สฺวายํ นิทฺทิสีติ สมฺพนฺโธฯ สฺวายนฺติ จ โส อยํ, ยถาวุตฺตเทสนาวิภาคกุสโล ภควาติ อตฺโถฯ อปริญฺญาตวตฺถุโกติ ตีหิ ปริญฺญาหิ อปริญฺญาตกฺขนฺโธฯ ขนฺธา หิ ปริญฺญาตวตฺถุฯ อปริญฺญามูลิกาติ ปริชานนาภาวนิมิตฺตา ตสฺมิํ สติ ภาวโตฯ ปริญฺญานญฺหิ อวิชฺชาทโย กิเลสา ปฏิปกฺขา ตมฺมูลิกา จ สพฺพมญฺญนาติฯ อริยานํ อทสฺสาวีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถฯ เตน ‘‘อริยธมฺมสฺส อโกวิโท’’ติอาทิกํ ปุถุชนสฺส วิเสสนภาเวน ปวตฺตํ ปาฬิเสสํ คณฺหาติ ปุถุชฺชนนิทฺเทสภาวโตฯ เตนาห ‘‘เอวํ ปุถุชฺชนํ นิทฺทิสี’’ติฯ

สุตฺตนิกฺเขปวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปถวีวารวณฺณนา

ตสฺสาติ ปุถุชฺชนสฺสฯ วสติ เอตฺถ อารมฺมณกรณวเสนาติ อารมฺมณมฺปิ วตฺถูติ วุจฺจติ ปวตฺติฏฺฐานภาวโตติ อาห ‘‘ปถวีอาทีสุ วตฺถูสู’’ติฯ สกฺกายธมฺมานมฺปิ อารมฺมณาทินา สติปิ มญฺญนาเหตุภาเว มญฺญนาเหตุกตฺเตเนว เตสํ นิพฺพตฺติโตติ วุตฺตํ ‘‘สพฺพสกฺกายธมฺมชนิตํ มญฺญน’’นฺติฯ เอตฺถ จ ปถวีธาตุ เสสธาตูนํ สสมฺภาราสมฺภารภาวา สติปิ ปมาณโต สมภาเว สามตฺถิยโต อธิกานธิกภาเวน เวทิตพฺพาฯ สมฺภารนฺตีติ สมฺภารา, ปริวาราฯ ตํตํกลาเปหิ ลกฺขณปถวิยา เสสธมฺมา ยถารหํ ปจฺจยภาเวน ปริวารภาเวน จ ปวตฺตนฺติฯ เตนาห ‘‘สา หิ วณฺณาทีหิ สมฺภาเรหิ สทฺธิํ ปถวีติ สสมฺภารปถวี’’ติฯ ปถวิโตติ เอตฺถ ปุถุลฏฺเฐน ปุถุวี, ปุถุวี เอว ปถวีฯ สา หิ สติปิ ปริจฺฉินฺนวุตฺติยํ สพฺเพสํ สกลาปภาวานํ อาธารภาเวน ปวตฺตมานา ปุถุลา ปตฺถฏา วิตฺถิณฺณาติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, น ปน ตํ อนุปวิสิตฺวา ปวตฺตมานา อาปาทโยฯ สสมฺภารปถวิยา ปน ปุถุลภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ อารมฺมณปถวิยํ วฑฺฒนผรณฏฺเฐหิ ปุถุลฏฺโฐ, อิตรสฺมิํ รุฬฺหิยาว ทฏฺฐพฺโพฯ อารมฺมณปถวีติ ฌานสฺส อารมฺมณภูตํ ปถวีสงฺขาตํ ปฏิภาคนิมิตฺตํฯ เตนาห ‘‘นิมิตฺตปถวีติปิ วุจฺจตี’’ติฯ อาคมนวเสนาติ ปถวีกสิณภาวนาคมนวเสนฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อาโป จ เทวา ปถวี, เตโช วาโย ตทาคมุ’’นฺติ (ที. นิ. 2.340)ฯ

สพฺพาปีติ จตุพฺพิธา ปถวีปิฯ อนุสฺสวาทิมตฺตลทฺธา มญฺญนา วตฺถุ โหติเยวฯ ตถา หิ ‘‘กกฺขฬํ ขริคต’’นฺติอาทินา (วิภ. 173) ลกฺขณปถวีปิ อุทฺธรียติฯ