เมนู

อจฺฉริยพฺภุตนฺติ ปททฺวเยนปิ วิมฺหยนากาโรว วุตฺโต, ตสฺมา สญฺชาตํ อจฺฉริยพฺภุตํ วิมฺหยนากาโร เอเตสนฺติ สญฺชาตอจฺฉริยอพฺภุตา, ตถา ปวตฺตจิตฺตุปฺปาทาฯ อจฺฉริยพฺภุตเหตุกา สญฺชาตา ตุฏฺฐิ เอเตสนฺติ สญฺชาตตุฏฺฐิโนฯ สํวิคฺคนฺติ สญฺชาตสํเวคํฯ สฺวายํ สํเวโค ยสฺมา ปุริมาวตฺถาย จิตฺตสฺส จลนํ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘จลิต’’นฺติฯ

[394] ตมํ วิโนทิตนฺติ ปาฏิหาริยทสฺสเนน ‘‘อโห เถรสฺส อิทฺธานุภาโว’’ติ สมฺมาปฏิปตฺติยํ สญฺชาตพหุมาโน, อีทิสํ นาม สาสนํ ลภิตฺวาปิ มยํ นิรตฺถเกน โภคมเทน สมฺมตฺตา ภวามาติ โยนิโส มนสิการุปฺปาทเนน สมฺโมหตมํ วิโนทิตํ วิธมิตํฯ เอเตติ มหาเถโร สกฺโก จาติ เต ทฺเวปิ สมานพฺรหฺมจริยตาย สพฺรหฺมจาริโน

[395] ปญฺญาตานนฺติ ปากฏานํ จาตุมหาราช-สุยาม-สนฺตุสิต-ปรนิมฺมิตวสวตฺติมหาพฺรหฺมานํ อญฺญตโร, น เยสํ เกสญฺจีติ อธิปฺปาโยฯ อารทฺธธมฺมวเสเนว ปริโยสาปิตตฺตา ยถานุสนฺธินาว นิฏฺฐเปสิ

จูฬตณฺหาสงฺขยสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

8. มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺตวณฺณนา

[396] ลทฺธิมตฺตนฺติ มิจฺฉาคาหมตฺตํ, น ทิฏฺฐาภินิเวโสฯ สสฺสตทิฏฺฐีติ นิจฺจาภินิเวโสฯ โสติ อริฏฺโฐ ภิกฺขุฯ กเถตฺวา สโมธาเนนฺตนฺติ โยชนาฯ สโมธาเนนฺตนฺติ จ นิคเมนฺตนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ ตตฺเถวาติ เตสุ เตสุ เอว ภเวสุ นิรุชฺฌนฺติ, น ภวนฺตรํ สงฺกมนฺติฯ วิญฺญาณํ ปน อภินฺนสภาวํ อนญฺญนฺติ อธิปฺปาโยฯ อิธโลกโตติ อิมสฺมา อตฺตภาวาฯ ปรโลกนฺติ ปรภวสญฺญิตํ อตฺตภาวํฯ สนฺธาวตีติ นิจฺจตาย เกนจิ อสมฺพทฺธํ วิย คจฺฉติฯ เตน อิธโลกโต ปรโลกคมนมาหฯ สํสรตีติ อิมินา ปรโลกโต อิธาคมนํฯ สนฺธาวตีติ วา ภวนฺตรสงฺกมนมาหฯ สํสรตีติ ตตฺถ ตตฺถ อปราปรสญฺจรณํฯ

‘‘ปจฺจเย สติ ภวตี’’ติอาทินา วิญฺญาณสฺส อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนภาวํ ทสฺเสนฺโต สสฺสตภาวํ ปฏิกฺขิปติฯ พุทฺเธน อกถิตํ กเถสีติ อิมินา ‘‘ยํ อภาสิตํ อลปิตํ ตถาคเตน, ตํ ภาสิตํ ลปิตํ ตถาคเตนาติ ทีเปตี’’ติ (จูฬว. 352, 353) อิมสฺมิํ เภทกรวตฺถุสฺมิํ สนฺทิสฺสตีติ ทสฺเสติฯ ชินจกฺเก ปหารํ เทตีติ ‘‘ตเทวิทํ วิญฺญาณํ…เป.… อนญฺญ’’นฺติ นิจฺจตํ ปฏิชานนฺโต – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา (ธ. ป. 277), รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจ’’นฺติ (สํ. นิ. 3.93-94) จ อาทินยปฺปวตฺเต สตฺถุ ธมฺมจกฺเก ขีลํ อุปฺปาเทนฺโต ปหารํ เทติฯ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน อนิจฺจนฺติ ทิฏฺฐํ ปเวทิตญฺจ วิญฺญาณํ นิจฺจนฺติ ปฏิชานนฺโต เวสารชฺชญาณํ ปฏิพาหติฯ โสตุกามํ ชนนฺติ อริยธมฺมาธิคมสฺส เอกนฺตอุปายภูตํ วิปสฺสนามคฺคํ โสตุกามํ ชนํ นิจฺจคฺคาหปคฺคณฺหเนน วิสํวาเทติฯ ตโต เอว อริยปเถ อริยธมฺมวีถิยํ ตสฺสา ปฏิกฺขิปเนน ติริยํ นิปติตฺวา

[398] วิญฺญาณสีเสน อตฺตนา คหิตํ อตฺตานํ วิภาเวนฺโต ‘‘ยฺวายํ, ภนฺเต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วโท เวเทยฺโยติอาทโย สสฺสตทิฏฺฐิยา เอว อภินิเวสาการาฯ วทตีติ วโท, วจีกมฺมสฺส การโกติ อตฺโถฯ อิมินา หิ การกภาวุปายิกสตฺตานํ หิตสุขาวโพธนสมตฺถตํ อตฺตโน ทสฺเสติฯ เวทิโยว เวเทยฺโย, ชานาติ อนุภวติ จาติ อตฺโถฯ อีทิสานญฺหิ ปทานํ พหุลา กตฺตุสาธนตํ สทฺทวิทู มญฺญนฺติฯ เวทยตีติ ตํ ตํ อนุภวิตพฺพํ อนุภวติฯ ตหิํ ตหินฺติ เตสุ เตสุ ภวโยนิคติฐิติสตฺตาวาสสตฺตนิกาเยสุฯ

[399] ตํ วาทํ ปคฺคยฺห ฐิตตฺตา สาติสฺส ฉินฺนปจฺจยตา อวิรุฬฺหธมฺมตา จ เวทิตพฺพาฯ เหฏฺฐาติ อลคทฺทสุตฺตสํวณฺณนํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.236-237) สนฺธายาหฯ ปรโต เหฏฺฐาติ วุตฺตฏฺฐาเนปิ เอเสว นโยฯ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธีติ ตีหิปิ อนุสนฺธีหิ อโวมิสฺโส วิสุํเยเวโก อนุสนฺธิฯ นนุ จายมฺปิ สาติสฺส อชฺฌาสยวเสน ปวตฺติตตฺตา อชฺฌาสยานุสนฺธิเยวาติ? น, นิยฺยานมุเขน อปฺปวตฺตตฺตาฯ นิยฺยานญฺหิ ปุรกฺขตฺวา ปุจฺฉาทิวเสน ปวตฺตา อิตรา เทสนาปุจฺฉานุสนฺธิอาทโยฯ

อิธ ตทภาวโต วุตฺตํ ‘‘ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธี’’ติฯ ปริสาย ลทฺธิํ โสเธนฺโตติ ยาทิสี สาติสฺส ลทฺธิ, ตทภาวทสฺสนวเสน ปริสาย ลทฺธิํ โสเธนฺโต, ปริสาย ลทฺธิโสธเนเนว สาติ คณโต นิสฺสาริโต นาม ชาโตฯ

[400] ยํ ยเทวาติ อิทํ ยทิปิ อวิเสสโต ปจฺจยธมฺมคฺคหณํ, ‘‘วิญฺญาณนฺเตฺวว สงฺขฺยํ คจฺฉตี’’ติ ปน วุตฺตตฺตา ตํตํวิญฺญาณสฺส สมญฺญานิมิตฺตปจฺจยชาตํ คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตน วุตฺตํ ปาฬิยํ – ‘‘จกฺขุวิญฺญาณนฺเตฺวว สงฺขฺยํ คจฺฉตี’’ติอาทิฯ อถ วา ตํตํทฺวารนิยตํ อิตรมฺปิ สพฺพํ ตสฺส ตสฺส วิญฺญาณสฺส ปจฺจยชาตํ อิธ ‘‘ยํ ยเทวา’’ติ คหิตํ, ตตฺถ ปน ยํ อสาธารณํ, เตน สมญฺญาติ ‘‘จกฺขุวิญฺญาณนฺเตฺววา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทฺวารสงฺกนฺติยา อภาวนฺติ วิญฺญาณสฺส ทฺวารนฺตรสงฺกมนสฺส อภาวํฯ สฺวายํ โอฬาริกนเยน มนฺทพุทฺธีนํ สุขาวโพธนตฺถํ นยทสฺสนวเสน วุตฺโตฯ น หิ กทาจิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิญฺญาณํ วิคจฺฉนฺตํ อนนฺตรวิญฺญาณํ สงฺกมติ อนนฺตราทิปจฺจยาลาเภ ตสฺส อนุปฺปชฺชนโตฯ

เอวเมวาติ ยถา อคฺคิ อุปาทานํ ปฏิจฺจ ชลนฺโต อนุปาทาโน ตตฺเถว นิพฺพายติ, น กตฺถจิ สงฺกมติ, เอวเมวฯ ‘‘ปจฺจยเวกลฺเลน ตตฺเถว นิรุชฺฌตี’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, น เหตฺถ อนุปฺปาทนิโรโธ อิจฺฉิโต ตาทิสสฺส นิโรธสฺส อิธ อนธิปฺเปตตฺตา, อถ โข ขณนิโรโธ, โส จ สาภาวิกตฺตา น ปจฺจยเวกลฺลเหตุโก? สจฺจเมตํ, ตํตํทฺวาริกสฺส ปน วิญฺญาณสฺส ทฺวารนฺตรํ อสงฺกมิตฺวา ตตฺถ ตตฺเถว นิรุชฺฌนํ อิธาธิปฺเปตํฯ เยสญฺจ ปจฺจยานํ วเสน ทฺวารนฺตริกวิญฺญาเณน ภวิตพฺพํ, เตสํ ตทภาวโต ปจฺจยเวกลฺลคฺคหณํ, ตสฺมา ปจฺจยเวกลฺเลน น โสตาทีนิ สงฺกมิตฺวา โสตวิญฺญาณนฺติอาทิ สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ โยชนาฯ เอเตน ยํ วิญฺญาณํ จกฺขุรูปาทิปจฺจยสามคฺคิยา วเสน จกฺขุวิญฺญาณสงฺขฺยํ คจฺฉติ, ตตฺถ ตตฺเถว นิรุชฺฌติ ตาวกาลิกภาวโต, ตสฺส ปน โสตสทฺทาทิปจฺจยาภาวโต กุโต โสตวิญฺญาณาทิสมญฺญา, เอวมปฺปวตฺติโต ตสฺส กุโต สงฺกโมติ ทสฺสิตํ โหติฯ วิญฺญาณปฺปวตฺเตติ วิญฺญาณปฺปวตฺติยํฯ ทฺวารสงฺกนฺติมตฺตนฺติ ทฺวารนฺตรสงฺกมนมตฺตมฺปิ น วทามิ ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนโต ปจฺจยสฺส อุปฺปาทวนฺตโต สติ จ อุปฺปาเท อวสฺสํภาวี นิโรโธติ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจตา ทีปิตา โหตีติฯ

[401] ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ วิญฺญาณํ วุตฺตํ มยา, อญฺญตฺร ปจฺจยา นตฺถิ วิญฺญาณสฺส สมฺภโว’’ติ ปาฬิยา อนฺวยโต จ พฺยติเรกโต จ วิญฺญาณสฺส สงฺขตตาว ทสฺสิตาติ อาห ‘‘สปฺปจฺจยภาวํ ทสฺเสตฺวา’’ติฯ เหตุปจฺจเยหิ ชาตํ นิพฺพตฺตํ ‘‘ภูต’’นฺติ อิธาธิปฺเปตํ, ตํ อตฺถโต ปญฺจกฺขนฺธา ตพฺพินิมุตฺตสฺส สปฺปจฺจยสฺส อภาวโต, ยญฺจ ขนฺธปญฺจกํ อตฺตโน เตสญฺจ ภิกฺขูนํ, ตํ ‘‘ภูตมิท’’นฺติ ภควา อโวจาติ อาห ‘‘อิทํ ขนฺธปญฺจก’’นฺติฯ อตฺตโน ผลํ อาหรตีติ อาหาโร, ปจฺจโยฯ สมฺภวติ เอตสฺมาติ สมฺภโว, อาหาโร สมฺภโว เอตสฺสาติ อาหารสมฺภวํฯ เตนาห ‘‘ปจฺจยสมฺภว’’นฺติฯ ตสฺส ปจฺจยสฺส นิโรธาติ เยน อวิชฺชาทินา ปจฺจเยน ขนฺธปญฺจกํ สมฺภวติ, ตสฺส ปจฺจยสฺส อนุปฺปาทนิโรธาฯ ขณนิโรโธ ปน การณนิรเปกฺโขฯ

โนสฺสูติ สํสยโชตโน นิปาโตติ อาห ‘‘ภูตํ นุ โข อิทํ, น นุ โข ภูต’’นฺติฯ ภูตมิทํ โนสฺสูติ จ อิมินา ขนฺธปญฺจกเมว นุ โข อิทํ, อุทาหุ อตฺตตฺตนิยนฺติ เอวํชาติโก สํสยนากาโร คหิโตฯ ตทาหารสมฺภวํ โนสฺสูติ ปน อิมินา สเหตุกํ นุ โข อิทํ ภูตํ, อุทาหุ อเหตุกนฺติ ยถา อเหตุกภาวาปนฺโน สํสยนากาโร คหิโต, เอวํ วิสมเหตุกภาวาปนฺโนปิ สํสยนากาโร คหิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ วิสมเหตุโนปิ ปรมตฺถโต ภูตสฺส อเหตุกภาวโตฯ วิสมเหตุวาโทปิ ปเรหิ ปริกปฺปิตมตฺตตาย สภาวนิยติยทิจฺฉาทิวาเทหิ สมานโยคกฺขโมติฯ นิโรธธมฺมํ โนสฺสูติ อิมินา ยถา อนิจฺจํ นุ โข อิทํ ภูตํ, อุทาหุ นิจฺจนฺติ อนิจฺจตํ ปฏิจฺจ สํสยนากาโร คหิโต, เอวํ ทุกฺขํ นุ โข, อุทาหุ น ทุกฺขํ, อนตฺตา นุ โข, อุทาหุ น อนตฺตาติปิ สํสยนากาโร คหิโตเยวาติ ทฏฺฐพฺพํ อนิจฺจสฺส ทุกฺขภาวาทิอวสฺสํภาวโต, นิจฺเจ จ ตทุภยาภาวโตฯ ยาถาวสรสลกฺขณโตติ อวิปรีตสรสโต สลกฺขณโต จ, กิจฺจโต เจว สภาวโต จาติ อตฺโถฯ วิปสฺสนาย อธิฏฺฐานภูตาปิ ปญฺญา วิปสฺสนา เอวาติ วุตฺตํ ‘‘วิปสฺสนาปญฺญายา’’ติฯ สรสโตติ จ สภาวโตฯ สลกฺขณโตติ สามญฺญลกฺขณโตฯ เตนาห ‘‘วิปสฺสนาปญฺญาย สมฺมา ปสฺสนฺตสฺสา’’ติฯ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘ยาถาวสรสลกฺขณโต’’ติ วุตฺตนเยเนวฯ เย เยติ ตสฺสํ ปริสายํ เย เย ภิกฺขูฯ สลฺลกฺเขสุนฺติ สมฺมเทว อุปธาเรสุํฯ

เตหีติ เตหิ ภิกฺขูหิฯ ตตฺถาติ ติสฺสํ วิปสฺสนาปญฺญายํฯ นิตฺตณฺหภาวนฺติ ตณฺหาภาวํ ‘‘เอตํ มม’’นฺติ ตณฺหาคฺคาหสฺส ปหีนตํฯ เอเตนปิ ภควา ‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุปิ ตณฺหาปหานเมว วณฺเณมิ, สาติ ปน โมฆปุริโส อตฺตภาเวปิ ตณฺหาสํวทฺธนิํ วิปรีตทิฏฺฐิํ ปคฺคยฺห ติฏฺฐตี’’ติ สาติํ นิคฺคณฺหาติฯ สภาวทสฺสเนนาติ ธมฺมานํ อวิปรีตสภาวทสฺสเนนฯ ปจฺจยทสฺสเนนาติ การณทสฺสเนน อนวเสสโต เหตุโน ปจฺจยสฺส จ ทสฺสเนนฯ อลฺลีเยถาติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน นิสฺสเยถฯ เตนาห ‘‘ตณฺหาทิฏฺฐีหี’’ติฯ เกลาเยถาติ ปริหรณเกฬิยา ปริหเรยฺยาถฯ เตนาห ‘‘กีฬมานา วิหเรยฺยาถา’’ติฯ ธนํ วิย อิจฺฉนฺตาติ ธนํ วิย ทฺรพฺยํ วิย อิจฺฉํ ตณฺหํ ชเนนฺตาฯ เตนาห ‘‘เคธํ อาปชฺเชยฺยาถา’’ติฯ มมตฺตํ อุปฺปาเทยฺยาถาติ ‘‘มมมิท’’นฺติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน อภินิเวสํ ชเนยฺยาถฯ นิกนฺติวเสนปิ คหณตฺถาย โน เทสิโต, ตสฺส วา สณฺหสุขุมสฺส วิปสฺสนาธมฺมสฺส คหณํ นาม นิกนฺติยา เอว สิยา, น โอฬาริกตณฺหายาติ วุตฺตํ ‘‘นิกนฺติวเสนา’’ติฯ

[402] ปฏิจฺจ เอตสฺมา ผลํ เอตีติ ปจฺจโย, สพฺโพ การณวิเสโสติ อาห ‘‘ขนฺธานํ ปจฺจยํ ทสฺเสนฺโต’’ติฯ ยาว อวิชฺชา หิ สพฺโพ เนสํ การณวิเสโส อิธ ทสฺสิโตฯ ปุน อาทิโต ปฏฺฐาย ยาว ปริโยสานา, อนฺตโต ปฏฺฐาย ยาว อาทีติ อนุโลมโต ปฏิโลมโต จ วฏฺฏวิวฏฺฏทสฺสนวเสน นานานเยหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ทสฺสิโต, นิจฺจคฺคาหสฺส นิมิตฺตภูโต กิเลโสปิ อิธ นตฺถีติ ทีเปติฯ ตมฺปิ วุตฺตตฺถเมวาติ ตมฺปิ ‘‘อิเม จ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อาหารา’’ติอาทิ ยาว ‘‘ตณฺหาปภวา’’ติ ปาฬิปทํ, ตาว วุตฺตตฺถเมว สมฺมาทิฏฺฐิสุตฺตวณฺณนายํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.89)ฯ เสสํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถาภาวโต วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.570) วิตฺถาริตาวาติ อิมินาว สงฺคหิตํฯ

[404] อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหตีติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรมตฺถทีปนิยํ อุทานฏฺฐกถายํ (อุทา. อฏฺฐ. 1) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[407] ปฏิธาวนาติ ปฏิสรณํ, ปุพฺเพ อตฺตโน อาคตํ อตีตํ อทฺธานํ อุทฺทิสฺส ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน ปฏิคมนนฺติ อตฺโถฯ

นนุ วิจิกิจฺฉาวเสน ปาฬิยํ ปฏิธาวนา อาคตาติ? สจฺจํ อาคตา, สา ปน ตณฺหาทิฏฺฐิเหตุกาติ ‘‘ตณฺหาทิฏฺฐิวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ยถาธิคเต ญาณทสฺสเนฯ

นิจฺจลภาวนฺติ สุปฺปติฏฺฐิตภาวํ, ติตฺถิยวาทวาเตหิ อกมฺปิยภาวญฺจฯ ครูติ ครุคุณยุตฺโตฯ ภาริโก ปาสาณจฺฉตฺตสทิโสฯ อกามา อนุวตฺติตพฺโพติ สทฺธามตฺตเกเนว อนุวตฺตนมาห, น อเวจฺจปฺปสาเทนฯ กิจฺจนฺติ สตฺถุกิจฺจํฯ พฺราหฺมณานนฺติ ชาติมนฺตพฺราหฺมณานํฯ วตสมาทานานีติ มควตาทิวตสมาทานานิฯ ทิฏฺฐิกุตูหลานีติ ตํตํทิฏฺฐิคฺคาหวเสน ‘‘อิทํ สจฺจํ, อิทํ สจฺจ’’นฺติอาทินา คเหตพฺพกุตูหลานิฯ เอวํ นิสฺสฏฺฐานีติ ยถา มยา ตุมฺหากํ โอวาโท ทินฺโน, เอวํ นิสฺสฏฺฐานิ วตาทีนิ ตํ อติกฺกมิตฺวา กิํ คณฺเหยฺยาถฯ สยํ ญาเณน ญาตนฺติ ปรเนยฺยตํ มุญฺจิตฺวา อตฺตโน เอว ญาเณน ยาถาวโต ญาตํฯ เอวํภูตญฺจ สยํ ปจฺจกฺขโต ทิฏฺฐํ นาม โหตีติ อาห ‘‘สยํ ปญฺญาจกฺขุนา ทิฏฺฐ’’นฺติฯ สยํ วิภาวิตนฺติ เตหิ ภิกฺขูหิ ตสฺส อตฺถสฺส ปจฺจตฺตํ วิภูตภาวํ อาปาทิตํฯ อุปนีตาติ อุปกฺกเมน ธมฺมเทสนานุสาเรน นีตาฯ มยาติ กตฺตริ กรณวจนํฯ ธมฺเมนาติ การเณนฯ เอตํ วจนนฺติ เอตํ ‘‘สนฺทิฏฺฐิโก’’ติอาทิวจนํฯ

[408] ตํ สมฺโมหฏฺฐานํ อสฺส โลกสฺสฯ สโมธาเนนาติ สมาคเมนฯ คพฺภติ อตฺตภาวภาเวน วตฺตตีติ คพฺโภ, กลลาทิอวตฺโถ ธมฺมปพนฺโธ, ตนฺนิสฺสิตตฺตา ปน สตฺตสนฺตาโน ‘‘คพฺโภ’’ติ วุตฺโต ยถา ‘‘มญฺจา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺตี’’ติฯ ตนฺนิสฺสยภาวโต มาตุกุจฺฉิ ‘‘คพฺโภ’’ติ เวทิตพฺโพ, คพฺโภ วิยาติ วาฯ ยถา หิ นิวาสฏฺฐานตาย สตฺตานํ โอวรโก ‘‘คพฺโภ’’ติ วุจฺจติ, เอวํ คพฺภเสยฺยกานํ ยาว อภิชาติ นิวาสฏฺฐานตาย มาตุกุจฺฉิ ‘‘คพฺโภ’’ติ วุตฺโตติฯ

ยเมกรตฺตินฺติ ยสฺสํ เอกรตฺติยํฯ ภุมฺมตฺเถ หิ อิทํ อุปโยควจนํ, อจฺจนฺตสํโยเค วาฯ ปฐมนฺติ สพฺพปฐมํ ปฏิสนฺธิกฺขเณฯ คพฺเภติ มาตุกุจฺฉิยํฯ มาณโวติ สตฺโตฯ

เยภุยฺเยน สตฺตา รตฺติยํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺตีติ รตฺติคฺคหณํฯ อพฺภุฏฺฐิโตวาติ อุฏฺฐิตอพฺโภ วิย, อภิมุขภาเวน วา อุฏฺฐิโต เอว มรณสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ โส ยาตีติ โส มาณโว ยาติ ปฐมกฺขณโต ปฏฺฐาย คจฺฉเตวฯ ส คจฺฉํ น นิวตฺตตีติ โส เอวํ คจฺฉนฺโต ขณมตฺตมฺปิ น นิวตฺตติ, อญฺญทตฺถุ มรณเมว อุปคจฺฉตีติ คาถาย อตฺโถฯ

อุตุสมยํ สนฺธาย วุตฺตํ, น โลกสมญฺญาตรชสฺส ลคฺคนทิวสมตฺตํฯ อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘มาตุคามสฺส กิร ยสฺมิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ คพฺภาสเยฯ สณฺฐหิตฺวาติ นิพฺพตฺติตฺวาฯ ภิชฺชิตฺวาติ อคฺคหิตคพฺภา เอว ภินฺนา หุตฺวาฯ อยญฺหิ ตสฺสา สภาโวฯ วตฺถุ สุทฺธํ โหตีติ ปคฺฆริตโลหิตตฺตา อนามยตฺตา จ คพฺภาสโย สุทฺโธ โหติฯ สุทฺธวตฺถุตฺตา ตโต ปรํ กติปยทิวสานิ เขตฺตเมว โหติ คพฺภสณฺฐหนสฺส ปริตฺตสฺส โลหิตเลสสฺส วิชฺชมานตฺตาฯ สมฺภวสฺส ปน กถํ สพฺภาโวติ อาห ‘‘ตสฺมิํ สมเย’’ติอาทิฯ อิตฺถิสนฺตาเนปิ สุกฺกธาตุ ลพฺภเตวฯ เตนาห ‘‘องฺคปรามสเนนปิ ทารโก นิพฺพตฺตติเยวา’’ติฯ ยถา ปาริกาย นาภิปรามสเนน สามสฺส โพธิสตฺตสฺส, ทิฏฺฐมงฺคลิกาย นาภิปรามสเนน มณฺฑพฺยสฺส นิพฺพตฺติฯ คนฺธพฺโพติ คนฺธนโต อุปฺปชฺชนคติยา นิมิตฺตุปฏฺฐาปเนน สูจนโต คนฺโธติ ลทฺธนาเมน ภวคามิกมฺมุนา อพฺพติ ปวตฺตตีติ คนฺธพฺโพ, ตตฺถ อุปฺปชฺชนกสตฺโตฯ เตนาห ‘‘ตตฺรูปคสตฺโต’’ติฯ กมฺมยนฺตยนฺติโตติ ตตฺรูปปตฺติอาวเหน กมฺมสงฺขาเตน เปลฺลนกยนฺเตน ตถตฺตาย เปลฺลิโต อุปนีโตฯ มหนฺเตน ชีวิตสํสเยนาติ วิชายนปริกฺกิเลเสน ‘‘ชีวิสฺสามิ โข, น นุ โข ชีวิสฺสามิ อหํ วา, ปุตฺโต วา เม’’ติ เอวํ ปวตฺเตน ชีวิตสํสเยน วิปุเลน ครุตเรน สํสเยนฯ ตํ ฐานนฺติ ถนปฺปเทสมาหฯ กีฬนฺติ เตนาติ กีฬนํ, กีฬนเมว กีฬนกํ

[409] สารชฺชตีติ สารตฺตจิตฺโต โหติฯ พฺยาปชฺชตีติ พฺยาปนฺนจิตฺโต โหติฯ กาเย เกสาทิทฺวตฺติํสาสุจิสมุทาเย ตํสภาวารมฺมณา สติ กายสติฯ อนุปฏฺฐเปตฺวาติ อนุปฺปาเทตฺวา, ยถาสภาวโต กายํ อนุปธาเรตฺวาติ อตฺโถฯ

ปริตฺตเจตโสติ กิเลเสหิ ปริโต ขณฺฑิตจิตฺโตฯ เตนาห ‘‘อกุสลจิตฺโต’’ติฯ เอเต อกุสลธมฺมาฯ นิรุชฺฌนฺตีติ นิโรธํ ปตฺตา โหนฺติฯ ตณฺหาวเสน อภินนฺทตีติ สปฺปีติกตณฺหาวเสน อภิมุขํ หุตฺวา นนฺทติฯ อภิวทตีติ ตณฺหาวเสน ตํ ตํ อารมฺมณํ อภินิวิสฺส วทติฯ อชฺโฌสายาติ อนญฺญสาธารณํ วิย อารมฺมณํ ตณฺหาวเสน อนุปวิสิตฺวาฯ เตนาห ‘‘คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา’’ติฯ ทุกฺขํ กถํ อภินนฺทตีติ เอตฺถ ทุกฺขเหตุกํ อภินนฺทนฺโต ทุกฺขํ อภินนฺทติ นามาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ยาวตา ยสฺส ทุกฺเข ทิฏฺฐิตณฺหา อภินนฺทนา อปฺปหีนา, ตาวตายํ ทุกฺขํ อภินนฺทติ นามาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อหํ ทุกฺขิโต มม ทุกฺขนฺติ คณฺหนฺโต อภินนฺทติ นามา’’ติ วุตฺตํฯ เตน คาหทฺวยเหตุกา ตตฺถ อภินนฺทนาติ ทสฺเสติฯ ปุน เอกวารนฺติ ปุนปิ เอกวารํฯ ผลเหตุสนฺธิเหตุผลสนฺธิวเสน ทฺวิสนฺธีฯ ‘‘คพฺภสฺสาวกฺกนฺติ โหตี’’ติอาทินา อตฺถโต สรูปโต จ เอตรหิ ผลสงฺเขปสฺสฯ สรูเปเนว จ อิตรทฺวยสฺส เทสิตตฺตา อาห ‘‘ติสงฺเขป’’นฺติฯ

[410-414] สมถยานิกสฺส ภิกฺขุโน เวทนามุเขน สงฺเขเปเนว ยาว อรหตฺตา กมฺมฏฺฐานํ อิธ กถิตนฺติ อาห ‘‘สํขิตฺเตน ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติํ ธาเรถา’’ติฯ ‘‘อิมํ ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติ’’นฺติ จ ภควา ยถาเทสิตํ เทสนํ อโวจาติ วุตฺตํ ‘‘อิมํ…เป.… วิมุตฺติเทสน’’นฺติ ฯ ยทิ เอวํ กถํ เทสนา วิมุตฺตีติ อาห ‘‘เทสนา หิ…เป.… วิมุตฺตีติ วุตฺตา’’ติฯ ยสฺสา ตณฺหาย วเสน สาติ ภิกฺขุ สสฺสตคฺคาหมหาสงฺฆาฏปฏิมุกฺโก, สา สพฺพพุทฺธานํ เทสนา หตฺถาวลมฺพมาเนปิ ทุรุคฺฆาฏิยา ชาตาติ อาห ‘‘มหาตณฺหาชาลตณฺหาสงฺฆาฏปฏิมุกฺก’’นฺติฯ มหาตณฺหาชาเลติ มหนฺเต ตณฺหาชเฏฯ ตณฺหาสงฺฆาเฏติ ตณฺหาย สงฺฆาเฏฯ ตถาภูโต จ ตสฺส อพฺภนฺตเร กโต นาม โหตีติ อาห ‘‘อนุปวิฏฺโฐ อนฺโตคโธ’’ติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

9. มหาอสฺสปุรสุตฺตวณฺณนา

[415] ชานปทิโนติ ชนปทวนฺโต, ชนปทสฺส วา อิสฺสรา ราชกุมารา โคตฺตวเสน องฺคา นามฯ เตสํ นิวาโส ยทิ เอโก ชนปโท , กถํ พหุวจนนฺติ อาห ‘‘รุฬฺหีสทฺเทนา’’ติฯ อกฺขรจินฺตกา หิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ ยุตฺเต วิย สลิงฺควจนานิ (ปาณินิ 1.2.51) อิจฺฉนฺติฯ อยเมตฺถ รุฬฺหี ยถา ‘‘กุรูสุ วิหรติ, มลฺเลสุ วิหรตี’’ติ จฯ ตพฺพิเสสเน ปน ชนปทสทฺเท ชาติสทฺเท เอกวจนเมวฯ เตนาห ‘‘องฺเคสุ ชนปเท’’ติฯ อสฺสา วุจฺจนฺติ ปาสาณานิ, ตานิ สุนฺทรานิ ตตฺถ สนฺตีติ ‘‘อสฺสปุร’’นฺติ โส นิคโม วุตฺโตติ เกจีฯ อปเร ปน อาชานีโย อสฺโส รญฺโญ ตตฺถ คหณํ อุปคโตติ ‘‘อสฺสปุร’’นฺติ วุตฺโตติ วทนฺติฯ กิํ เตหิ, นามเมตํ ตสฺส นิคมสฺสฯ ยสฺมา ปน ตตฺถ ภควโต นิพทฺธวสนฏฺฐานํ กิญฺจิ นาโหสิ, ตสฺมา ‘‘ตํ โคจรคามํ กตฺวา วิหรติ’’จฺเจว วุตฺตํฯ ตถา หิ ปาฬิยํ ‘‘อสฺสปุรํ นาม องฺคานํ นิคโม’’ติ โคจรคามกิตฺตนเมว กตํฯ

เอวรูเปน สีเลนาติอาทีสุ สีลคฺคหเณน วาริตฺตสีลมาหฯ เตน สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีเว ทสฺเสติฯ อาจารคฺคหเณน จาริตฺตสีลํฯ เตน ปริสุทฺธํ กายวจีสมาจารํฯ ปฏิปตฺติคฺคหเณน สมถวิปสฺสนามคฺคผลสงฺคหํ สมฺมาปฏิปตฺติํฯ ลชฺชิโนติ อิมินา ยถาวุตฺตสีลาจารมูลการณํฯ เปสลาติ อิมินา ปาริสุทฺธิํฯ อุฬารคุณาติ อิมินา ปฏิปตฺติยา ปาริปูริํฯ ภิกฺขุสงฺฆสฺเสว วณฺณํ กเถนฺตีติ อิทํ เตสํ อุปาสกานํ เยภุยฺเยน ภิกฺขูนํ คุณกิตฺตนปสุตตาย วุตฺตํฯ เต ปน สทฺธมฺเมปิ สมฺมาสมฺพุทฺเธปิ อภิปฺปสนฺนา เอวฯ เตนาห ‘‘พุทฺธมามกา ธมฺมมามกา’’ติฯ วตฺถุตฺตเย หิ เอกสฺมิํ อภิปฺปสนฺนา อิตรทฺวเย อภิปฺปสนฺนา เอว ตทวินาภาวโตฯ ปิณฺฑปาตาปจายเนติ ลกฺขณวจนเมตํ ยถา ‘‘กาเกหิ สปฺปิ รกฺขิตพฺพ’’นฺติ, ตสฺมา ปจฺจยปฏิปูชเนติ วุตฺตํ โหติฯ ปจฺจยทายกานญฺหิ การสฺส อตฺตโน สมฺมาปฏิปตฺติยา มหปฺผลภาวสฺส กรณํ อิธ ‘‘ปิณฺฑปาตาปจายน’’นฺติ อธิปฺเปตํฯ

สมณกรณาติ สมณภาวกรา, สมณภาวสฺส การกาติ อตฺโถฯ เต ปน เอกนฺตโต อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาทิตา วฑฺฒิตา จ โหนฺตีติ อาห ‘‘สมาทาย ปริปูริตา’’ติฯ สมณคฺคหณญฺเจตฺถ สมณวเสน, น สามญฺญมตฺเตนาติ อาห ‘‘สมิตปาปสมณ’’นฺติฯ พฺราหฺมณกรณาติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยเนวตฺโถ เวทิตพฺโพฯ พฺยญฺชนโต เอว จายํ เภโท, ยทิทํ สมณพฺราหฺมณาติ , น อตฺถโตฯ