถา หิ พฺรหฺมชาเลปิ (ที. นิ. 1.7) ภควตา อาชีวฏฺฐมกสีลเมว นิทฺทิฏฺฐํฯ เอตาปาโถติ เอตฺตกาปาโถฯ โย สีเล ปติฏฺฐิโต ‘‘เอตํ มมา’’ติ, ‘‘อิมินาหํ สีเลน เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺญตโร วา’’ติ ตณฺหาย ปรามสนฺโต, ตสฺส วิเสสภาคิยตาย, นิพฺเพธภาคิยตาย วา อการเณน ตณฺหํ อนติวตฺตนโต โส ตมฺมโย นามฯ เตนาห ‘‘น ตมฺมโย น สตณฺโห’’ติอาทิฯ

สุตสฺส อุปรูปริ วิเสสาวหภาเวน อุตฺตรุตฺตรญฺเจว ตสฺส จ วิเสสสฺส อนุกฺกเมน ปณีตตรภาวโต ปณีตตรญฺจ กตฺวา เทเสติฯ สวิปกฺขนฺติ ปหาตพฺพปหายกภาเวน สปฺปฏิปกฺขํฯ กณฺหํ ปฏิพาหิตฺวา สุกฺกนฺติ อิทํ ธมฺมชาตํ กณฺหํ นาม, อิมสฺส ปหายกํ อิทํ สุกฺกํ นามาติ เอวํ กณฺหํ ปฏิพาหิตฺวา สุกฺกํฯ สุกฺกํ ปฏิพาหิตฺวา กณฺหนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อิธ ปน ‘‘อิมินา ปหาตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพํฯ สอุสฺสาหนฺติ สพฺยาปารํฯ กิริยมยจิตฺตานญฺหิ อนุปจฺฉินฺนาวิชฺชาตณฺหามานาทิเก สนฺตาเน สพฺยาปารตา สอุสฺสาหตา, สวิปากธมฺมตาติ อตฺโถฯ ตสฺมิํ เทสิเต ธมฺเมติ ตสฺมิํ สตฺถารา เทสิเต โลกิยโลกุตฺตรธมฺเมฯ เอกจฺจํ เอกเทสภูตํ มคฺคผลนิพฺพานสงฺขาตํ ปฏิเวธธมฺมํ อภิญฺญาย อภิวิสิฏฺฐาย มคฺคปญฺญาย ชานิตฺวาฯ ปฏิเวธธมฺเมน มคฺเคนฯ

เทสนาธมฺเมติ เทสนารุฬฺเห ปุพฺพภาคิเย โพธิปกฺขิยธมฺเม นิฏฺฐํ คจฺฉติ – ‘‘อทฺธา อิมาย ปฏิปทาย ชรามรณโต มุจฺจิสฺสามี’’ติฯ ปุพฺเพ โปถุชฺชนิกสทฺธายปิ ปสนฺโน, ตโต ภิยฺโยโสมตฺตาย อวิปรีตธมฺมเทสโน สมฺมาสมฺพุทฺโธ โส ภควาติ สตฺถริ ปสีทติฯ นิยฺยานิกตฺตาติ วฏฺฏทุกฺขโต เอว ตโต นิยฺยานาวหตฺตาฯ วงฺกาทีติ อาทิ-สทฺเทน อญฺญํ อสามีจิปริยายํ สพฺพํ โทสํ สงฺคณฺหาติฯ

[490] อิเมหิ สตฺถุวีมํสนการเณหีติ ‘‘ปริสุทฺธกายสมาจารตาทีหิ เจว อุตฺตรุตฺตริปณีตปณีตอวิปรีตธมฺมเทสนาหิ จา’’ติ อิเมหิ ยถาวุตฺเตหิ สตฺถุอุปปริกฺขนการเณหิฯ อกฺขรสมฺปิณฺฑนปเทหีติ เตสํเยว การณานํ สมฺโพธเนหิ อกฺขรสมุทายลกฺขเณหิ ปเทหิฯ อิธ วุตฺเตหิ อกฺขเรหีติ อิมสฺมิํ สุตฺเต วุตฺเตหิ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส อภิพฺยญฺชนโต พฺยญฺชนสญฺญิเตหิ อกฺขเรหิฯ โอกปฺปนาติ สทฺเธยฺยวตฺถุํ โอกฺกนฺติตฺวา ปสีทนโต โอกปฺปนลกฺขณาฯ สทฺธาย มูลํ นามาติ อเวจฺจปฺปสาทภูตาย สทฺธาย มูลํ นาม การณนฺติ สทฺทหนสฺส การณํ ปริสุทฺธกายสมาจาราทิกํฯ ถิรา ปฏิปกฺขสมุจฺเฉเทน สุปฺปติฏฺฐิตตฺตาฯ หริตุํ น สกฺกาติ อปเนตุํ อสกฺกุเณยฺยาฯ อิตเรสุ สมณพฺราหฺมณเทเวสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อาห ‘‘สมิตปาปสมเณน วา’’ติอาทิฯ

‘‘พุทฺธานํ เกสญฺจิ สาวกานญฺจ วิพาธนตฺถํ มาโร อุปคจฺฉตี’’ติ สุตปุพฺพตฺตา ‘‘อยํ มาโร อาคโต’’ติ จินฺเตสิฯ อานุภาวสมฺปนฺเนน อริยสาวเกน ปุจฺฉิตตฺตา มุสาวาทํ กาตุํ นาสกฺขิฯ เอเตติ ยถาวุตฺเต สมิตปาปสมณาทโย ฐเปตฺวาฯ สภาวสมนฺเนสนาติ ยาถาวสมนฺเนสนา อวิปรีตวีมํสาฯ สภาเวเนวาติ สพฺภาเวเนว ยถาภูตคุณโต เอวฯ สุฏฺฐุ สมฺมเทวฯ สมนฺเนสิโตติ อุปปริกฺขิโตฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

วีมํสกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

8. โกสมฺพิยสุตฺตวณฺณนา

[491] ตสฺมาติ ยสฺมา โกสมฺพรุกฺขวตี, ตสฺมา นครํ โกสมฺพีติสงฺขมคมาสิฯ กุสมฺพสฺส วา อิสิโน นิวาสภูมิ โกสมฺพี, ตสฺสาวิทูเร ภวตฺตา นครํ โกสมฺพีฯ