6. มหาธมฺมสมาทานสุตฺตวณฺณนา

[473] เอวํ อิทานิ วุจฺจมานากาโร กาโม กามนํ อิจฺฉา เอเตสนฺติ เอวํกามาฯ เอวํ ฉนฺโท ฉนฺทนํ โรจนํ อชฺฌาสโย เอเตสนฺติ เอวํฉนฺทาฯ อภิมุขํ, อภินิวิสฺส วา ปกาเรหิ เอติ อุปคจฺฉตีติ อธิปฺปาโย, ลทฺธิฯ สา หิ ลทฺธพฺพวตฺถุํ อภิมุขํ ‘‘เอวเมต’’นฺติ อภินิวิสนฺตี เตน เตน ปกาเรน อุปคจฺฉติ, หตฺถคตํ กตฺวา ติฏฺฐติ น วิสฺสชฺเชติฯ เอวํ วุจฺจมานากาโร อธิปฺปาโย เอเตสนฺติ เอวํอธิปฺปายาฯ ภควา มูลํ การณํ เอเตสํ ยาถาวโต อธิคมายาติ ภควํมูลกาฯ เตนาห ‘‘ภควนฺตญฺหิ นิสฺสาย มยํ อิเม ธมฺเม อาชานาม ปฏิวิชฺฌามา’’ติฯ อมฺหากํ ธมฺมาติ เตหิ อตฺตนา อธิคนฺตพฺพตาย วุตฺตํฯ เสวิตพฺพานญฺหิ ยาถาวโต อธิคมญาณานิ อธิคจฺฉนกสมฺพนฺธีนิ, ตานิ จ สมฺมาสมฺพุทฺธมูลกานิ อนญฺญวิสยตฺตาฯ เตนาห ‘‘ปุพฺเพ กสฺสปสมฺพุทฺเธนา’’ติอาทิฯ ภควา เนตา เตสนฺติ ภควํเนตฺติกาฯ เนตาติ เสวิตพฺพธมฺเม วิเนยฺยสนฺตานํ ปาเปตาฯ วิเนตาติ อเสวิตพฺพธมฺเม วิเนยฺยสนฺตานโต อปเนตาฯ ตทงฺควินยาทิวเสน วา วิเนตาฯ อนุเนตาติ อิเม ธมฺมา เสวิตพฺพา, อิเม น เสวิตพฺพาติ อุภยสมฺปาปนาปนยนตฺถํ ปญฺญเปตาฯ เตนาห ‘‘ยถาสภาวโต’’ติอาทิฯ

ปฏิสรนฺติ เอตฺถาติ ปฏิสรณํ, ภควา ปฏิสรณํ เอเตสนฺติ ภควํปฏิสรณาฯ ปฏิสรติ สภาวสมฺปฏิเวธวเสน ปจฺเจกมุปคจฺฉตีติ วา ปฏิสรณํ, ภควา ปฏิสรณํ เอเตสนฺติ ภควํปฏิสรณาฯ ปฏิเวธวเสนาติ ปฏิวิชฺฌิตพฺพตาวเสนฯ อสติปิ มุเข อตฺถโต เอวํ วทนฺโต วิย โหตีติ อาห ‘‘ผสฺโส อาคจฺฉติ, อหํ ภควา กิํ นาโม’’ติฯ ปฏิภาตูติ เอตฺถ ปฏิ-สทฺทาเปกฺขาย ‘‘ภควนฺต’’นฺติ อุปโยควจนํ, อตฺโถ ปน สามิวจนวเสเนว เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภควโต’’ติ ปฏิภาตูติ จ ภควโต ภาโค โหตุฯ ภควโต หิ เอส ภาโค, ยทิทํ ธมฺมสฺส เทสนา, อมฺหากํ ปน ภาโค สวนนฺติ อธิปฺปาโยฯ เกจิ ปน ปฏิภาตูติ ปทิสฺสตูติ อตฺถํ วทนฺติ, ญาเณน ทิสฺสตุ, เทสียตูติ วา อตฺโถฯ อุปฏฺฐาตูติ จ ญาณสฺส ปจฺจุปฏฺฐาตุฯ

[474] นิสฺสยิตพฺเพติ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาทนวเสน อปสฺสยิตพฺเพฯ ตติยจตุตฺถธมฺมสมาทานานิ หิ อปสฺสาย สตฺตานํ เอตรหิ อายติญฺจ สมฺปตฺติโย อภิวฑฺฒนฺติฯ ภชิตพฺเพติ ตสฺเสว เววจนํฯ เสวิตพฺเพติ วา สปฺปุริสุปสฺสยสทฺธมฺมสฺสวนโยนิโสมนสิกาเร สนฺธายาหฯ ภชิตพฺเพติ ตปฺปจฺจเย ทานาทิปุญฺญธมฺเมฯ

[475] อุปฺปฏิปาฏิอากาเรนาติ ปฐมํ สํกิเลสธมฺเม ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา โวทานธมฺมทสฺสนํ สตฺถุ เทสนาปฏิปาฏิ, ยถา – ‘‘วามํ มุญฺจ, ทกฺขิณํ คณฺหา’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 498; วิสุทฺธิ. มหาฏี. 1.14), ตถา อุปฺปฏิปาฏิปกาเรน, สา จ โข ปุริเมสุ ทฺวีสุ ธมฺมสมาทาเนสุ , ปจฺฉิเมสุ ปน ปฏิปาฏิยาว มาติกา ปฏฺฐปิตาฯ ยถาธมฺมรเสเนวาติ ปหาตพฺพปหายกธมฺมานํ ยถาสภาเวเนวฯ สภาโว หิ ยาถาวโต รสิตพฺพโต ชานิตพฺพโต ‘‘รโส’’ติ วุจฺจติฯ ปฐมํ ปหาตพฺพธมฺเม ทสฺเสตฺวา ตทนนฺตรํ ‘‘อิเม ธมฺมา เอเตหิ ปหียนฺตี’’ติ ปหายกธมฺมทสฺสนํ เทสนานุปุพฺพีฯ คหณํ อาทิยนํ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาทนํฯ

[478] วธทณฺฑาทีหิ ภีตสฺส อุปสงฺกมเน, มิจฺฉา จริตฺวา ตถา อปคมเน จ ปุพฺพาปรเจตนานํ วเสน มิจฺฉาจาโร ทุกฺขเวทโน โหติ, ตถา อิสฺสานินฺทาทีหิ อุปทฺทุตสฺส อปรเจตนาวเสน, เอวํ อภิชฺฌามิจฺฉาทิฏฺฐีสุปิ ยถารหํ เวทิตพฺพํฯ ติสฺสนฺนมฺปิ เจตนานนฺติ ปุพฺพาปรสนฺนิฏฺฐาปกเจตนานํฯ อทินฺนาทานํ มุสาวาโท ปิสุณวาจา สมฺผปฺปลาโปติ อิเมสํ จตุนฺนํ สนฺนิฏฺฐาปกเจตนานํ สุขสมฺปยุตฺตา วา อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตา วาติ อยํ นโย อิธ อธิกตตฺตา น อุทฺธโฏฯ โทมนสฺสเมว เจตฺถ ทุกฺขนฺติ อิทํ ปุพฺพภาคาปรภาคเจตนาปิ เจตฺถ อาสนฺนา โทมนสฺสสหคตา เอว โหนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ อนาสนฺนา ปน สนฺธาย ‘‘ปริเยฏฺฐิํ วา อาปชฺชนฺตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตเนว มิจฺฉาจาราภิชฺฌามิจฺฉาทิฏฺฐีนํ ปุพฺพภาคาปรภาคเจตนา อาสนฺนา สนฺนิฏฺฐาปกเจตนาคติกาวาติ ทสฺสิตํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปริเยฏฺฐินฺติ มิจฺฉาจาราทีสุ วีติกฺกมิตพฺพวตฺถุมาลาคนฺธาทิปริเยสนํฯ ปาณาติปาตาทีสุ มาเรตพฺพวตฺถุอาวุธาทิปริเยสนํ อาปชฺชนฺตสฺสฯ อกิจฺเฉนปิ เตสํ ปริเยสนํ สมฺภวตีติ ‘‘วฏฺฏติเยวา’’ติ สาสงฺกํ วทติฯ

[479] สุขเวทนา โหนฺตีติ สุขเวทนาปิ โหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ตาสํ เจตนานํ อสุขเวทนตาปิ ลพฺภตีติ ‘‘สุขเวทนาปิ โหนฺติเยวา’’ติ สาสงฺกวจนํฯ โสมนสฺสเมว เจตฺถ สุขนฺติ อิทํ ปุพฺพภาคาปรภาคเจตนาปิ โสมนสฺสสหคตา เอว โหนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ ตญฺจ โข มิจฺฉาจารวชฺชานํ ฉนฺนํ วเสนฯ มิจฺฉาจารสฺส ปน ปุพฺพาปรภาคสฺส วเสน ‘‘กายิกํ สุขมฺปิ วฏฺฏติเยวาติ สาสงฺกวจนํฯ

[480] โทสชปริฬาหวเสนสฺส สิยา กายิกมฺปิ ทุกฺขนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘โส คณฺหนฺโตปิ ทุกฺขิโต’’ติ วุตฺตํฯ เจโตทุกฺขเมว วา สนฺธาย ตสฺส อปราปรุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ ‘‘ทุกฺขิโต โทมนสฺสิโต’’ติ วุตฺตํฯ

[481] ทสสุปิ ปเทสูติ ทสสุปิ โกฏฺฐาเสสุ, วากฺเยสุ วาฯ อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตตาปิ สมฺภวตีติ ‘‘สุขสมฺปยุตฺตา โหนฺติเยวา’’ติ อิธ สาสงฺกวจนํฯ ปาณาติปาตา ปฏิวิรตสฺส กาโยปิ สิยา วิคตทรถปริฬาโหติ ปาณาติปาตาเวรมณิอาทิปจฺจยา กายิกปฏิสํเวทนาปิ สมฺภวตีติ สหาปิ สุเขนาติ เอตฺถ กายิยสุขมฺปิ วฏฺฏติเยวฯ

[482] ติตฺตกาลาพูติ อุปภุตฺตสฺส อุมฺมาทาทิปาปเนน กุจฺฉิตติตฺตกรโส อลาพุฯ น รุจฺจิสฺสติ อนิฏฺฐรสตาย อนิฏฺฐผลตาย จฯ

[483] รสํ เทตีติ รสํ ทสฺเสติ วิภาเวติฯ

[484] ปูติมุตฺตนฺติ ปูติสภาวมุตฺตํฯ ตรุณนฺติ ธาราวเสน นิปตนฺตํ หุตฺวา อุณฺหํฯ เตนสฺส อุปริมุตฺตตมาหฯ มุตฺตญฺหิ ปสฺสาวมคฺคโต มุจฺจมานํ กายุสฺมาวเสน อุณฺหํ โหติฯ

[485] ยํ ภคนฺทรสํสฏฺฐํ โลหิตํ ปกฺขนฺทตีติ ภคนฺทรพฺยาธิสหิตาย โลหิตปกฺขนฺทตาย วเสน ยํ โลหิตํ วิสฺสวติฯ ปิตฺตสํสฏฺฐํ โลหิตํ ปกฺขนฺทตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ

[486] อุพฺพิทฺเธติ ทูเรฯ อพฺภมหิกาทิอุปกฺกิเลสวิคเมน หิ อากาสํ อุตฺตุงฺคํ วิย ทูรํ วิย จ ขายติฯ เตนาห ‘‘ทูรีภูเต’’ติฯ ตมํเยว ตมคตํ ‘‘คูถคตํ มุตฺตคต’’นฺติ (ม. นิ. 2.119; อ. นิ. 9.11) ยถาฯ ภาสเต จ ตปเต จ วิโรจเต จ อิทํ จตุตฺถํ ธมฺมสมาทานํ วิภชนฺเตน กุสลกมฺมปถสฺส วิภชิตฺวา ทสฺสิตตฺตาฯ

สงฺครรุกฺโข กนฺทมาทสโปวฯ สรภญฺญวเสนาติ อตฺถํ อวิภชิตฺวา ปทโส สรภญฺญวเสนฯ โอสาเรนฺตสฺสาติ อุจฺจาเรนฺตสฺสฯ สทฺเทติ โอสารณสทฺเทฯ อธิคตวิเสสํ อนาโรเจตุกามา เทวตา ตตฺเถว อนฺตรธายิฯ ตํ ทิวสนฺติ สตฺถารา เทสิตทิวเสฯ อิติ อตฺตโน วิเสสาธิคมนิมิตฺตตาย อยํ เทวตา อิมํ สุตฺตํ ปิยายติฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ

มหาธมฺมสมาทานสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

7. วีมํสกสุตฺตวณฺณนา

[487] อตฺถวีมํสโกติ อตฺตตฺถปรตฺถาทิอตฺถวิชานนโกฯ สงฺขารวีมํสโกติ สงฺขตธมฺเม สลกฺขณโต สามญฺญลกฺขณโต วา อายตนาทิวิภาคโต จ วีมํสโกฯ สตฺถุวีมํสโกติ ‘‘สตฺถา นาม คุณโต เอทิโส เอทิโส จา’’ติ สตฺถุ อุปปริกฺขโกฯ วีมํสโกติ วิจารโกฯ ยํ เจตโส สราคาทิวิภาคโต ปริจฺฉินฺทนํ, ตํ เจโตปริยาโยฯ เตนาห ‘‘จิตฺตปริจฺเฉท’’นฺติฯ ยสฺมา เจโตปริยายญาณลาภี – ‘‘อิทํ จิตฺตํ อิโต ปรํ ปวตฺตํ อิทมิโต ปร’’นฺติ ปรสฺส จิตฺตุปฺปตฺติํ ปชานาติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เจโตปริยายนฺติ จิตฺตวาร’’นฺติฯ วารตฺเถปิ หิ ปริยาย-สทฺโท โหติ – ‘‘กสฺส นุ โข, อานนฺท, ปริยาโย อชฺช ภิกฺขุนิโย โอวทิตุ’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 3.398)ฯ จิตฺตจารนฺติปิ ปาโฐ, จิตฺตปวตฺตินฺติ อตฺโถฯ เอวํ วิชานนตฺถายาติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรน วีมํสนตฺถายฯ

[488] กลฺยาณมิตฺตูปนิสฺสยนฺติ กลฺยาณมิตฺตสงฺขาตํ พฺรหฺมจริยวาสสฺส พลวสนฺนิสฺสยํฯ อุปฑฺฒํ อตฺตโน อานุภาเวนาติ อิมินา ปุคฺคเลน สมฺปาทิยมานสฺส พฺรหฺมจริยสฺส อุปฑฺฒภาคมตฺตํ อตฺตโน วิมุตฺติปริปาจกธมฺมานุภาเวน สิชฺฌติฯ อุปฑฺฒํ กลฺยาณมิตฺตานุภาเวนาติ อิตโร ปน อุปฑฺฒภาโค ยํ นิสฺสาย พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ, ตสฺส กลฺยาณมิตฺตสฺส อุปเทสานุภาเวน โหติ, สิชฺฌตีติ อตฺโถฯ โลกสิทฺโธ เอว อยมตฺโถฯ โลกิยา หิ –

‘‘ปาโท สิทฺโธ อาจริยา, ปาโท หิสฺสานุภาวโต;

ตํวิชฺชาเสวกา ปาโท, ปาโท กาเลน ปจฺจตี’’ติฯ –

วทนฺติฯ อตฺตโน ธมฺมตายาติ อตฺตโน สภาเวน, ญาเณนาติ อตฺโถฯ กลฺยาณมิตฺตตาติ กลฺยาโณ ภทฺโร สุนฺทโร มิตฺโต เอตสฺสาติ กลฺยาณมิตฺโต, ตสฺส ภาโว กลฺยาณมิตฺตตา, กลฺยาณมิตฺตวนฺตตาฯ สีลาทิคุณสมฺปนฺเนหิ กลฺยาณปุคฺคเลเหว อยนํ ปวตฺติ กลฺยาณสหายตาฯ เตสุ เอว จิตฺเตน เจว กาเยน จ นินฺนโปณปพฺภารภาเวน ปวตฺติ กลฺยาณสมฺปวงฺกตาฯ มาเหวนฺติ เอวํ มา อาห, ‘‘อุปฑฺฒํ พฺรหฺมจริยสฺสา’’ติ มา กเถหีติ อตฺโถฯ