9. มหาอสฺสปุรสุตฺตวณฺณนา

[415] ชานปทิโนติ ชนปทวนฺโต, ชนปทสฺส วา อิสฺสรา ราชกุมารา โคตฺตวเสน องฺคา นามฯ เตสํ นิวาโส ยทิ เอโก ชนปโท , กถํ พหุวจนนฺติ อาห ‘‘รุฬฺหีสทฺเทนา’’ติฯ อกฺขรจินฺตกา หิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ ยุตฺเต วิย สลิงฺควจนานิ (ปาณินิ 1.2.51) อิจฺฉนฺติฯ อยเมตฺถ รุฬฺหี ยถา ‘‘กุรูสุ วิหรติ, มลฺเลสุ วิหรตี’’ติ จฯ ตพฺพิเสสเน ปน ชนปทสทฺเท ชาติสทฺเท เอกวจนเมวฯ เตนาห ‘‘องฺเคสุ ชนปเท’’ติฯ อสฺสา วุจฺจนฺติ ปาสาณานิ, ตานิ สุนฺทรานิ ตตฺถ สนฺตีติ ‘‘อสฺสปุร’’นฺติ โส นิคโม วุตฺโตติ เกจีฯ อปเร ปน อาชานีโย อสฺโส รญฺโญ ตตฺถ คหณํ อุปคโตติ ‘‘อสฺสปุร’’นฺติ วุตฺโตติ วทนฺติฯ กิํ เตหิ, นามเมตํ ตสฺส นิคมสฺสฯ ยสฺมา ปน ตตฺถ ภควโต นิพทฺธวสนฏฺฐานํ กิญฺจิ นาโหสิ, ตสฺมา ‘‘ตํ โคจรคามํ กตฺวา วิหรติ’’จฺเจว วุตฺตํฯ ตถา หิ ปาฬิยํ ‘‘อสฺสปุรํ นาม องฺคานํ นิคโม’’ติ โคจรคามกิตฺตนเมว กตํฯ

เอวรูเปน สีเลนาติอาทีสุ สีลคฺคหเณน วาริตฺตสีลมาหฯ เตน สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีเว ทสฺเสติฯ อาจารคฺคหเณน จาริตฺตสีลํฯ เตน ปริสุทฺธํ กายวจีสมาจารํฯ ปฏิปตฺติคฺคหเณน สมถวิปสฺสนามคฺคผลสงฺคหํ สมฺมาปฏิปตฺติํฯ ลชฺชิโนติ อิมินา ยถาวุตฺตสีลาจารมูลการณํฯ เปสลาติ อิมินา ปาริสุทฺธิํฯ อุฬารคุณาติ อิมินา ปฏิปตฺติยา ปาริปูริํฯ ภิกฺขุสงฺฆสฺเสว วณฺณํ กเถนฺตีติ อิทํ เตสํ อุปาสกานํ เยภุยฺเยน ภิกฺขูนํ คุณกิตฺตนปสุตตาย วุตฺตํฯ เต ปน สทฺธมฺเมปิ สมฺมาสมฺพุทฺเธปิ อภิปฺปสนฺนา เอวฯ เตนาห ‘‘พุทฺธมามกา ธมฺมมามกา’’ติฯ วตฺถุตฺตเย หิ เอกสฺมิํ อภิปฺปสนฺนา อิตรทฺวเย อภิปฺปสนฺนา เอว ตทวินาภาวโตฯ ปิณฺฑปาตาปจายเนติ ลกฺขณวจนเมตํ ยถา ‘‘กาเกหิ สปฺปิ รกฺขิตพฺพ’’นฺติ, ตสฺมา ปจฺจยปฏิปูชเนติ วุตฺตํ โหติฯ ปจฺจยทายกานญฺหิ การสฺส อตฺตโน สมฺมาปฏิปตฺติยา มหปฺผลภาวสฺส กรณํ อิธ ‘‘ปิณฺฑปาตาปจายน’’นฺติ อธิปฺเปตํฯ

สมณกรณาติ สมณภาวกรา, สมณภาวสฺส การกาติ อตฺโถฯ เต ปน เอกนฺตโต อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาทิตา วฑฺฒิตา จ โหนฺตีติ อาห ‘‘สมาทาย ปริปูริตา’’ติฯ สมณคฺคหณญฺเจตฺถ สมณวเสน, น สามญฺญมตฺเตนาติ อาห ‘‘สมิตปาปสมณ’’นฺติฯ พฺราหฺมณกรณาติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยเนวตฺโถ เวทิตพฺโพฯ พฺยญฺชนโต เอว จายํ เภโท, ยทิทํ สมณพฺราหฺมณาติ , น อตฺถโตฯ

สมเณน กตฺตพฺพธมฺมาติ สมณธมฺเม ฐิเตน สมฺปาเทตพฺพธมฺมาฯ โย หิ เหฏฺฐิมสิกฺขาสงฺขาตสมณภาเว สุปฺปติฏฺฐิโต, เตน เย อุปริสิกฺขาสงฺขาตสมณภาวา สมฺปาเทตพฺพา, เตสํ วเสเนว วุตฺตสมเณน กตฺตพฺพธมฺมา วุตฺตาติฯ ตถา หิ เตสํ สมณภาวาวหตํ สนฺธายาห ‘‘เตปิ จ สมณกรณา โหนฺติเยวา’’ติฯ อิธ ปนาติ มหาอสฺสปุเรฯ หิโรตฺตปฺปาทิวเสน เทสนา วิตฺถาริตาติ หิโรตฺตปฺป-ปริสุทฺธกายวจีมโนสมาจาราชีวอินฺทฺริยสํวร-โภชเนมตฺตญฺญุต- ชาคริยานุโยคสติสมฺปชญฺญ-ฌานวิชฺชาวเสน สมณกรณธมฺมเทสนา วิตฺถารโต เทสิตา, น ติกนิปาเต วิย สงฺเขปโตฯ ผลคฺคหเณเนว วิปากผลํ คหิตํ, ตํ ปน อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน จตุพฺพิธํ สามญฺญผลํ ทฏฺฐพฺพํฯ อานิสํสคฺคหเณน ปิยมนาปตาทิอุทฺรโยฯ ตสฺเสว อตฺโถติ ตสฺเสว อวญฺจาปทสฺเสว อตฺถนิทฺเทโสฯ ‘‘ยสฺสา หี’’ติอาทินา พฺยติเรกวเสน อตฺถํ วทติฯ เอตฺตเกน ฐาเนนาติ เอตฺตเกน ปาฬิปเทเสนฯ หิโรตฺตปฺปาทีนํ อุปริ ปาฬิยํ วุจฺจมานานํ สมณกรณธมฺมานํฯ วณฺณํ กเถสีติ คุณํ อานิสํสํ อภาสิฯ สติปฏฺฐาเน วุตฺตนเยนาติ ‘‘อปิจ วณฺณภณนเมต’’นฺติอาทินา สติปฏฺฐานวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.373; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.106) วุตฺตนเยนฯ

[416] ยํ หิรียตีติ เยน ธมฺเมน เหตุภูเตน วา ชิคุจฺฉติฯ กรเณ เหตํ ปจฺจตฺตวจนํฯ ยนฺติ วา ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺโต, ธมฺโมติ อตฺโถฯ หิรียิตพฺเพนาติ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํ, หิรียิตพฺพยุตฺตกํ กายทุจฺจริตาทินฺติ อตฺโถฯ โอตฺตปฺปิตพฺเพนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อชฺฌตฺตํ นิยกชฺฌตฺตํ ชาติอาทิ สมุฏฺฐานํ เอติสฺสาติ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานา หิรี, พหิทฺธา อตฺตโต พหิภูโต ปรสตฺโต สมุฏฺฐานํ เอติสฺสาติ พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ โอตฺตปฺปํฯ อตฺตาธิปติโต อาคตา อตฺตาธิปเตยฺยา, อตฺตานํ อธิปติํ กตฺวา ปวตฺตาฯ ลชฺชาสภาวสณฺฐิตาติ ปาปชิคุจฺฉนสภาวฏฺฐายินีฯ สปฺปติสฺสวลกฺขณตฺตา ครุนา กิสฺมิญฺจิ วุตฺเต คารววเสน ปติสฺสวนํ ปติสฺสโว, สห ปติสฺสเวนาติ สปฺปติสฺสวํ, ปติสฺสวภูตํ ตํสภาวญฺจ ยํ กิญฺจิ คารวํฯ ชาติอาทิมหตฺตตาปจฺจเวกฺขเณน อุปฺปชฺชมานา จ หิรี ตตฺถ คารววเสน ปวตฺตตีติ สปฺปติสฺสวลกฺขณาติ วุจฺจติฯ

ภยสภาวสณฺฐิตนฺติ ปาปโต ภายนสภาวฏฺฐายี, วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณตฺตา วชฺชํ ภายติ ตํ ภยโต ปสฺสตีติ วชฺชภีรุกภยทสฺสาวี, เอวํสภาวํ โอตฺตปฺปํฯ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานาทิตา จ หิโรตฺตปฺปานํ ตตฺถ ตตฺถ ปากฏภาเวเนว วุจฺจติ, น ปเรสํ กทาจิ อญฺญมญฺญวิปฺปโยคาฯ น หิ ลชฺชนํ นิพฺภยํ, ปาปภยํ วา อลชฺชนํ โหตีติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน อฏฺฐสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1.พลราสิวณฺณนา) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ โลกมริยาทสฺส ปาลนโต โลกปาลธมฺมา นามฯ สุกฺกาติ โอทาตา ปภสฺสรภาวการกา, สุกฺกาภิชาติเหตุตาย วา สุกฺกาฯ สมฺเภทนฺติ อาจารมริยาทาสงฺกรํฯ เทวภาวาวหา ธมฺมาติ เทวธมฺมาฯ

สุกฺกธมฺมสมาหิตาติ ยถาวุตฺตสุกฺกธมฺมสมงฺคิโนฯ สนฺโตติ วูปสนฺตโทสาฯ สปฺปุริสาติ สนฺตชนาฯ สปรหิตสาธกา หิ สาธโวฯ

อวยววินิมุตฺตสฺส สมุทายสฺส อภาวโต, อวยเวน จ สมุทายสฺส อปทิสิตพฺพโต โอวาทูปสมฺปทาวหโอวาเทกเทโส โอวาทูปสมฺปทาติฯ อิธาติ อิมสฺมิํ อสฺสปุเรฯ เอเต หิโรตฺตปฺปธมฺมาฯ สมณธมฺมา นามาติ ทสฺสิตา มูลภูตสมณภาวกรา ธมฺมาติ กตฺวาฯ ตถา หิ เตสํ อาทิโต คหณํฯ

ยสฺส อธิคเมน นิปฺปริยายโต สมณา นาม โหนฺติ, โส อริยมคฺโค ‘‘สมณสฺส กมฺมํ ปฏิปทา’’ติ กตฺวา สามญฺญํ, ตสฺส ปน ผลภาวโต, อารมฺมณกรณวเสน อรณียโต ผลนิพฺพานานิ สามญฺญตฺโถฯ ราคํ เขเปตีติ ราคกฺขโย, อริยมคฺโคฯ ราโค ขียติ เอตฺถาติ ราคกฺขโย, นิพฺพานํฯ ผลํ ปน การณูปจาเรน ราคกฺขโย ทฏฺฐพฺโพฯ โทสกฺขโย โมหกฺขโยติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สามญฺญภูโต อตฺโถ สามญฺญตฺโถ, มคฺโค, สามญฺญสฺส อตฺโถติ สามญฺญตฺโถ, ผลนฺติ อาห ‘‘มคฺคมฺปิ ผลมฺปิ เอกโต กตฺวา สามญฺญตฺโถ กถิโต’’ติฯ ตยิทํ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน วุตฺตํฯ สีลาทิปุพฺพภาคปฏิปทาปิ หิ อิธ ‘‘สามญฺญตฺโถ’’ติ คหิตาฯ เตเนวาห ‘‘สติ อุตฺตริกรณีเย’’ติฯ ปฏิเวทยามีติ ปุนปฺปุนํ ญาเปมิฯ

[417] กมฺมปถวเสเนวาติ อกุสลกมฺมปถภาเวเนว, ตโต ตาทิสมฺปิ อกุสลกมฺมํ ภิกฺขุสฺส กาตุํ น ยุตฺตนฺติ ทุฏฺฐุลฺลภาเวเนว ตโต โอรมตีติ อธิปฺปาโยฯ สิกฺขาปทพทฺเธนาติ สิกฺขาปทปญฺญาปเนนฯ ปานียฆเฏ วา ปตฺเต วา กากานํ หตฺถํ วา ทณฺฑํ วา เลฑฺฑุํ วาติ สพฺพมิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ยตฺถ กตฺถจิ หิ ฐิตานํ อญฺเญสมฺปิ ปาณีนํ อุฏฺฐาปนาทิ สพฺพํ อนิฏฺฐกรณํ อิธ อปริสุทฺธกายสมาจารภาเวเนว สงฺคหิตนฺติฯ อุตฺตาโนติ อุทฺธมุทฺธํ ตโนตีติ อุตฺตาโนฯ เอวํภูโต จ เกนจิ อนุปฺปาทภูมิยํ สญฺชาตสาลกลฺยาณีขนฺโธ วิย อุปรูปริ อุคฺคตุคฺคโต ปากโฏ จ โหตีติ อาห ‘‘อุคฺคโต ปากโฏ’’ติฯ อนาวโฏติ อนิวุโตฯ เตนาห ‘‘อสญฺฉนฺโน’’ติ, นจฺฉาเทตพฺโพติ อตฺโถฯ เอกสทิโส วิสุทฺธภาเวนฯ อนฺตรนฺตเร ฉิทฺทรหิโต ปุพฺเพนาปรํ สมฺมาปฏิปตฺติยา สนฺธาเนนฯ สํวุโต กายิกสฺส สํวรสฺส อนุปกฺกิเลสโตฯ เตนาห ‘‘กิเลสานํ ทฺวารํ ปิทหเนนา’’ติฯ

[418] เอตฺถ ยถา ลหุกตรํ กากุฏฺฐาปนาทิกายกมฺมํ กายสมาจารสฺส อปริสุทฺธภาวาวหํ สลฺเลขวิโกปนโต, มิจฺฉาวิตกฺกนมตฺตญฺจ มโนสมาจารสฺส, เอวํ ยํ กิญฺจิ อนิยฺยานกถากถนมตฺตํ วจีสมาจารสฺส อปริสุทฺธภาวาวหํ สลฺเลขวิโกปนโต, น หสาธิปฺปาเยน มุสากถนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ หสาธิปฺปาเยน หิ มุสากถนํ สิกฺขาปทพทฺเธเนว ปฏิกฺขิตฺตนฺติฯ

[420] อาชีโวปิ เอกจฺโจ กมฺมปถวเสน วาริโต ลพฺภติฯ โส ปน อติโอฬาริโก กายวจีสมาจารวาเรสุ วุตฺตนโย เอวาติ น คหิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ เย ปน ‘‘ตาทิโส ภิกฺขูนํ อโยคฺยโต น คหิโต’’ติ วทนฺติ, ตํ มิจฺฉา ตถา สติ กายวจีสมาจารวาเรปิ ตสฺส อคฺคเหตพฺพภาวาปตฺติโตฯ ‘‘ขาทถ ปิวถา’’ติ ปุจฺฉา อตฺตโน ขาทิตุกามตาทีปเนน, ปริยายกถาภาวโต ปเนสา สลฺเลขวิโกปนา ชาตาฯ

[422] อเนสนํ ปหาย ธมฺเมน สเมน ปจฺจเย ปริเยสนฺโต ปริเยสนมตฺตญฺญู นามฯ ทายกสฺส เทยฺยธมฺมสฺส อตฺตโน จ ปมาณญฺญุตาปฏิคฺคณฺหนฺโต ปฏิคฺคหณมตฺตญฺญู นามฯ โยนิโส ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชนฺโต ปริโภคมตฺตญฺญู นามฯ

[423] เอกสฺมิํ โกฏฺฐาเสติ มชฺฌิมยามสญฺญิเต เอกสฺมิํ โกฏฺฐาเสฯ ‘‘วาเมน ปสฺเสน เสนฺตี’’ติ เอวํ วุตฺตาฯ ทกฺขิณปสฺเสน สยาโน นาม นตฺถิ ทกฺขิณหตฺถสฺส สรีรคฺคหณาทิปโยคกฺขมโตฯ ปุริสวเสน เจตํ วุตฺตํฯ

เตชุสฺสทตฺตาติ อิมินา สีหสฺส อภีรุกภาวํ ทสฺเสติฯ ภีรุกา หิ เสสมิคา อตฺตโน อาสยํ ปวิสิตฺวา สนฺตาสปุพฺพกํ ยถา ตถา สยนฺติ, สีโห ปน อภีรุกภาวโต สโตการี ภิกฺขุ วิย สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาว สยติฯ เตนาห ‘‘ทฺเว ปุริมปาเท’’ติอาทิฯ เสติ อพฺยาวฏภาเวน ปวตฺตติ เอตฺถาติ เสยฺยา, จตุตฺถชฺฌานเมว เสยฺยาฯ กิํ ปน ตํ จตุตฺถชฺฌานนฺติ? อานาปานจตุตฺถชฺฌานํฯ ตตฺถ หิ ฐตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ภควา อนุกฺกเมน อคฺคมคฺคํ อธิคโต ตถาคโต ชาโตติ เกจิ, ตยิทํ ปทฏฺฐานํ นาม น เสยฺยาฯ อปเร ปน ‘‘จตุตฺถชฺฌานสมนนฺตรา ภควา ปรินิพฺพายี’’ติ วุตฺตปทํ คเหตฺวา ‘‘โลกิยจตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ ตถาคตเสยฺยา’’ติ วทนฺติ, ตถา สติ ปรินิพฺพานกาลิกา ตถาคตเสยฺยาติ อาปชฺชติ, น จ ภควา จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชนพหุโล วิหาสิ, อคฺคผลฌานํ ปเนตฺถ ‘‘จตุตฺถชฺฌาน’’นฺติ อธิปฺเปตํฯ ตตฺถ ยถา สตฺตานํ นิทฺทุปคมนลกฺขณา เสยฺยา ภวงฺคจิตฺตวารวเสน โหติ, ตญฺจ เตสํ ปฐมชาติสมนฺวยํ เยภุยฺยวุตฺติกํ, เอวํ ภควโต อริยชาติสมนฺวยํ เยภุยฺยวุตฺติกํ อคฺคผลภูตํ จตุตฺถชฺฌานํ ‘‘ตถาคตเสยฺยา’’ติ เวทิตพฺพํฯ สีหเสยฺยาติ เสฏฺฐเสยฺยาติ อาห ‘‘อุตฺตมเสยฺยา’’ติฯ

[426] วิคตนฺตานีติ อิณมูลานิฯ เตสนฺติ อิณมูลานํฯ ปริยนฺโตติ อวเสโสฯ

ปวตฺตินิวารเณน จตุอิริยาปถํ ฉินฺทนฺโตฯ อาพาธตีติ ปีเฬติฯ ทุกฺขิโตติ สญฺชาตทุกฺโขฯ อปฺปํ พลํ พลมตฺตาฯ อปฺปตฺโถ หิ อยํ มตฺตา-สทฺโท ‘‘มตฺตาสุขปริจฺจาคา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 290) วิย, พลวตฺโถ ปน มตฺตา-สทฺโท อนตฺถนฺตโรฯ เสสนฺติ ‘‘ตสฺส หิ พนฺธนา มุตฺโตมฺหีติ อาวชฺชยโต ตทุภยํ โหตี’’ติอาทินา วตฺตพฺพํ สนฺธายาหฯ สพฺพปเทสูติ วุตฺตาวสิฏฺเฐสุ สพฺพปเทสุฯ

เยนกามํ ยถารุจิ คจฺฉตีติ เยนกามํคโมติ อนุนาสิกโลปํ อกตฺวา นิทฺเทโสฯ ภุโช อตฺตโน ยถาสุขวินิโยโค อิสฺโส อิจฺฉิตพฺโพ เอตฺถาติ ภุชิสฺโส, สามิโกฯ โส ปน อปรสนฺตกตาย ‘‘อตฺตโน สนฺตโก’’ติ วุตฺโตฯ ทุลฺลภอาปตาย กํ ตาเรนฺติ เอตฺถาติ กนฺตาโรติ อาห ‘‘นิรุทกํ ทีฆมคฺค’’นฺติฯ

วินาเสตีติ ขาทนทุพฺพินิโยชนาทีหิ ยถา อิณมูลํ กิญฺจิ น โหติ, ตถา กโรติฯ ยมฺหิ ราควตฺถุมฺหิฯ โส ปุคฺคโลฯ เตน ราควตฺถุนา, ปุริโส เจ อิตฺถิยา, อิตฺถี เจ ปุริเสนฯ อิณํ วิย กามจฺฉนฺโท ทฏฺฐพฺโพ ปีฬาสมานโตฯ

น วินฺทตีติ น ชานาติฯ อุปทฺทเวถาติ สุขวิหารสฺส อุปทฺทวํ กโรถ, วิพาเธถาติ อตฺโถฯ โรโค วิย พฺยาปาโท ทฏฺฐพฺโพ สุขภญฺชนสมานโตฯ

นานาวิธเหตูปายาลงฺกตตาย ขนฺธายตนธาตุปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิธมฺมนีติวิจิตฺตตาย จ วิจิตฺตนเยฯ ธมฺมสฺสวเนติ ธมฺมกถายํฯ กถา หิ โสตพฺพฏฺเฐน ‘‘สวน’’นฺติ วุตฺตาฯ เอวเมตฺถ สีลํ วิภตฺตํ, เอวํ ฌานาภิญฺญา, เอวํ วิปสฺสนามคฺคผลานีติ เนว ตสฺส ธมฺมสฺสวนสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานํ ชานาติฯ อุฏฺฐิเตติ นิฏฺฐิเตฯ อโห การณนฺติ ตตฺถ ตตฺถ ปฏิญฺญานุรูเปน นิกฺขิตฺตสาธนวเสน คหิตการณํฯ อโห อุปมาติ ตสฺเสว การณสฺส ปติฏฺฐาปนวเสน อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ ปติฏฺฐํ อุทาหรณาทิฯ พนฺธนาคารํ วิย ถินมิทฺธํ ทฏฺฐพฺพํ ทุกฺขโต นิยฺยานสฺส วิพนฺธนโตฯ

ยสฺมา กุกฺกุจฺจนีวรณํ อุทฺธจฺจรหิตํ นตฺถิ, ยสฺมา วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ สมานกิจฺจาหารปฏิปกฺขํ, ตสฺมา กุกฺกุจฺจสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วินเย อปกตญฺญุนา’’ติอาทิมาหฯ ยถา หิ อุทฺธจฺจํ สตฺตสฺส อวูปสมกรํ, ตถา กุกฺกุจฺจมฺปิฯ ยถาปิ อุทฺธจฺจสฺส ญาติวิตกฺกาทิ อาหาโร, ตถา กุกฺกุจฺจสฺสปิฯ ยถา จ อุทฺธจฺจสฺส สมโถ ปฏิปกฺโข, ตถา กุกฺกุจฺจสฺสปีติฯ ทาสพฺยํ วิย อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ทฏฺฐพฺพํ อเสริภาวาปาทนโตฯ

โสฬสวตฺถุกา วิจิกิจฺฉา อฏฺฐวตฺถุกํ วิจิกิจฺฉํ อนุปวิฏฺฐาติ อาห ‘‘อฏฺฐสุ ฐาเนสุ วิจิกิจฺฉา’’ติฯ วิจิกิจฺฉนฺโตติ สํสยนฺโตฯ

อธิมุจฺจิตฺวาติ ปตฺติยาเยตฺวาฯ คณฺหิตุนฺติ สทฺเธยฺยวตฺถุํ ปริคฺคเหตุํฯ อภิมุขํ สปฺปนํ อาสปฺปนํ, ปริโต สปฺปนํ ปริสปฺปนํฯ ปททฺวเยนปิ จิตฺตสฺส อนิจฺฉนาการเมว วทติฯ เขมนฺตคามิมคฺคํ น ปริโยคาหติ เอเตนาติ อปริโยคาหนํ, อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิตภาเวน ฉมฺภิตํ โหติ จิตฺตํ ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน, โส ธมฺโม ฉมฺภิตตฺตนฺติ วิจิกิจฺฉนาการมาหฯ เตนาห ‘‘จิตฺตสฺส อุปฺปาทยมานา’’ติฯ กนฺตารทฺธานมคฺโค วิยาติ สาสงฺกกนฺตารทฺธานมคฺโค วิย ทฏฺฐพฺพา อปฺปฏิปตฺติเหตุภาวโตฯ

นตฺถิ เอตฺถ อิณนฺติ อณโณ, ตสฺส ภาโว อาณณฺยํ, กสฺสจิ อิณสฺส อธารณํฯ สมิทฺธกมฺมนฺโตติ นิปฺผนฺนชีวิกปฺปโยโคฯ ปริพุนฺธติ อุปโรเธตีติ ร-การสฺส ล-การํ กตฺวา ปลิโพโธ, อเสริวิหาโร, ตสฺส มูลํ การณนฺติ ปลิโพธมูลํฯ ฉ ธมฺเม ภาเวตฺวาติ อสุภนิมิตฺตคฺคาหาทิเก ฉ ธมฺเม อุปฺปาเทตฺวา วฑฺเฒตฺวาฯ ฉ ธมฺเม ภาเวตฺวาติ จ เมตฺตานิมิตฺตคฺคาหาทโย จ ตตฺถ ตตฺถ ฉ ธมฺมาติ วุตฺตาติ เวทิตพฺโพฯ ปชหตีติ วิกฺขมฺภนวเสน ปชหติฯ เตนาห ‘‘อาจารปณฺณตฺติอาทีนิ สิกฺขาปิยมาโน’’ติอาทิฯ ปรวตฺถุมฺหีติ วิสภาควตฺถุสฺมิํ, ปรวิสเย วาฯ ปรวิสยา เหเต ภิกฺขุโน, ยทิทํ ปญฺจ กามคุณาฯ อาณณฺยมิว กามจฺฉนฺทปฺปหานํ อาห ปิยวตฺถุอภาวาวหโตฯ

อาจารวิปตฺติปฏิพาหกานิ สิกฺขาปทานิ อาจารปณฺณตฺติอาทีนิฯ อาโรคฺยมิว พฺยาปาทปฺปหานํ อาห กายจิตฺตานํ ผาสุภาวาวหโตฯ

พนฺธนา โมกฺขมิว ถินมิทฺธปฺปหานํ อาห จิตฺตสฺส นิคฺคหิตภาวาวหโตฯ

ภุชิสฺสํ วิย อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปฺปหานํ อาห จิตฺตสฺส เสริภาวาวหโตฯ

ติณํ วิยาติ ติณมิว กตฺวาฯ อคเณตฺวาติ อจินฺเตตฺวาฯ เขมนฺตภูมิํ วิย วิจิกิจฺฉาปหานํ อาห อนุสฺสงฺกิตาปริสงฺกิตภาเวน สมฺมาปฏิปตฺติเหตุภาวโตฯ

[427] กิรียติ (อ. นิ. ฏี. 3.5.28-29) คพฺภาสเย ขิปียตีติ กโร, สมฺภโว, กรโต ชาโตติ กรโช, มาตาเปตฺติกสมฺภโวติ อตฺโถฯ

มาตุยา หิ สรีรสณฺฐาปนวเสน กรโต ชาโตติ กรโชติ อปเรฯ อุภยถาปิ กรชกายนฺติ จตุสนฺตติรูปมาหฯ เตเมตีติ ตินฺตํ กโรติฯ โก ปเนตฺถ ตินฺตภาโวติ อาห ‘‘สฺเนเหตี’’ติ, ปีติสฺเนเหน ปีณนํ กโรตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘สพฺพตฺถ ปวตฺตปีติสุขํ กโรตี’’ติฯ ปีติสมุฏฺฐานปณีตรูเปหิ สกลสฺส กรชกายสฺส ปริผุฏตาย เจตฺถ ตํสมุฏฺฐาปกปีติสุขานํ สพฺพตฺถ ปวตฺติ โชติตาฯ ปริสนฺเทตีติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถาปิ หิ ‘‘สมนฺตโต สนฺเทติ เตเมติ สฺเนเหติ, สพฺพตฺถ ปวตฺตปีติสุขํ กโรตี’’ติอาทินา ยถารหํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปริปูเรตีติ วายุนา ภสฺตํ วิย อิมํ กรชกายํ ปีติสุเขน ปูเรติฯ สมนฺตโต ผุสตีติ อิมํ กรชกายํ ปีติสุเขน ผุสติฯ สพฺพาวโตติ อ-การสฺส อา-กาโร กโต, สพฺพาวยววโตติ อตฺโถติ อาห ‘‘สพฺพโกฏฺฐาสวโต’’ติ, มํสาทิสพฺพาภาควโตติ อตฺโถฯ อผุฏํ นาม น โหติ ปีติสุขสมุฏฺฐาเนหิ รูเปหิ สพฺพตฺถกเมว พฺยาปิตตฺตาฯ กาตุญฺเจว โยเชตุญฺจ เฉโก สนฺเนตุํ ปฏิพโลติ โยชนาฯ นฺหานียจุณฺณานํ ปริมทฺทนวเสน ปิณฺฑํ กโรนฺเตน หตฺเถน ภาชนํ นิปฺปีเฬตพฺพํ โหตีติ อาห ‘‘สนฺเนนฺตสฺส ภิชฺชตี’’ติฯ อนุคตาติ อนุปวิฏฺฐาฯ ปริคตาติ ปริโต สมนฺตโต ตินฺตาฯ ตินฺตภาเวเนว สมํ อนฺตรํ พาหิรญฺจ เอติสฺสาติ สนฺตรพาหิราฯ สพฺพตฺถกเมวาติ สพฺพตฺเถวฯ น จ ปคฺฆริณี ปมาณยุตฺตสฺเสว อุทกสฺส สิตฺตตฺตาฯ เอตฺถ จ นฺหานียปิณฺฑํ วิย กรชกาโย, ตํ เตเมตฺวา สมฺปิณฺฑิตปมาณยุตฺตอุทกํ วิย ปฐมชฺฌานสุขํ ทฏฺฐพฺพํฯ

[428] เหฏฺฐา อุพฺภิชฺชิตฺวา อุคฺคจฺฉนอุทโกติ รหทสฺส อโธถูลธาราวเสน อุพฺภิชฺช อุฏฺฐหนอุทโกฯ อนฺโตเยว อุพฺภิชฺชนอุทโกติ รหทสฺส อพฺภนฺตเรเยว ถูลธารา อหุตฺวา อุฏฺฐิตอุทกสิรามุเขหิ อุพฺภิชฺชนโกฯ อาคมนมคฺโคติ นทีตฬากกนฺทรสรอาทิโต อาคมนมคฺโคฯ

[429] อุปฺปลคจฺฉานิ เอตฺถ สนฺตีติ อุปฺปลินี (อ. นิ. ฏี. 3.5.28-29), วาริฯ อยเมตฺถ วินิจฺฉโย, ตถา หิ โลเก รตฺตกฺขิโก ‘‘ปุณฺฑรีกกฺโข’’ติ วุจฺจติฯ เกจิ ปน ‘‘รตฺตํ ปทุมํ, เสตํ ปุณฺฑรีก’’นฺติ วทนฺติฯ

อุปฺปลาทีนิ วิย กรชกาโย, อุทกํ วิย ตติยชฺฌานสุขนฺติ อยมฺปิ อตฺโถ ‘‘ปุริมนเยนา’’ติ อติเทเสเนว วิภาวิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[430] นิรุปกฺกิเลสฏฺเฐนาติ รโชชลฺลาทินา อนุปกฺกิลิฏฺฐตาย อมลีนภาเวนฯ อมลีนมฺปิ กิญฺจิ วตฺถุ ปภสฺสรสภาวํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ปภสฺสรฏฺเฐนา’’ติฯ อุตุผรณนฺติ อุณฺหอุตุผรณํฯ สพฺพตฺถกเมว ฌานสุเขน ผุฏฺโฐ กรชกาโย ยถา อุตุนา ผุฏฺฐวตฺถสทิโสติ อาห ‘‘วตฺถํ วิย กรชกาโย’’ติฯ ตสฺมาติ ‘‘วตฺถํ วิยา’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ เหตุภาเวน ปจฺจามสติ, กรชกายสฺส วตฺถสทิสตฺตา จตุตฺถชฺฌานสุขสฺส จ อุตุผรณสทิสตฺตาติ อตฺโถฯ สนฺตสภาวตฺตา ญาณุตฺตรตฺตา เจตฺถ อุเปกฺขาปิ สุเข สงฺคหิตาติ จตุตฺถชฺฌาเนปิ สุขคฺคหณํ กตํฯ ‘‘ปริสุทฺเธน ปริโยทาเตน ผริตฺวา นิสินฺโน โหตี’’ติ วจนโต จตุตฺถชฺฌานจิตฺตสฺส วตฺถสทิสตา วุตฺตาฯ จตุตฺถชฺฌานสมุฏฺฐานรูเปหิ ภิกฺขุโน กายสฺส ผุฏภาวํ สนฺธาย ‘‘ตํสมุฏฺฐานรูปํ อุตุผรณํ วิยา’’ติ วุตฺตํฯ ปุริสสฺส กาโย วิย ภิกฺขุโน กรชกาโยติ อยํ ปนตฺโถ ปากโฏติ น คหิโต, คหิโต เอว วา ‘‘ยถา หิ กตฺถจิ…เป.… กาโย ผุโฏ โหตี’’ติ วุตฺตตฺตาฯ

[431] ปุพฺเพนิวาสญาณอุปมายนฺติ ปุพฺเพนิวาสญาณสฺส ทสฺสิตอุปมายํฯ ตํทิวสํกตกิริยาคหณํ ปากติกสตฺตสฺสปิ เยภุยฺเยน ปากฏา โหตีติ ทสฺสนตฺถํฯ ตํทิวสคตคามตฺตยคฺคหเณเนว มหาภินีหาเรหิ อญฺเญสมฺปิ ปุพฺเพนิวาสญาณลาภีนํ ตีสุ ภเวสุ กตา กิริยา เยภุยฺเยน ปากฏา โหตีติ ทีปิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[432] สมฺมุขทฺวาราติ อญฺญมญฺญสฺส อภิมุขทฺวาราฯ อปราปรํ สญฺจรนฺเตติ ตํตํกิจฺจวเสน อิโต จิโต จ สญฺจรนฺเตฯ อิโต ปน เคหา…เป.… ปวิสนวเสนปีติ อิทํ จุตูปปาตญาณสฺส วิสยทสฺสนวเสน วุตฺตํฯ ทฺวินฺนํ เคหานํ อนฺตเร ฐตฺวาติ ทฺวินฺนํ เคหทฺวารานํ สมฺมุขฏฺฐานภูเต อนฺตรวีถิยํ เวมชฺเฌ ฐตฺวาฯ

เตสุ หิ เอกสฺส เจ ปาจีนมุขทฺวารํ อิตรสฺส ปจฺฉิมมุขํ, ตสฺส สมฺมุขํ อุภินฺนํ อนฺตรวีถิยํ ฐิตสฺส ทกฺขิณามุขสฺส, อุตฺตรามุขสฺส วา จกฺขุมโต ปุริสสฺส ตตฺถ ปวิสนกนิกฺขมนกปุริสา ยถา สุเขเนว ปากฏา โหนฺติ, เอวํ ทิพฺพจกฺขุญาณสมงฺคิโน จวนกอุปปชฺชนกปุริสาฯ ยถา ปน ตสฺส ปุริสสฺส อญฺเญเนว ขเณน ปวิสนฺตสฺส ทสฺสนํ, อญฺเญน นิกฺขมนฺตสฺส ทสฺสนํ, เอวํ อิมสฺสปิ อญฺเญเนว ขเณน จวมานสฺส ทสฺสนํ, อญฺเญน อุปปชฺชมานสฺส ทสฺสนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ญาณสฺส ปากฏาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ ตสฺสาติ ญาณสฺสฯ

[433] ปพฺพตสิขรํ เยภุยฺเยน สํขิตฺตํ สงฺกุจิตํ โหตีติ อิธ ปพฺพตมตฺถกํ ‘‘ปพฺพตสงฺเขโป’’ติ วุตฺตํ, ปพฺพตปริยาปนฺโน วา ปเทโส ปพฺพตสงฺเขโปฯ อนาวิโลติ อกาลุสฺโสฯ สา จสฺส อนาวิลตา กทฺทมาภาเวน โหตีติ อาห ‘‘นิกฺกทฺทโม’’ติฯ ฐิตาสุปิ นิสินฺนาสุปิ คาวีสุฯ วิชฺชมานาสูติ ลพฺภมานาสุฯ อิตรา ฐิตาปิ นิสินฺนาปิ จรนฺตีติ วุจฺจนฺติ สหจรณญาเยนฯ ติฏฺฐนฺตเมว, น กทาจิปิ จรนฺตํฯ ทฺวยนฺติ สิปฺปิสมฺมุกํ มจฺฉคุมฺพนฺติ อิมํ อุภยํ ติฏฺฐนฺตนฺติ วุตฺตํ, จรนฺตมฺปีติ อธิปฺปาโยฯ กิํ วา อิมาย สหจริยาย, ยถาลาภคฺคหณํ ปเนตฺถ ทฏฺฐพฺพํฯ สกฺขรกถลสฺส หิ วเสน ‘‘ติฏฺฐนฺต’’นฺติ, สิปฺปิสมฺพุกสฺส มจฺฉคุมฺพสฺส จ วเสน ‘‘ติฏฺฐนฺตมฺปิ, จรนฺตมฺปี’’ติ โยชนา กาตพฺพาฯ

[434] ภิกฺขูติ ภินฺนกิเลโสติ ภิกฺขุฯ โส หิ ปรมตฺถโต สมโณตินามโกฯ ตตฺถ อริยมคฺเคน สพฺพโส ปาปานํ สมิตาวีติ สมโณฯ เตนาห ‘‘สมิตปาปตฺตา’’ติฯ เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมา วุจฺจติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ตโต อาคโตติ พฺรหฺมา, อริยมคฺโค, ตํ อสมฺโมหปฏิเวธวเสน อญฺญาสีติ พฺราหฺมโณฯ ตํสมงฺคิตาย หิสฺส ปาปานํ พาหิตภาโวฯ เตนาห ‘‘พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมโณ’’ติฯ อฏฺฐงฺคิเกน อริยมคฺคชเลน นฺหาตวา นิทฺโธตกิเลโสติ นฺหาตโกฯ คตตฺตาติ ปหานาภิสมยวเสน ปฏิวิทฺธตฺตาฯ เตนาห ‘‘วิทิตตฺตา’’ติฯ นิสฺสุตตฺตาติ สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน สนฺตานโต สพฺพโส นิหตตฺตาฯ เตนาห ‘‘อปหตตฺตา’’ติ, มริยาทวเสน กิเลสานํ หิํสิตตฺตา อริยมคฺเคหิ โอธิโส สพฺพโส กิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘หตตฺตา’’ติฯ อารกตฺตาติ สุปฺปหีนตาย วิปฺปกฏฺฐภาวโตฯ เตนาห ‘‘ทูรีภูตตฺตา’’ติฯ

อุภยมฺปิ อุภยตฺถ โยเชตพฺพํ – กิเลสานํ อารกตฺตา หตตฺตา ทูรีภูตตฺตา จ อริโย, ตถา อรหนฺติฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ อุตฺตานตฺถตฺตา สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

มหาอสฺสปุรสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

10. จูฬอสฺสปุรสุตฺตวณฺณนา

[435] ปุริมสทิสเมวาติ ‘‘อสฺสปุรวาสีนํ ภิกฺขุสงฺเฆ คารวพหุมานํ นิปจฺจการญฺจ ทิสฺวา ภิกฺขู ปิณฺฑปาตาปจายเน นิโยเชนฺโต อิทํ สุตฺตํ อภาสี’’ติ ปุริมสุตฺเต มหาอสฺสปุเร (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.415) วุตฺตสทิสเมวฯ สมณานํ อนุจฺฉวิกาติ สมณานํ สมณภาวสฺส อนุจฺฉวิกา ปติรูปาฯ สมณานํ อนุโลมปฺปฏิปทาติ สมณานํ สามญฺญสงฺขาตสฺส อริยมคฺคสฺส อนุกูลปฺปฏิปทาฯ

[436] เอเต ธมฺมาติ เอเต ปาฬิยํ อาคตา อภิชฺฌาพฺยาปาทาทโย ปาปธมฺมาฯ อุปฺปชฺชมานาติ อุปฺปชฺชมานา เอว, ปเคว สนฺตาเน ภาวิตาฯ มลิเนติ มลวนฺเต กิลิฏฺเฐฯ มลคฺคหิเตติ คหิตมเล สญฺชาตมเลฯ สมณมลาติ สมณานํ สมณภาวสฺส มลาฯ ทุสฺสนฺตีติ วิปชฺชนฺติ วินสฺสนฺติฯ สมณโทสาติ สมณานํ สมณภาวทูสนาฯ กสเฏติ อสาเรฯ นิโรเชติ นิตฺเตเชฯ อยโต สุขโต อเปตาติ อปายา, นิรยาทโย, ตํ ผลํ อรหนฺติ, ตํ ปโยชนํ วา เอเตสนฺติ อาปายิกาฯ ฐานานิ อภิชฺฌาทโยฯ เตนาห ‘‘อปาเย’’ติอาทิฯ การณภาเวน ทุคฺคติปริยาปนฺนาย เวทนาย หิตานีติ ทุคฺคติเวทนิยานิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ทุคฺคติยํ วิปากเวทนาย ปจฺจยาน’’นฺติฯ ติขิณํ อยนฺติ เวกนฺตกสทิสํ สารอยํฯ อเยนาติ อโยฆํสเกนฯ โกญฺจสกุณานํ กิร กุจฺฉิยํ นิวุตฺถํ ยํ กิญฺจิ ขรํ ติขิณญฺจ โหติฯ ตถา หิ เตสํ วจฺจํ อฏฺฐิมฺปิ ปาสาณมฺปิ วิลียาเปติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘โกญฺจสกุเณ ขาทาเปนฺตี’’ติฯ ตํ กิร อยจุณฺณํ อคฺคินาปิ กิจฺเฉน ทยฺหติ, เภสชฺชพเลน ปน สุเขน ทยฺเหยฺยฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สุสิกฺขิตา จ นํ อยการา พหุหตฺถกมฺมมูลํ ลภิตฺวา กโรนฺตี’’ติอาทิฯ อติติขิณํ โหติ, อญฺญตรํ อโยพนฺธนํ เผคฺคุทณฺฑํ วิย สุเขเนว ฉินฺทนฺติฯ