4. จูฬเวทลฺลสุตฺตวณฺณนา

[460] อยํ เทสนา ยสฺมา ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตา, ตสฺมา ปุจฺฉกวิสฺสชฺชเก ปุจฺฉานิมิตฺตญฺจ สมุทายโต วิภาเวตุํ ‘‘โก ปนาย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อุปาสกตฺตนฺติ อมคฺคาคตํ อุปาสกตฺตํฯ เตสนฺติ เอกาทสนหุตานํฯ มคฺคาคเตน อุปสเมน สนฺตินฺทฺริโย สนฺตมานโสฯ

‘‘กิํ นุ โข อชฺช ภวิสฺสติ อยฺยปุตฺโต’’ติ วีถิํ โอโลกยมานาฯ โอลมฺพนตฺถนฺติ ตสฺส หตฺถาวลมฺพนตฺถํ ปุพฺพาจิณฺณวเสน อตฺตโน หตฺถํ ปสาเรสิฯ พหิทฺธาติ อตฺตนา อญฺญํ วิสภาควตฺถุํ สนฺธาย วทติฯ ปริเภทเกนาติ เปสุญฺญวาทินาฯ

อธิคมปฺปิจฺฉตาย ‘‘น ปกาเสตพฺโพ’’ติ จินฺเตสิฯ ปุน ตํ อนุกมฺปนฺโต ‘‘สเจ โข ปนาห’’นฺติอาทิํ จินฺเตสิฯ เอโส ธมฺโมติ เอโส โลกุตฺตรธมฺโมฯ วิวฏฺฏํ อุทฺทิสฺส อุปจิตํ นิพฺเพธภาคิยํ กุสลํ อุปนิสฺสโยฯ ‘‘ยทิ เม อุปนิสฺสโย อตฺถิ, สกฺกา เอตํ ปฏิลทฺธุํฯ สเจปิ นตฺถิ, อายติํ อุปนิสฺสโย ภวิสฺสตี’’ติ จิรกาลปริภาวิตาย ฆเฏ ปทีปชาลา วิย อพฺภนฺตเร ทิปฺปมานาย เหตุสมฺปตฺติยา โจทิยมานา อาห ‘‘เอวํ สนฺเต มยฺหํ ปพฺพชฺชํ อนุชานาถา’’ติฯ

ลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชิ สุจิรกาลํ กตูปจิตปุญฺญตายฯ อภินีหารสมฺปนฺนตฺตาติ สุชาตตฺเถรสฺส ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต อคฺคสาวกสฺส นิปจฺจการํ กตฺวา – ‘‘ตุมฺเหหิ ทิฏฺฐธมฺมสฺส ภาคี อสฺส’’นฺติ นิพฺเพธภาคิยํ ทานํ ทตฺวา กตปตฺถนาสงฺขาตสมฺปนฺนาภินีหารตฺตาฯ นาติจิรํ กิลมิตฺถาติ กมฺมฏฺฐานํ ภาเวนฺตี วิปสฺสนาย ปริปากวเสน จิรํ น กิลมิตฺถฯ วุตฺตเมวตฺถํ วิวริตุํ ‘‘อิโต ปฏฺฐายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทุติยคมเนนาติ ปพฺพาชนตฺถํ คมนโต ทุติยคมเนนฯ

อุปเนตฺวาติ ปญฺหสฺส อตฺถภาเวน อุปเนตฺวาฯ สกฺกายนฺติ สกายํฯ อุปนิกฺขิตฺตํ กิญฺจิ วตฺถุํ สมฺปฏิจฺฉมานา, วิย สมฺปฏิจฺฉนฺตี วิยฯ เอโก เอว ปาโส เอติสฺสาติ เอกปาสกา, คณฺฐิฯ สา หิ สุโมจิยา, อเนกปาสา ปน ทุมฺโมจิยา, เอกปาสคฺคหณํ วิสฺสชฺชนสฺส สุกรภาวทสฺสนตฺถํ ฯ ปฏิสมฺภิทาวิสเย ฐตฺวาติ เอเตน เถริยา ปภินฺนปฏิสมฺภิทตํ ทสฺเสติฯ ปจฺจยภูตาติ อารมฺมณาทิวเสน ปจฺจยภูตาฯ

เถริยา วิเสสาธิคมสฺส อตฺตโน อวิสยตาย วิสาโข ‘‘น สกฺกา’’ติอาทินา จินฺเตสีติ ทฏฺฐพฺพํฯ สจฺจวินิพฺโภคปญฺหพฺยากรเณนาติ สจฺจปริยาปนฺนสฺส ธมฺมสฺส ทสฺสนโต อญฺญานญฺญตฺถนิทฺธารณเภทนาสงฺขาตสฺส วินิพฺโภคปญฺหสฺส วิสฺสชฺชเนนฯ ทฺเว สจฺจานีติ ทุกฺขสมุทยสจฺจานิฯ ปฏินิวตฺเตตฺวาติ ปริวตฺเตตฺวาฯ คณฺฐิปญฺหนฺติ ทุพฺพินิพฺเพธตาย คณฺฐิภูตํ ปญฺหํฯ

น ตํเยว อุปาทานํ เต ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา เอกเทสสฺส สมุทายตาภาวโต, สมุทายสฺส จ เอกเทสตาภาวโตฯ นาปิ อญฺญตฺร ปญฺจหิ อุปาทานกฺขนฺเธหิ อุปาทานํ ตสฺส ตเทกเทสภาวโตฯ น หิ เอกเทโส สมุทายวินิมุตฺโต โหติฯ ยทิ หิ ตญฺเญวาติอาทินา อุภยปกฺเขปิ โทสํ ทสฺเสติฯ รูปาทิสภาวมฺปีติ รูปเวทนาสญฺญาวิญฺญาณสภาวมฺปิ, ผสฺสเจตนาทิสภาวมฺปิ อุปาทานํ สิยาฯ อญฺญตฺร สิยาติ ปญฺจหิ อุปาทานกฺขนฺเธหิ วิสุํเยว อุปาทานํ ยทิ สิยาฯ ปรสมเยติ นิกายวาเทฯ จิตฺตวิปฺปยุตฺโต อนุสโยติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ นิกายวาเท จิตฺตสภาวาภาววิญฺญาณาทีนมฺปิ จิตฺตวิปฺปยุตฺตภาวปฏิชานนโตฯ เอวํ พฺยากาสีติ ‘‘น โข, อาวุโส’’ติอาทินา ขนฺธคตฉนฺทราคภาเวน พฺยากาสิฯ อตฺถธมฺมนิจฺฉยสมฺภวโต อสมฺพนฺเธนฯ เตสุ กตฺถจิปิ อสมฺมุยฺหนโต อวิตฺถายนฺเตนฯ ปุจฺฉาวิสเย โมหนฺธการวิคมเนน ปทีปสหสฺสํ ชาเลนฺเตน วิยฯ สอุปาทานุปาทานฏฺฐานํ อนุตฺตานตาย ปจุรชนสฺส คูฬฺโหฯ อคฺคหิตสงฺเกตานํ เกสญฺจิ ปฏิจฺฉาทิตสทิสตฺตา ปฏิจฺฉนฺโนฯ ติลกฺขณพฺภาหตธมฺมวิสยตาย ติลกฺขณาหโตฯ คมฺภีรญาณโคจรตาย คมฺภีโรฯ ลทฺธปติฏฺฐา อริยสจฺจสมฺปฏิเวธนโตฯ เอวํ ทิฏฺฐธมฺมาทิภาวโต เวสารชฺชปฺปตฺตาฯ สพฺพโส นิวุตฺถพฺรหฺมจริยตาย ติณฺณํ ภวานมฺปิ อปรภาเค นิพฺพาเน นิวุตฺถวตีติ ภวมตฺถเก ฐิตาฯ

[461] ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ ปทุทฺธารํ กตฺวา ‘‘อิเธกจฺโจ’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. 1.130) ปฏิสมฺภิทาปาเฐน ตทตฺถํ วิวรติฯ ตตฺถ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ อตฺตาติ สมนุปสฺสติ, อตฺตภาเวน สมนุปสฺสติฯ อหนฺติ อตฺตานํ นิทฺทิสติฯ

อหํพุทฺธินิพนฺธนญฺหิ อตฺตานํ อตฺตวาที ปญฺญเปติ, ตสฺมา ยํ รูปํ โส อหนฺติ ยเทตํ มม รูปํ นาม, โส อหนฺติ วุจฺจมาโน มม อตฺตา ตํ มม รูปนฺติ รูปญฺจ อตฺตญฺจ อทฺวยํ อนญฺญํ สมนุปสฺสติฯ ตถา ปสฺสโต จ อตฺตา วิย รูปํ, รูปํ วิย วา อตฺตา อนิจฺโจติ อาปนฺนเมว ฯ อจฺจีติ ชาลสิขาฯ สา เจ วณฺโณ, จกฺขุวิญฺเญยฺยาว สิยา, น กายวิญฺเญยฺยา, วณฺโณปิ วา กายาทิวิญฺเญยฺโย อจฺจิยา อนญฺญตฺตาติ อุปเมยฺยํ วิย อุปมาปิ ทิฏฺฐิคติกสฺส อยุตฺตาวฯ ทิฏฺฐิปสฺสนายาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิสงฺขาตาย ปสฺสนาย ปสฺสติ, น ตณฺหามานปญฺญานุปสฺสนายฯ อรูปํ เวทนาทิํ อตฺตาติ คเหตฺวา ฉายาย รุกฺขาธีนตาย ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ วิย, รูปสฺส สนฺตกภาเวน อตฺตาธีนตาย รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ ปุปฺผาธีนตาย ปุปฺผสฺมิํ คนฺธํ วิย อาเธยฺยภาเวน อตฺตาธีนตาย รูปสฺส อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติฯ ยถา กรณฺโฑ มณิโน อาธาโร, เอวํ รูปมฺปิ อตฺตโน อาธาโรติ กตฺวา อตฺตานํ รูปสฺมิํ สมนุปสฺสติฯ เอเสว นโยติ อิมินา อตฺตโน เวทนาทีหิ อนญฺญตฺตํ เตสญฺจาธารณตํ นิสฺสิตตญฺจ ยถาวุตฺตํ อติทิสติฯ

อรูปํ อตฺตาติ กถิตํ ‘‘เวทนาวนฺต’’นฺติอาทีสุ วิย รูเปน โวมิสฺสกตาย อภาวโตฯ รูปารูปมิสฺสโก อตฺตา กถิโต รูเปน สทฺธิํ เสสารูปธมฺมานํ อตฺตาติ คหิตตฺตาฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิ กถิตา รูปาทีนํ วินาสทสฺสนโตฯ เตเนวาห ‘‘รูปํ อตฺตาติ โย วเทยฺย, ตํ น อุปปชฺชติ, อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จาติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหตี’’ติอาทิฯ อวเสเสสูติ ปนฺนรสสุ ฐาเนสุฯ สสฺสตทิฏฺฐิ กถิตา รูปวนฺตาทิภาเวน คหิตสฺส อนิทฺธาริตรูปตฺตาฯ

ทิฏฺฐิคติโก ยํ วตฺถุํ อตฺตาติ สมนุปสฺสติ, เยภุยฺเยน ตํ นิจฺจํ สุขนฺติ จ สมนุปสฺสเตวฯ สาวโก ปน ตปฺปฏิกฺเขเปน สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ สุทิฏฺฐตฺตา รูปํ อตฺตาติ น สมนุปสฺสติ, ตถาภูโต จ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ สมนุปสฺสติ, ตถา เวทนาทโยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น รูปํ อตฺตโต’’ติอาทิมาหฯ เอวํ ภวทิฏฺฐิปิ อวิชฺชาภวตณฺหา วิย วฏฺฏสฺส สมุทโยเยวาติ ทิฏฺฐิกถายํ ‘‘เอตฺตเกน คมนํ โหตี’’ติอาทิฯ ทิฏฺฐิปฺปหานกถายญฺจ ‘‘เอตฺตเกน คมนํ น โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[462] เหฏฺฐา วุตฺตมตฺถเมว ปุจฺฉิตตฺตา ‘‘เถริยา ปฏิปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺเชตพฺโพ’’ติ วตฺวา ปฏิปุจฺฉนวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปาสกา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ปฏิปตฺติวเสนาติ สกฺกายนิโรธคามินิปฏิปทาภาเวนฯ สงฺขตาสงฺขตวเสน โลกิยโลกุตฺตรวเสน สงฺคหิตาสงฺคหิตวเสนาติ ‘‘วเสนา’’ติ ปทํ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ ตตฺถ กามํ อสงฺขโต นาม มคฺโค นตฺถิ, กิํ สงฺขโต, อุทาหุ อสงฺขโตติ ปน ปุจฺฉาวเสน ตถา วุตฺตํ? ‘‘อริโย’’ติ วจเนเนว มคฺคสฺส โลกุตฺตรโต สิทฺธา, สงฺคาหกขนฺธปริยาปนฺนานํ ปน มคฺคธมฺมานมฺปิ สิยา โลกิยตาติ อิธ โลกิยคฺคหณํฯ กิญฺจาปิ สงฺคหิตปทเมว ปาฬิยํ อาคตํ, น อสงฺคหิตปทํ, เย ปน สงฺคาหกภาเวน วุตฺตา, เต สงฺคหิตา น โหนฺตีติ อฏฺฐกถายํ อสงฺคหิตคฺคหณํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สงฺขโตติอาทีสุ สเมจฺจ สมฺภุยฺย ปจฺจเยหิ กโตติ สงฺขโตฯ ตถาภูโต จ ตํสมงฺคิโน ปุคฺคลสฺส ปุพฺพภาคเจตนาติ มยฺหํ มคฺโค อฏฺฐงฺคิโก โหตุ สตฺตงฺคิโก วาติ เจติตภาเวน เจติโตฯ สหชาตเจตนายปิ เจติโตว ตสฺสา สหการีการณภาวโต, ตโต เอว ปกปฺปิโต อายูหิโตฯ ปจฺจเยหิ นิปฺผาทิตตฺตา กโต นิพฺพตฺติโต จฯ สมาปชฺชนฺเตน อตฺตโน สนฺตาเน สมฺมเทว อาปชฺชนฺเตน อุปฺปาเทนฺเตนฯ อิติ สตฺตหิปิ ปเทหิ ปจฺจยนิพฺพตฺติตํเยว อริยมคฺคสฺส ทสฺเสติฯ

อสงฺคหิโต ขนฺธานํ ปเทโส เอตสฺส อตฺถีติ มคฺโค สปฺปเทโสฯ นตฺถิ เอเตสํ ปเทสาติ ขนฺธา นิปฺปเทสาฯ ปทิสฺสติ เอเตน สมุทาโยติ หิ ปเทโส, อวยโวฯ อยนฺติ มคฺโคฯ สปฺปเทสตฺตา เอกเทสตฺตาฯ นิปฺปเทเสหิ สมุทายภาวโต นิรวเสสปเทเสหิฯ ยถา นครํ รชฺเชกเทสภูตํ ตทนฺโตคธตฺตา รชฺเชน สงฺคหิตํ, เอวํ อริยมคฺโค ขนฺธตฺตเยกเทสภูโต ตทนฺโตคธตฺตา ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิโตติ ทสฺเสติ ‘‘นครํ วิย รชฺเชนา’’ติ อิมินาฯ สชาติโตติ สมานชาติตาย, สมานสภาวตฺตา เอวาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ สีลกฺขนฺโธ ‘‘นว โกฏิสหสฺสานี’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. 1.20; อป. อฏฺฐ. 2.55.55; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.1.37) วุตฺตปเภทวเสน เจว สมฺปตฺตสมาทานวิรติอาทิวเสน จ คยฺหมาโน นิปฺปเทโส, มคฺคสีลํ ปน อาชีวฏฺฐมกเมว สมุจฺเฉทวิรติมตฺตเมวาติ สปฺปเทสํฯ

สมาธิกฺขนฺโธ ปริตฺตมหคฺคตาทิวเสน เจว อุปจารปฺปนาสมาธิวเสน จ อเนกเภทตาย นิปฺปเทโส, มคฺคสมาธิ ปน โลกุตฺตโรว , อปฺปนาสมาธิ เอวาติ สปฺปเทโสฯ ตถา ปญฺญากฺขนฺโธ ปริตฺตมหคฺคตาทิวเสน เจว สุตมยญาณาทิวเสน จ อเนกเภทตาย นิปฺปเทโส, มคฺคปญฺญา ปน โลกุตฺตราว, ภาวนามยา เอวาติ สปฺปเทสาฯ อตฺตโน ธมฺมตายาติ สหการีการณํ อนเปกฺขิตฺวา อตฺตโน สภาเวน อตฺตโน พเลน อปฺเปตุํ น สกฺโกติ วีริเยน อนุปตฺถมฺภิตํ, สติยา จ อนุปฏฺฐิตํฯ ปคฺคหกิจฺจนฺติ ยถา โกสชฺชปกฺเข น ปติตา จิตฺตฏฺฐิติ, ตถา ปคฺคณฺหนกิจฺจํฯ อปิลาปนกิจฺจนฺติ ยถา อารมฺมเณ น ปิลวติ, เอวํ อปิลาปนกิจฺจํฯ

เอกโต ชาตาติ สหชาตาฯ ปิฏฺฐิํ ทตฺวา โอนตสหาโย วิย วายาโม สมาธิสฺส อารมฺมเณ อปฺปนาย วิเสสปจฺจยภาวโตฯ อํสกูฏํ ทตฺวา ฐิตสหาโย วิย สติ สมาธิสฺส อารมฺมเณ ทฬฺหปวตฺติยา ปจฺจยภาวโตฯ กิริยโตติ อุปการกิริยโตฯ

อาโกเฏตฺวาติ อารมฺมณํ อาหนิตฺวาฯ ตถา หิ วิตกฺโก ‘‘อาหนนรโส’’ติ, โยคาวจโร จ ‘‘กมฺมฏฺฐานํ ตกฺกาหตํ วิตกฺกปริยาหตํ กโรตี’’ติ วุจฺจติฯ อิธาปีติ สมฺมาทิฏฺฐิสงฺกปฺเปสุฯ กิริยโตติ วุตฺตปฺปการอุปการกิริยโตฯ

สุภสุขาทินิมิตฺตคฺคาหวิธมนํ จตุกิจฺจสาธนํฯ ปจฺจยตฺเตนาติ สหชาตาทิปจฺจยภาเวนฯ จตุกิจฺจสาธนวเสเนวาติ อิทํ มคฺควีริยสฺเสว คหิตภาวทสฺสนํฯ ตญฺหิ เอกํเยว หุตฺวา จตุกิจฺจํ ยถาวุตฺตอุปการกสภาเวน จ ปริวารฏฺเฐน ปริกฺขาโร โหติฯ มคฺคสมฺปยุตฺตธมฺมานนฺติ อิมินา มคฺคธมฺมานมฺปิ คหณํ, น ตํสมฺปยุตฺตผสฺสาทีนํเยวฯ เอกจิตฺตกฺขณิกาติ มคฺคจิตฺตุปฺปาทวเสน เอกจิตฺตกฺขณิกาฯ

สตฺตหิ ญาเณหีติ ปรมุกฺกํสคเตหิ สตฺตหิ ชวเนหิ สมฺปยุตฺตญาเณหิ, สตฺตหิ วา อนุปสฺสนาญาเณหิฯ อาทิโต เสวนา อาเสวนา, ตโต ปรํ วฑฺฒนา ภาวนา, ปุนปฺปุนํ กรณํ พหุลีกมฺมนฺติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อญฺเญน จิตฺเตนา’’ติอาทิฯ อธิปฺปายวเสน นิทฺธาเรตฺวา คเหตพฺพตฺถํ สุตฺตํ เนยฺยตฺถํฯ ยถารุตวเสน คเหตพฺพตฺถํ นีตตฺถํฯ เอวํ สนฺเตติ ยทิ อิทํ สุตฺตํ นีตตฺถํ, อาเสวนาทิ จ วิสุํ วิสุํ จิตฺเตหิ โหติ, เอวํ สนฺเตฯ

อาเสวนาทิ นาม จิตฺตสฺส อเนกวารํ อุปฺปตฺติยา โหติ , น เอกวารเมวาติ อาห ‘‘เอกํ จิตฺต’’นฺติอาทิฯ ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – อาเสวนาวเสน ปวตฺตมานํ จิตฺตํ สุจิรมฺปิ กาลํ อาเสวนาวเสเนว ปวตฺเตยฺย, ตถา ภาวนาพหุลีกมฺมวเสน ปวตฺตมานานิปิ, น เจตฺถ เอตฺตกาเนว จิตฺตานิ อาเสวนาวเสน ปวตฺตนฺติ, เอตฺตกานิ ภาวนาวเสน, พหุลีกมฺมวเสนาติ นิยโม ลพฺภติฯ อิติ อเนกจิตฺตกฺขณิกอริยมคฺคํ วทนฺตสฺส ทุนฺนิวาริโยวายํ โทโสฯ ยถา ปน ปุพฺพภาเคปิ นานาจิตฺเตสุ ปวตฺตปริญฺญาทิกิจฺจานํ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนํ ปฏิเวธกาเล ยถารหํ จตุกิจฺจสาธนํ, เอกจิตฺตกฺขณิกา จ ปวตฺติ, เอวํ วิปสฺสนาย ปวตฺตาภิสงฺขารวเสน อาเสวนาภาวนาพหุลีกมฺมานิ ปฏิเวธกาเล เอกจิตฺตกฺขณิกาเนว โหนฺตีติ วทนฺตานํ อาจริยานํ น โกจิ โทโส อาเสวนาทีหิ กาตพฺพกิจฺจสฺส ตทา เอกจิตฺตกฺขเณเยว สิชฺฌนโตฯ เตนาห ‘‘เอกจิตฺตกฺขณิกาวา’’ติอาทิฯ สเจ สญฺชานาตีติ สเจ สญฺญตฺติํ คจฺฉติฯ ยาคุํ ปิวาหีติ อุยฺโยเชตพฺโพ ธมฺมสากจฺฉาย อภพฺพภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ

[463] ปุญฺญาภิสงฺขาราทีสูติ อาทิ-สทฺเทน กายสญฺเจตนาทิ ลกฺขเณ กายสงฺขาราทิเกปิ สงฺคณฺหาติ, น อปุญฺญาเนญฺชาภิสงฺขาเร เอวฯ กายปฏิพทฺธตฺตา กาเยน สงฺขรียติ, น กายสมุฏฺฐานตฺตาฯ จิตฺตสมุฏฺฐานา หิ เต ธมฺมาติฯ นิพฺพตฺตียตีติ จ อิทํ กาเย สติ สพฺภาวํ , อสติ จ อภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ วาจนฺติ วจีโฆสํฯ สงฺขโรตีติ ชเนติฯ เตนาห ‘‘นิพฺพตฺเตตี’’ติฯ น หิ ตํ วิตกฺกวิจารรหิตจิตฺตํ วจีโฆสํ นิพฺพตฺเตตุํ สกฺโกติฯ จิตฺตปฏิพทฺธตฺตาติ เอเตน จิตฺตสฺส นิสฺสยาทิปจฺจยภาโว จิตฺตสงฺขารสงฺขรณนฺติ ทสฺเสติฯ อญฺญมญฺญมิสฺสาติ อตฺถโต ภินฺนาปิ กายสงฺขาราทิวจนวจนียภาเวน อญฺญมญฺญมิสฺสิตา อภินฺนา วิย, ตโต เอว อาลุฬิตา สํกิณฺณา อวิภูตา อปากฏา ทุทฺทีปนา ทุวิญฺญาปยาฯ อาทานคฺคหณมุญฺจนโจปนานีติ ยสฺส กสฺสจิ กาเยน อาทาตพฺพสฺส อาทานสงฺขาตํ คหณํ, วิสฺสชฺชนสงฺขาตํ มุญฺจนํ, ยถาตถาจลนสงฺขาตํ โจปนนฺติ อิมานิ ปาเปตฺวา สาเธตฺวา อุปฺปนฺนาฯ กายโต ปวตฺตา สงฺขารา, กาเยน สงฺขรียนฺตีติ จ กายสงฺขาราตฺเวว วุจฺจนฺติฯ หนุสํโจปนนฺติ หนุสญฺจลนํฯ วจีเภทนฺติ วาจานิจฺฉารณํฯ วาจํ สงฺขโรนฺตีติ กตฺวา อิธ วจีสงฺขาราตฺเวว วุจฺจนฺติฯ

[464] สมาปชฺชิสฺสนฺติ ปทํ นิโรธสฺส อาสนฺนานาคตภาววิสยํ อาสนฺนํ วชฺเชตฺวา ทูรสฺส คหเณ ปโยชนาภาวโตฯ นิโรธปาทกสฺส เนวสญฺญานาสญฺญายตนจิตฺตสฺส จ คหณโต ปฏฺฐาย นิโรธํ สมาปชฺชติ นามาติ อธิปฺปาเยน ‘‘ปททฺวเยน เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติกาโล กถิโต’’ติ วุตฺตํฯ ตถา จิตฺตํ ภาวิตํ โหตีติ เอตฺถ อทฺธานปริจฺเฉทจิตฺตคฺคหณํ อิตเรสํ นานนฺตริยภาวโตฯ น หิ พลทฺวยญาณสมาธิจริยานํ วสีภาวาปาทนจิตฺเตหิ วินา อทฺธานปริจฺเฉทจิตฺตํ อจิตฺตกภาวาย โหติฯ

เสสสงฺขาเรหีติ กายสงฺขารจิตฺตสงฺขาเรหิฯ ทุติยชฺฌาเนเยว นิรุชฺฌติ อนุปฺปตฺตินิโรเธนฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ วุฏฺฐหิสฺสนฺติ ปทํ วุฏฺฐหนสฺส อาสนฺนานาคตภาววิสยํ อาสนฺนํ วชฺเชตฺวา ทูรสฺส คหเณ ปโยชนาภาวโตฯ นิโรธโต วุฏฺฐานสฺส จ จิตฺตุปฺปาเทน ปริจฺฉินฺนตฺตา ตโต โอรเมวาติ อาห ‘‘ปททฺวเยน อนฺโตนิโรธกาโล กถิโต’’ติฯ ตถา จิตฺตํ ภาวิตํ โหตีติ ยถา ยถาปริจฺฉินฺนกาลเมว อจิตฺตกภาโว, ตโต ปรํ สจิตฺตกภาโว โหติ, ตถา นิโรธสฺส ปริกมฺมจิตฺตํ อุปฺปาทิตํ โหติฯ

ปฏิสงฺขาติ ปฏิสงฺขาย อิทเมว กาตพฺพํ ชานิตฺวา อปฺปวตฺติมตฺตํฯ สมาปชฺชนฺตีติ อจิตฺตกภาวํ สมฺปเทว อาปชฺชนฺติฯ อถ กสฺมา สตฺตาหเมว สมาปชฺชนฺตีติ? ยถากาลปริจฺเฉทกรณโต, ตญฺจ เยภุยฺเยน อาหารูปชีวีนํ สตฺตานํ อุปาทินฺนกปวตฺตสฺส เอกทิวสํ ภุตฺตาหารสฺส สตฺตาหเมว ยาปนโตฯ

สพฺพา ผลสมาปตฺติ อสฺสาสปสฺสาเส น สมุฏฺฐาเปตีติ อิทํ นตฺถีติ อาห ‘‘สมุฏฺฐาเปตี’’ติฯ ยา ปน น สมุฏฺฐาเปติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมสฺส ปน…เป.… น สมุฏฺฐาเปตี’’ติ อาหฯ ตตฺถ อิมสฺสาติ อิธ ปาฬิยํ วุตฺตนิโรธสมาปชฺชนภิกฺขุโนฯ ตสฺส ปน ผลสมาปตฺติ จตุตฺถชฺฌานิกาวาติ นิยโม นตฺถีติ อาห ‘‘กิํ วา เอเตนา’’ติอาทิฯ อพฺโพหาริกาติ สุขุมตฺตภาวปฺปตฺติยา ‘‘อตฺถี’’ติ โวหริตุํ อสกฺกุเณยฺยาติ เกจิฯ

นิโรธสฺส ปน ปาทกภูตาย จตุตฺถชฺฌานาทิสมาธิจริยาย วเสน อจตุตฺถชฺฌานิกาปิ นิโรธานนฺตรผลสมาปตฺติ อสฺสาสปสฺสาเส น สมุฏฺฐาเปตีติ อภาวโต เอว เต อพฺโพหาริกา วุตฺตาฯ เอวญฺจ กตฺวา สญฺชีวตฺเถรวตฺถุมฺหิ อานีตสมาปตฺติผลนิทสฺสนมฺปิ สุฏฺฐุ อุปปชฺชติฯ เตนาห ‘‘ภวงฺคสมเยเนเวตํ กถิต’’นฺติฯ กิริยมยปวตฺตวฬญฺชนกาเลติ เอตฺถ กิริยมยปวตฺตํ กายวจีวิญฺญตฺติวิปฺผาโร, ตสฺส วฬญฺชนกาเล ปวตฺตนสมเยฯ วาจํ อภิสงฺขาตุํ น สกฺโกนฺติ อวิญฺญตฺติชนกตฺตา เตสํ วิตกฺกวิจารานํฯ

สคุเณนาติ สรเสน, สภาเวนาติ อตฺโถฯ สุญฺญตา นาม ผลสมาปตฺติ ราคาทีหิ สุญฺญตฺตาฯ ตถา ราคนิมิตฺตาทีนํ อภาวา อนิมิตฺตา, ราคปณิธิอาทีนํ อภาวา อปฺปณิหิตาติ อาห ‘‘อนิมิตฺตอปฺปณิหิเตสุปิ เอเสว นโย’’ติฯ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตญฺจ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนผลสมาปตฺติยํ ผสฺโส อนิมิตฺโต ผสฺโส อปฺปณิหิโต ผสฺโส นามาติ อิมมตฺถํ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา อติทิสติฯ

อตฺตสุญฺญตาทสฺสนโต อนตฺตานุปสฺสนา สุญฺญตา, นิจฺจนิมิตฺตุคฺฆาฏนโต อนิจฺจานุปสฺสนา อนิมิตฺตา, สุขปฺปณิธิปฏิกฺเขปโต ทุกฺขานุปสฺสนา อปฺปณิหิตาติ อาห – ‘‘สุญฺญตา…เป.… วิปสฺสนาปิ วุจฺจตี’’ติฯ อนิจฺจโต วุฏฺฐาตีติ สงฺขารานํ อนิจฺจาการคฺคาหินิยา วุฏฺฐานคามินิยา ปรโต เอกโตวุฏฺฐานอุภโตวุฏฺฐาเนหิ นิมิตฺตปวตฺตโต วุฏฺฐาติฯ อนิจฺจโต ปริคฺคเหตฺวาติ จ อิทํ ‘‘น เอกนฺติกํ เอวมฺปิ โหตี’’ติ กตฺวา วุตฺตํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ อปฺปณิหิตวิปสฺสนาย มคฺโคติอาทินา, สุญฺญตวิปสฺสนาย มคฺโคติอาทินา จ โยชนํ สนฺธายาห ‘‘เอเสว นโย’’ติฯ วิกปฺโป อาปชฺเชยฺย อาคมนสฺส ววตฺถานสฺส อภาเวน อววตฺถานกรตฺตาฯ เอวญฺหิ ตโย ผสฺสา ผุสนฺตีติ เอวํ สคุณโต อารมฺมณโต จ นามลาเภ สุญฺญตาทินามกา ตโย ผสฺสา ผุสนฺตีติ อนิยมวจนํฯ สเมติ ยุชฺชติ เอกสฺเสว ผสฺสสฺส นามตฺตยโยคโตฯ

สพฺพสงฺขตวิวิตฺตตาย นิพฺพานํ วิเวโก นาม อุปธิวิเวโกติ กตฺวาฯ นินฺนตา ตปฺปฏิปกฺขวิมุขสฺส ตทภิมุขตาฯ โปณตา โอนมนํ, ปพฺภารตา ตโต วิสฺสฏฺฐภาโวฯ

[465] จกฺขาทิโต รูปาทีสุ ปวตฺตรูปกายโต อุปฺปชฺชนโต ปญฺจทฺวาริกํ สุขํ กายิกํ นาม, มโนทฺวาริกํ เจโตผสฺสชาตาย เจตสิกํ นามฯ สภาวนิทฺเทโส สุขยตีติ กตฺวาฯ มธุรภาวทีปกนฺติ อิฏฺฐภาวโชตนํฯ เวทยิตภาวทีปกนฺติ เวทกภาววิภาวกํฯ เวทนา เอว หิ ปรมตฺถโต อารมฺมณํ เวเทติ, อารมฺมณํ ปน เวทิตพฺพนฺติฯ ทุกฺขนฺติ สภาวนิทฺเทโสติเอวมาทิอตฺถวจนํ สนฺธายาห ‘‘เอเสว นโย’’ติฯ ฐิติสุขาติ ฐิติยา ธรมานตาย สุขา, น ฐิติกฺขณมตฺเตนฯ เตนาห ‘‘อตฺถิภาโว สุข’’นฺติฯ วิปริณามทุกฺขาติ วิปริณมเนน วิคมเนน ทุกฺขา, น นิโรธกฺขเณนฯ เตนาห ‘‘นตฺถิภาโว ทุกฺข’’นฺติฯ อปริญฺญาตวตฺถุกานญฺหิ สุขเวทนุปรโม ทุกฺขโต อุปฏฺฐาติฯ สฺวายมตฺโถ ปิยวิปฺปโยเคน ทีเปตพฺโพฯ ฐิติทุกฺขา วิปริณามสุขาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ เตนาห ‘‘อตฺถิภาโว ทุกฺขํ, นตฺถิภาโว สุข’’นฺติฯ ทุกฺขเวทนุปรโม หิ สตฺตานํ สุขโต อุปฏฺฐาติฯ เอวญฺหิ วทนฺติ – ‘‘ตสฺส โรคสฺส วูปสเมน อโห สุขํ ชาต’’นฺติฯ ชานนภาโวติ ยาถาวสภาวโต อวพุชฺฌนํฯ อทุกฺขมสุขญฺหิ เวทนํ ชานนฺตสฺส สุขํ โหติ ตสฺส สุขุมภาวโต, ยถา ตทญฺเญ ธมฺเม สลกฺขณโต สามญฺญลกฺขณโต จ สมฺมเทว อวโพโธ ปรมํ สุขํฯ เตเนวาห –

‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติฯ (ธ. ป. 374);

อชานนภาโวติ เอตฺถ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ทุกฺขญฺหิ สมฺโมหวิหาโรติฯ อปโร นโย ชานนภาโวติ ชานนสฺส ญาณสฺส สพฺภาโวฯ ญาณสมฺปยุตฺตา หิ ญาโณปนิสฺสยา จ อทุกฺขมสุขา เวทนา สุขา อิฏฺฐาการาฯ ยถาห ‘‘อิฏฺฐา เจว อิฏฺฐผลา จา’’ติฯ อชานนภาโว ทุกฺขนฺติ เอตฺถ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

กตโม อนุสโย อนุเสตีติ กามราคานุสยาทีสุ สตฺตสุ อนุสเยสุ กตโม อนุสโย อนุสยวเสน ปวตฺตติ? อปฺปหีนภาเวน หิ สนฺตาเน อนุสยนฺตีติ อนุสยา, อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ เอเตน การณลาเภ สติ อุปฺปชฺชนารหตา เนสํ ทสฺสิตาฯ อปฺปหีนา หิ กิเลสา การณลาเภ สติ อุปฺปชฺชนฺติฯ เตนาห ‘‘อปฺปหีนฏฺเฐน สยิโต วิย โหตี’’ติฯ

เต จ นิปฺปริยายโต อนาคตา กิเลสา ทฏฺฐพฺพา, อตีตา ปจฺจุปฺปนฺนา จ ตํสภาวตฺตา ตถา วุจฺจนฺติฯ น หิ ธมฺมานํ กาลเภเทน สภาวเภโท อตฺถิฯ ยทิ อปฺปหีนฏฺโฐ อนุสยฏฺโฐ, นนุ สพฺเพปิ กิเลสา อปฺปหีนา อนุสยา ภเวยฺยุนฺติ? น มยํ อปฺปหีนตามตฺเตน อนุสยฏฺฐํ วทาม, อถ โข ปน อปฺปหีนฏฺเฐน ถามคตา กิเลสา อนุสยาฯ อิทํ ถามคมนญฺจ ราคาทีนเมว อาเวณิโก สภาโว ทฏฺฐพฺโพ, ยโต อภิธมฺเม – ‘‘ถามคตํ อนุสยํ ปชหตี’’ติ วุตฺตํฯ โสติ ราคานุสโยฯ อปฺปหีโนติ อปฺปหีนภาวมุเขน อนุสยนฏฺฐมาหฯ โส จ อปริญฺญาตกฺขนฺธวตฺถุโต, ปริญฺญาเตสุ ปติฏฺฐํ น ลภติฯ เตนาห ‘‘น สพฺพาย สุขาย เวทนาย โส อปฺปหีโน’’ติฯ อารมฺมณวเสน จายํ อนุสยฏฺโฐ อธิปฺเปโตฯ เตนาห ‘‘น สพฺพํ สุขํ เวทนํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ’’ติฯ

วตฺถุวเสนปิ ปน อนุสยฏฺโฐ เวทิตพฺโพ, โย ‘‘ภูมิลทฺธ’’นฺติ วุจฺจติฯ เตน หิ อฏฺฐกถายํ (วิสุทฺธิ. 2.834) วุตฺตํ –

‘‘ภูมีติ วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา เตภูมกา ปญฺจกฺขนฺธาฯ ภูมิลทฺธํ นาม เตสุ ขนฺเธสุ อุปฺปตฺติรหํ กิเลสชาตํฯ เตน หิ สา ภูมิลทฺธา นาม โหติ, ตสฺมา ภูมิลทฺธนฺติ วุจฺจติ, สา จ โข น อารมฺมณวเสนฯ อารมฺมณวเสน หิ สพฺเพปิ อตีตานาคเต ปริญฺญาเตปิ จ ขีณาสวานํ ขนฺเธ อารพฺภ กิเลสา อุปฺปชฺชนฺติ มหากจฺจานอุปฺปลวณฺณาทีนํ ขนฺเธ อารพฺภ โสเรยฺยเสฏฺฐินนฺทมาณวกาทีนํ วิยฯ ยทิ จ ตํ ภูมิลทฺธํ นาม สิยา, ตสฺส อปฺปเหยฺยโต น โกจิ ภวมูลํ ปชเหยฺย, วตฺถุวเสน ปน ภูมิลทฺธํ เวทิตพฺพํฯ ยตฺถ ยตฺถ หิ วิปสฺสนาย อปริญฺญาตา ขนฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ อุปฺปาทโต ปภุติ เตสุ วฏฺฏมูลํ กิเลสชาตํ อนุเสติฯ ตํ อปฺปหีนฏฺเฐน ภูมิลทฺธนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติอาทิฯ

เอส นโย สพฺพตฺถาติ อิมินา ‘‘น สพฺพาย ทุกฺขาย เวทนาย โส อปฺปหีโน, น สพฺพํ ทุกฺขํ เวทนํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิํ อติทิสติฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

‘‘โย อนุสโย ยตฺถ อนุเสติ , โส ปหียมาโน ตตฺถ ปหีโน นาม โหตี’’ติ ตตฺถ ตตฺถ ปหานปุจฺฉา, ตํ สนฺธายาห ‘‘กิํ ปหาตพฺพนฺติ อยํ ปหานปุจฺฉา นามา’’ติฯ

เอเกเนว พฺยากรเณนาติ ‘‘อิธาวุโส, วิสาข, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.374) เอเกเนว วิสฺสชฺชเนนฯ ทฺเว ปุจฺฉาติ อนุสยปุจฺฉา ปหานปุจฺฉาติ ทฺเวปิ ปุจฺฉา วิสฺสชฺเชสิฯ ‘‘ราคํ เตน ปชหตี’’ติ อิทเมกํ วิสฺสชฺชนํ, ‘‘น ตตฺถ ราคานุสโย อนุเสตี’’ติ อิทเมกํ วิสฺสชฺชนํ, ปุจฺฉานุกฺกมญฺเจตฺถ อนาทิยิตฺวา ปหานกฺกเมน วิสฺสชฺชนา ปวตฺตา ฯ ‘‘ทฺเว ปุจฺฉา วิสฺสชฺเชสี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘อิธา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตถาวิกฺขมฺภิตเมว กตฺวาติ อิมินา โย ราคํ วิกฺขมฺเภตฺวา ปุน อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานโต ตถาวิกฺขมฺภิตเมว กตฺวา มคฺเคน สมุคฺฆาเตติ, ตสฺส วเสน ‘‘ราคํ เตน ปชหติ, น ตตฺถ ราคานุสโย อนุเสตี’’ติ วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ กาโมฆาทีหิ จตูหิ โอเฆหิ สํสารภโวเฆเนว วา เวคสา วุยฺหมาเนสุ สตฺเตสุ ตํ อุตฺตริตฺวา ปตฺตพฺพํ, ตสฺส ปน คาธภาวโต ปติฏฺฐานภูตํฯ เตนาห ภควา – ‘‘ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณ’’ติ (สํ. นิ. 4.238; อิติวุ. 69; ปุ. ป. 187)ฯ

สุญฺญตาทิเภเทน อเนกเภทตฺตา ปาฬิยํ ‘‘อนุตฺตเรสู’’ติ พหุวจนนิทฺเทโสติ ‘‘อนุตฺตรา วิโมกฺขา’’ติ วตฺวา ปุน เตสํ สพฺเพสมฺปิ อรหตฺตภาวสามญฺเญน ‘‘อรหตฺเต’’ติ วุตฺตํฯ วิสเย เจตํ ภุมฺมํฯ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปนฺตสฺสาติ ‘‘อโห วตาหํ อรหตฺตํ ลเภยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อุปฏฺฐเปนฺตสฺส, ปตฺเถนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ปฏฺฐเปนฺตสฺสาติ เจตฺถ เหตุมฺหิ อนฺตสทฺโทฯ กถํ ปน อรหตฺตวิสยา ปตฺถนา อุปฺปชฺชตีติ? น กาจิ อรหตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา ปตฺถนา อุปฺปชฺชติ อนธิคตตฺตา อวิสยภาวโตฯ ปริกปฺปิตรูปํ ปน ตํ อุทฺทิสฺส ปตฺถนา อุปฺปชฺชติฯ ‘‘อุปฺปชฺชติ ปิหาปจฺจยา’’ติ วุตฺตํ ปรมฺปรปจฺจยตํ สนฺธาย, อุชุกํ ปน ปจฺจยภาโว นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘น ปตฺถนาย ปฏฺฐปนมูลกํ อุปฺปชฺชตี’’ติฯ อิทํ ปน เสวิตพฺพํ โทมนสฺสํ อกุสลปฺปหานสฺส กุสลาภิวุฑฺฒิยา จ นิมิตฺตภาวโตฯ เตนาห ภควา – ‘‘โทมนสฺสมฺปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปี’’ติ (ที. นิ. 2.359-362)ฯ

ตีหิ มาเสหิ สมฺปชฺชนกา เตมาสิกา ฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อิมสฺมิํ วาเรติ อิมสฺมิํ ปวารณวาเรฯ วิสุทฺธิปวารณนฺติ ‘‘ปริสุทฺโธ อห’’นฺติ เอวํ ปวตฺตํ วิสุทฺธิปวารณํฯ อรหนฺตานเมว เหส ปวารณาฯ

น กทาจิ ปหาตพฺพสฺส ปหายกตา อตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น โทมนสฺเสน วา’’ติอาทิํ วตฺวา ปริยาเยเนตํ วุตฺตํ, ตํ วิภาเวนฺโต ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต วิตฺถาเรน อาคมิสฺสติฯ ปฏิปทํ คเหตฺวา ปตฺถนํ กตฺวา ปตฺถนํ ฐเปตฺวาฯ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ โอวาทวเสน อตฺตานํ สมุตฺเตเชนฺโต กเถติฯ สีเลน หีนฏฺฐานนฺติ อญฺเญหิ อรหตฺตาย ปฏิปชฺชนฺเตหิ สีเลน หีนฏฺฐานํ กิํ ตุยฺหํ อตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ สุปริสุทฺธนฺติ อขณฺฑาทิภาวโต สุโธตชาติมณิ วิย สุฏฺฐุ ปริสุทฺธํฯ สุปคฺคหิตนฺติ กทาจิปิ สงฺโกจาภาวโต วีริยํ สุฏฺฐุ ปคฺคหิตํฯ ปญฺญาติ วิปสฺสนาปญฺญา ปฏิปกฺเขหิ อนธิภูตตาย อกุณฺฐา ติกฺขวิสทา สงฺขารานํ สมฺมสเน สูรา หุตฺวา วหติ ปวตฺตติฯ ปริยาเยนาติ ตสฺส โทมนสฺสสฺส อรหตฺตุปนิสฺสยตาปริยาเยนฯ อารมฺมณวเสน อนุสยนํ อิธาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘น ตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตี’’ติฯ อนุปฺปชฺชนเมตฺถ ปหานํ นามาติ วุตฺตํ ‘‘ปหีโนว ตตฺถ ปฏิฆานุสโยติ อตฺโถ’’ติฯ ตติยชฺฌาเนน วิกฺขมฺเภตพฺพา อวิชฺชา, สา เอว อริยมคฺเคน สมุจฺฉินฺทียตีติ ‘‘อวิชฺชานุสยํ วิกฺขมฺเภตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ, อนุสยสทิสตาย วาฯ ‘‘ราคานุสยํ วิกฺขมฺเภตฺวา’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ จตุตฺถชฺฌาเน นานุเสติ นาม ตตฺถ กาตพฺพกิจฺจากรณโตฯ

[466] ตสฺมาติ ปจฺจนีกตฺตา สภาวโต กิจฺจโต ปจฺจยโต จาติ อธิปฺปาโยฯ วิสภาคปฏิภาโค กถิโต ‘‘กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา’’ติอาทีสุ วิยฯ อนฺธการาติ อนฺธการสทิสา อปฺปกา สภาวโตฯ อวิภูตา อปากฏา อโนฬาริกภาวโตฯ ตโต เอว ทุทฺทีปนา ทุวิญฺญาปนาฯ ตาทิสาวาติ อุเปกฺขาสทิสาวฯ ยถา อุเปกฺขา สุขทุกฺขานิ วิย น โอฬาริกา, เอวํ อวิชฺชา ราคโทสา วิย น โอฬาริกาฯ อถ โข อนฺธการา อวิภูตา ทุทฺทีปนา ทุวิญฺญาปนาติ อตฺโถฯ สภาคปฏิภาโค กถิโต ‘‘ปณิธิ ปฏิโฆโส’’ติอาทีสุ วิยฯ ยตฺตเกสุ ฐาเนสูติ ทุกฺขาทีสุ ยตฺตเกสุ ฐาเนสุ, ยตฺถ วา เญยฺยฏฺฐาเนสุฯ

วิสภาคปฏิภาโคติ อนฺธการสฺส วิย อาโลโก วิฆาตกปฏิภาโคฯ วิชฺชาติ มคฺคญาณํ อธิปฺเปตํ, วิมุตฺตีติ ผลนฺติ อาห ‘‘อุโภเปเต ธมฺมา อนาสวา’’ติฯ อนาสวฏฺเฐนาติอาทีสุ ปณีตฏฺเฐนาติปิ วตฺตพฺพํฯ โสปิ หิ วิมุตฺตินิพฺพานานํ สาธารโณ, วิมุตฺติยา อสงฺขตฏฺเฐน นิพฺพานสฺส วิสภาคตาปิ ลพฺภเตวฯ ปญฺหํ อติกฺกมิตฺวา คโตสิ, อปุจฺฉิตพฺพํ ปุจฺฉนฺโตติ อธิปฺปาโยฯ ปญฺหานํ ปริจฺเฉทปมาณํ คเหตุํ ยุตฺตฏฺฐาเน อฏฺฐตฺวา ตโต ปรํ ปุจฺฉนฺโต นาสกฺขิ ปญฺหานํ ปริยนฺตํ คเหตุํฯ อปฺปฏิภาคธมฺมสฺสาติ นิปฺปริยายโต สภาคปฏิภาเคน อปฺปฏิภาคธมฺมสฺสฯ อนาคตาทิปริยาเยน นิพฺพานสฺส สภาคปฏิภาโค วุตฺโต, วิสภาเค จ อตฺเถว สงฺขตธมฺมา, ตสฺมา นิปฺปริยายโต กิญฺจิ สภาคปฏิภาคํ สนฺธาย ปุจฺฉตีติ กตฺวา ‘‘อจฺจยาสี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อสงฺขตสฺส หิ อปฺปติฏฺฐสฺส เอกนฺตนิจฺจสฺส สโต นิพฺพานสฺส กุโต นิปฺปริยาเยน สภาคสฺส สมฺภโวฯ เตนาห ‘‘นิพฺพานํ นาเมต’’นฺติอาทิฯ

วิรทฺโธติ เอตฺถ สภาคปฏิภาคํ ปุจฺฉิสฺสามีติ นิจฺฉยาภาวโต ปุจฺฉิตมตฺถํ วิรชฺฌิตฺวาว ปุจฺฉิ, น อชานิตฺวาติ อตฺโถฯ เอเตน เหฏฺฐา สพฺพปุจฺฉา ทิฏฺฐสํสนฺทนนเยน ชานิตฺวาว ปวตฺตาติ ทีปิตํ โหติฯ เถรี ปน ตํ ตํ ปุจฺฉิตมตฺถํ สภาวโต วิภาเวนฺตี สตฺถุ เทสนาญาณํ อนุคนฺตฺวาว วิสฺสชฺเชสิฯ นิพฺพาโนคธนฺติ นิพฺพานํ โอคาหิตฺวา ฐิตํ นิพฺพานนฺโตคธํฯ เตนาห ‘‘นิพฺพานพฺภนฺตรํ นิพฺพานํ อนุปวิฏฺฐ’’นฺติฯ อสฺสาติ พฺรหฺมจริยสฺสฯ

[467] ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตาติ เอตฺถ วุตฺตปณฺฑิจฺจํ ทสฺเสตุํ ‘‘ธาตุกุสลา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตเนวาห – ‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ปณฺฑิโต โหติ? ยโต โข, อานนฺท, ภิกฺขุ ธาตุกุสโล จ โหติ, อายตนกุสโล จ ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสโล จ ฐานาฏฺฐานกุสโล จฯ เอตฺตาวตา นุ โข, อานนฺท, ภิกฺขุ ปณฺฑิโต โหตี’’ติ (ม. นิ. 3.124)ฯ ปญฺญามหตฺตํ นาม เถริยา อเสกฺขปฺปฏิสมฺภิทปฺปตฺตาย ปฏิสมฺภิทาโย ปูเรตฺวา ฐิตตาติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘มหนฺเต อตฺเถ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ราชยุตฺเตหีติ รญฺโญ กมฺเม นิยุตฺตปุริเสหิฯ อาหจฺจวจเนนาติ สตฺถารา กรณาทีนิ อาหนิตฺวา ปวตฺติตวจเนนฯ ยเทตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

จูฬเวทลฺลสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

5. จูฬธมฺมสมาทานสุตฺตวณฺณนา

[468] ธมฺโมติ คหิตคหณานีติ ธมฺโม วา โหตุ อิตโร วา, ธมฺโมติ ปคฺคหิตคฺคาหปฺปวตฺตา จริยาวฯ อายูหนกฺขเณติ ตสฺส ธมฺโมติ คหิตสฺส ปวตฺตนกฺขเณฯ สุขนฺติ อกิจฺฉํฯ เตนาห ‘‘สุกร’’นฺติฯ ทุกฺขวิปากนฺติ อนิฏฺฐผลวิปจฺจนํฯ

[469] ยถา จกฺขาทีนํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ยถาสกํ วิสยคฺคหณํ สภาวสิทฺธํ, เอวํ มนโสปิฯ เต จ วิสยา อิฏฺฐาการโต คหเณ น โกจิ โทโส, ปุริสตฺตภาเว น จ เต โทสํ ปวตฺเตนฺตีติ อยํ เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ ลทฺธีติ อาห ‘‘วตฺถุกาเมสุปิ กิเลสกาเมสุปิ โทโส นตฺถี’’ติ, อสฺสาเทตฺวา วิสยปริโภเค นตฺถิ อาทีนโว, ตปฺปจฺจยา น โกจิ อนฺตราโยติ อธิปฺปาโยฯ ปาตพฺยตํ อาปชฺชนฺตีติ ปริภุญฺชนกตํ อุปคจฺฉนฺติฯ ปริโภคตฺโถ หิ อยํ ปา-สทฺโท กตฺตุสาธโน จ ตพฺย-สทฺโท, ยถารุจิ ปริภุญฺชนฺตีติ อตฺโถฯ กิเลสกาโมปิ อสฺสาทิยมาโน วตฺถุกามนฺโตคโธเยว, กิเลสกามวเสน ปน เนสํ อสฺสาเทตพฺพตาติ อาห ‘‘วตฺถุกาเมสุ กิเลสกาเมน ปาตพฺยต’’นฺติฯ กิเลสกาเมนาติ กรณตฺเถ กรณวจนํฯ ปาตพฺยตํ ปริภุญฺชิตพฺพตนฺติ เอตฺถาปิ กตฺตุวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ โมฬิํ กตฺวาติ เวณิพนฺธวเสน โมฬิํ กตฺวาฯ ตาปสปริพฺพาชิกาหีติ ตาปสปพฺพชฺชูปคตาหิฯ ปริญฺญํ ปญฺญเปนฺตีติ อิทํ ‘‘ปหานมาหํสู’’ติ ปทสฺเสว เววจนนฺติ ‘‘ปหานํ สมติกฺกมํ ปญฺญเปนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ เตน กามา นาเมเต อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมาติ ยาถาวโต ปริชานนํ อิธ ‘‘ปหาน’’นฺติ อธิปฺเปตํ, น วินาภาวมตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ มาลุวาสิปาฏิกาติ มาลุวาวิทลํ มาลุวาผเล โปฏฺฏลิกาฯ สนฺตาสํ อาปชฺเชยฺยาติ สาเล อธิวตฺถเทวตาย ปวตฺติํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ ตทา หิ ตสฺสา เอวํ โหติฯ โกวิฬารปตฺตสทิเสหีติ มหาโกวิฬารปตฺตสณฺฐาเนหิฯ สณฺฐานวเสน เหตํ วุตฺตํ, มาลุวาปตฺตา ปน โกวิฬารปตฺเตหิ มหนฺตตรานิ เจว ฆนตรานิ จ โหนฺติฯ วิปุลพหุฆนครุปตฺตตาย มหนฺตํ ภารํ ชเนตฺวาฯ สาติ มาลุวาลตาฯ โอฆนนฺติ เหฏฺฐโต โอลมฺพนเหตุภูตํ ฆนภาวํฯ