สกลํ รตฺติํ พุทฺธคุณานํเยว กถิตตฺตา เถรสฺส ญาณํ เทสนาวิภวญฺจ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘เอตฺตกาว, ภนฺเต, พุทฺธคุณา’’ติฯ อิมาย, ภนฺเต, ตุมฺหากํ ธมฺมกถาย อนวเสสโต พุทฺธคุณา กถิตา วิย ชายนฺติ, เอวํ สนฺเตปิ อนนฺตาปริเมยฺยาว เต, กิํ อิโต ปเรปิ วิชฺชนฺเตวาติ เถรํ ตตฺถ สีหนาทํ นทาเปตุกาโม อาห ‘‘อุทาหุ อญฺเญปิ อตฺถี’’ติอาทิฯ รชฺชสฺส ปเทสิกตฺตา, ยถาวุตฺตสุภาสิตสฺส จ อนคฺฆตฺตา วุตฺตํ ‘‘อยํ เม ทุคฺคตปณฺณากาโร’’ติฯ ติโยชนสติกนฺติ อิทํ ปริกฺเขปวเสน วุตฺตํ, ตญฺจ โข มนุสฺสานํ ปริโภควเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

มหาสจฺจกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

7. จูฬตณฺหาสงฺขยสุตฺตวณฺณนา

[390] ตตฺราติ ตสฺมิํ ปุพฺพารามมิคารมาตุปาสาทานํ อตฺถวิภาวเน อยํ อิทานิ วุจฺจมานา อนุปุพฺพี กถาฯ มณีนนฺติ เอตฺถ ปทุมราคมณีนํ อธิปฺเปตตฺตา อาห ‘‘อญฺเญหิ จา’’ติฯ เตน อินฺทนีลาทิมณีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ นีลปีตโลหิโตทาตมญฺชิฏฺฐปภสฺสรกพรวณฺณวเสน สตฺตวณฺเณหิฯ

ตณฺหา สพฺพโส ขียนฺติ เอตฺถาติ ตณฺหาสงฺขโย (อ. นิ. ฏี. 3.7.61), ตสฺมิํฯ ตณฺหาสงฺขเยติ จ วิสเย อิทํ ภุมฺมนฺติ อาห ‘‘ตํ อารมฺมณํ กตฺวา’’ติฯ วิมุตฺตจิตฺตตายาติ สพฺพสํกิเลเสหิ วิมุตฺตจิตฺตตายฯ อปรภาคปฏิปทา นาม อริยสจฺจาภิสมโย, สา สาสนจาริโคจรา ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพโตติ อาห ‘‘ปุพฺพภาคปฺปฏิปทํ สํขิตฺเตน เทเสถาติ ปุจฺฉตี’’ติฯ อกุปฺปธมฺมตาย ขยวยสงฺขาตํ อนฺตํ อตีตาติ อจฺจนฺตา, โส เอว อปริหานสภาวตฺตา อจฺจนฺตา นิฏฺฐา เอตสฺสาติ อจฺจนฺตนิฏฺโฐฯ เตนาห ‘‘เอกนฺตนิฏฺโฐ สตตนิฏฺโฐติ อตฺโถ’’ติฯ น หิ ปฏิวิทฺธสฺส โลกุตฺตรธมฺมสฺส ทสฺสนํ กุปฺปนํ นาม อตฺถิฯ อจฺจนฺตเมว จตูหิ โยเคหิ เขโม เอตสฺส อตฺถีติ อจฺจนฺตโยคกฺเขมีฯ

มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส วุสิตตฺตา, ตสฺส จ อปริหานสภาวตฺตา อจฺจนฺตํ พฺรหฺมจารีติ อจฺจนฺตพฺรหฺมจารีฯ เตนาห ‘‘นิจฺจพฺรหฺมจารีติ อตฺโถ’’ติฯ ปริโยสานนฺติ พฺรหฺมจริยสฺส ปริโยสานํฯ

เวคายตีติ ตุริตายติฯ สลฺลกฺเขสีติ จินฺเตสิ, อตฺตนา ยถา สุตาย สตฺถุ เทสนาย อนุสฺสรณวเสน อุปธาเรสิฯ อนุคฺคณฺหิตฺวาวาติ อตฺถวินิจฺฉยวเสน อนุคฺคเหตฺวา เอวฯ ฉสุ ทฺวาเรสุ นิยุตฺตาติ ฉทฺวาริกา, เตหิฯ

ปญฺจกฺขนฺธาติ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาฯ สกฺกายสพฺพญฺหิ สนฺธาย อิธ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา’’ติ วุตฺตํ วิปสฺสนาวิสยสฺส อธิปฺเปตตฺตา, ตสฺมา อายตนธาตุโยปิ ตคฺคติกา เอว ทฏฺฐพฺพาฯ เตนาห ภควา ‘‘นาลํ อภินิเวสายา’’ติฯ น ยุตฺตา อภินิเวสาย ‘‘เอตํ มม, เอโส เม อตฺตา’’ติ อชฺโฌสานายฯ ‘‘อลเมว นิพฺพินฺทิตุํ อลํ วิรชฺชิตุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.272; สํ. นิ. 2.124-125, 128, 134, 143) วิย อลํ-สทฺโท ยุตฺตตฺโถปิ โหตีติ อาห ‘‘น ยุตฺตา’’ติฯ สมฺปชฺชนฺตีติ ภวนฺติฯ ยทิปิ ‘‘ตติยา, จตุตฺถี’’ติ อิทํ วิสุทฺธิทฺวยํ อภิญฺญาปญฺญา, ตสฺสา ปน สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสนภาวโต, สติ จ ปจฺจยปริคฺคเห สปฺปจฺจยตฺตา (นามรูปสฺส อนิจฺจตา, อนิจฺจํ ทุกฺขํ, ทุกฺขญฺจ อนตฺตาติ อตฺถโต) ลกฺขณตฺตยํ สุปากฏเมว โหตีติ อาห ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ ญาตปริญฺญาย อภิชานาตี’’ติฯ ตเถว ตีรณปริญฺญายาติ อิมินา อนิจฺจาทิภาเวน นาลํ อภินิเวสายาติ นามรูปสฺส อุปสํหรติ, น อภิญฺญาปญฺญานํ สมฺภารธมฺมานํฯ ปุริมาย หิ อตฺถโต อาปนฺนลกฺขณตฺตยํ คณฺหาติ สลกฺขณสลฺลกฺขณปรตฺตา ตสฺสา, ทุติยาย สรูปโต ตสฺสา ลกฺขณตฺตยาโรปนวเสน สมฺมสนภาวโตฯ เอกจิตฺตกฺขณิกตาย อภินิปาตมตฺตตาย จ อปฺปมตฺตกมฺปิฯ รูปปริคฺคหสฺส โอฬาริกภาวโต อรูปปริคฺคหํ ทสฺเสติฯ ทสฺเสนฺโต จ เวทนาย อาสนฺนภาวโต, วิเสสโต สุขสาราคิตาย, ภวสฺสาทคธิตมานสตาย จ สกฺกสฺส เวทนาวเสน นิพฺพตฺเตตฺวา ทสฺเสติฯ

อุปฺปาทวยฏฺเฐนาติ อุทยพฺพยสภาเวน อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌเนนฯ อนิจฺจาติ อทฺธุ วาฯ อนิจฺจลกฺขณํ อนิจฺจตา อุทยวยตาฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ ขยโต วยโต ทสฺสนญาณํ อนิจฺจานุปสฺสนา, ตํสมงฺคี จ ปุคฺคโล อนิจฺจานุปสฺสี , ตสฺมาฯ ขยวิราโคติ ขยสงฺขาโต วิราโค สงฺขารานํ ปลุชฺชนาฯ ยํ อาคมฺม สพฺพโส สงฺขาเรหิ วิรชฺชนา โหติ, ตํ นิพฺพานํ อจฺจนฺตวิราโคฯ นิโรธานุปสฺสิมฺหิปีติ นิโรธานุปสฺสิปเทปิฯ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อภิทิสิตฺวา ตํ เอกเทเสน วิวรนฺโต ‘‘นิโรโธปิ หิ…เป.… ทุวิโธเยวา’’ติ อาหฯ สพฺพาสวสํวเร วุตฺตโวสฺสคฺโคว อิธ ‘‘ปฏินิสฺสคฺโค’’ติ วุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฏินิสฺสคฺโค วุจฺจติ โวสฺสคฺโค’’ติอาทิมาหฯ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค วิปสฺสนาฯ ปกฺขนฺทนวเสน อปฺปนโต ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโค มคฺโค อญฺญสฺส ตทภาวโตฯ โสติ มคฺโคฯ อารมฺมณโตติ กิจฺจสาธนวเสน อารมฺมณกรณโตฯ เอวญฺหิ มคฺคโต อญฺเญสํ นิพฺพานารมฺมณานํ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺคาภาโว สิทฺโธ โหติฯ ปริจฺจชเนน ปกฺขนฺทเนน จาติ ทฺวีหิปิ วา การเณหิฯ สพฺเพสํ ขนฺธานํ โวสฺสชฺชนํ ตปฺปฏิพทฺธสํกิเลสปฺปหาเนน ทฏฺฐพฺพํฯ จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ มคฺคสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ สนฺธายาหฯ อุภยมฺเปตํ โวสฺสชฺชนํฯ ตทุภยสมงฺคีติ วิปสฺสนาสมงฺคี มคฺคสมงฺคี จฯ ‘‘อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญํ ปชหตี’’ติอาทิวจนโต (ปฏิ. ม. 1.52) ยถา วิปสฺสนาย กิเลสานํ ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค ลพฺภติ, เอวํ อายติํ เตหิ กิเลเสหิ อุปฺปาเทตพฺพขนฺธานมฺปิ ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค วตฺตพฺโพ, ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค ปน มคฺเค ลพฺภมานาย เอกนฺตการณภูตาย วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาย วเสน เวทิตพฺโพ, มคฺเค ปน ตทุภยมฺปิ ญายาคตเมว นิปฺปริยายโตว ลพฺภมานตฺตาฯ เตนาห ‘‘ตทุภยสมงฺคี ปุคฺคโล’’ติอาทิฯ

ปุจฺฉนฺตสฺส อชฺฌาสยวเสน ‘‘น กิญฺจิ โลเก อุปาทิยตี’’ติ เอตฺถ กามุปาทานวเสน อุปาทิยนํ ปฏิกฺขิปียตีติ อาห ‘‘ตณฺหาวเสน น อุปาทิยตี’’ติฯ ตณฺหาวเสน วา อสติ อุปาทิยเน ทิฏฺฐิวเสน อุปาทิยนํ อนวกาสเมวาติ ‘‘ตณฺหาวเสน’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ น ปรามสตีติ นาทิยติ, ทิฏฺฐิปรามาสวเสน วา ‘‘นิจฺจ’’นฺติอาทินา น ปรามสติฯ สํขิตฺเตเนว ขิปฺปํ กเถสีติ ตสฺส อชฺฌาสยวเสน ปปญฺจํ อกตฺวา กเถสิฯ

[391] อภิสมาคนฺตฺวาติ อภิมุขญาเณน เญยฺยํ สมาคนฺตฺวา ยาถาวโต วิทิตฺวาฯ เตนาห ‘‘ชานิตฺวา’’ติฯ

ยถาปริสวิญฺญาปกตฺตาติ ยถาปริสํ ธมฺมสมฺปฏิคฺคาหิกาย มหติยา, อปฺปกาย วา ปริสาย อนุรูปเมว วิญฺญาปนโตฯ ปริยนฺตํ น นิจฺฉรตีติ น ปวตฺตติฯ มา นิรตฺถกา อคมาสีติ อิทํ ธมฺมตาวเสน วุตฺตํ, น สตฺถุ อชฺฌาสยวเสนฯ เอกญฺเหตํ สตฺถุ วจีโฆสสฺส อฏฺฐสุ องฺเคสุ, ยทิทํ ปริสปริยนฺตตาฯ ฉิทฺทวิวโรกาโสติ ฉิทฺทภูโต, วิวรภูโต วา โอกาโสปิ นตฺถิ, ภควโต สทฺทาสวนการณํ วุตฺตเมวฯ ตสฺมาติ ยถาวุตฺตการณโตฯ

ปญฺจ องฺคานิ เอตสฺสาติ ปญฺจงฺคํ, ปญฺจงฺคํ เอว ปญฺจงฺคิกํฯ มหตีอาทิ วีณาวิเสโสปิ อาตตเมวาติ ‘‘จมฺมปริโยนทฺเธสู’’ติ วิเสสิตํฯ เอกตลํ กุมฺภถูณททฺทราทิฯ จมฺมปริโยนทฺธํ หุตฺวา ตนฺติพทฺธํ อาตตวิตตํฯ เตนาห ‘‘ตนฺติพทฺธปณวาที’’ติฯ โคมุขีอาทีนมฺปิ เอตฺเถว สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ วํสาทีติ อาทิ-สทฺเทน สงฺขสิงฺคาทีนํ สงฺคโหฯ สมฺมาทีติ สมฺมตาฬกํสตาฬสิลาสลากตาฬาทิฯ ตตฺถ สมฺมตาฬํ นาม ทณฺฑมยตาฬํฯ กํสตาฬํ โลหมยํฯ สิลาย อโยปตฺเตน จ วาทนตาฬํ สิลาสลากตาฬํฯ สมปฺปิโตติ สมฺมา อปฺปิโต อุเปโตฯ เตนาห ‘‘อุปคโต’’ติฯ อุปฏฺฐานวเสน ปญฺจหิ ตูริยสเตหิ อุเปโตฯ เอวํภูโต จ ยสฺมา เตหิ อุปฏฺฐิโต สมนฺนาคโต นาม โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สมงฺคีภูโตติ ตสฺเสว เววจน’’นฺติฯ ปริจาเรตีติ ปริโต จาเรติฯ กานิ ปน จาเรติ, กถํ วา จาเรตีติ อาห ‘‘สมฺปตฺติํ…เป.… จาเรตี’’ติฯ ตตฺถ ตโต ตโตติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ วาทิเต ตตฺถ ตตฺถ จ วาทกชเนฯ อปเนตฺวาติ วาทกชเน นิเสเธตฺวาฯ เตนาห ‘‘นิสฺสทฺทานิ การาเปตฺวา’’ติฯ เทวจาริกํ คจฺฉติเยว เทวตานํ มนุสฺสานญฺจ อนุกมฺปายฯ สฺวายมตฺโถ วิมานวตฺถูหิ (วิ. ว. 1) ทีเปตพฺโพฯ

[392] อปฺเปว สเกน กรณีเยนาติ มาริส, โมคฺคลฺลาน, มยํ สเกน กรณีเยน อปฺเปว พหุกิจฺจาปิ น โหมฯ

อปิจ เทวานํเยวาติ อปิจ โข ปน เทวานํเยว ตาวติํสานํ กรณีเยน วิเสสโต พหุกิจฺจาติ อตฺถโยชนาฯ ภุมฺมฏฺฐกเทวตานมฺปิ เกจิ อฏฺฏา สกฺเกน วินิจฺฉิตพฺพา โหนฺตีติ อาห ‘‘ปถวิโต ปฏฺฐายา’’ติฯ นิยเมนฺโตติ อวธาเรนฺโตฯ ตํ ปน กรณียํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘เทวานํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตาสนฺติ เทวธีตุเทวปุตฺตปาทปริจาริกานํฯ มณฺฑนปสาธนการิกาติ มณฺฑนปสาธนสํวิธายิกาฯ อฏฺฏกรณํ นตฺถิ สํสยสฺเสว อภาวโตฯ

ยนฺติ สวนุคฺคหณาทิวเสน สุปริจิตมฺปิ ยํ อตฺถชาตํฯ น ทิสฺสติ, ปญฺญาจกฺขุโน สพฺพโส น ปฏิภาตีติ อตฺโถฯ เกจีติ สารสมาสาจริยาฯ โสมนสฺสสํเวคนฺติ โสมนสฺสสมุฏฺฐานํ สํเวคํ, น จิตฺตสนฺตาสํฯ

สมุปพฺยูฬฺโหติ ยุชฺฌนวเสน สหปติโต สโมคาฬฺโหฯ เอวํภูโต จ ยสฺมา สมูหวเสน สมฺปิณฺฑิโต โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สนฺนิปติโต ราสิภูโต’’ติฯ อนนฺตเร อตฺตภาเวติ อิทํ ทุติยํ สกฺกตฺตภาวํ ตโต อนนฺตราตีเตน สกฺกตฺตภาเวน สกฺกตฺตภาวสามญฺญโต เอกมิว กตฺวา คหณวเสน วุตฺตํ, อญฺญถา ‘‘ตติเย อตฺตภาเว’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาฯ มฆตฺตภาโว หิ อิโต ตติโยติฯ อถ วา ยสฺมิํ อตฺตภาเว โส เทวาสุรสงฺคาโม อโหสิ, ตสฺส อนนฺตรตฺตา มฆตฺตภาวสฺส วุตฺตํ ‘‘อนนฺตเร อตฺตภาเว’’ติฯ สตฺตานํ หิเตสิตาย มาตาปิตุอุปฏฺฐานาทินา จริยาหิ โพธิสตฺตจริยา วิยสฺส จริยา อโหสิฯ สตฺต วตปทานีติ สตฺต วตโกฏฺฐาเสฯ

มหาปานนฺติ มหนฺตํ สุราปานํฯ คณฺฑปานนฺติ คณฺฑสุราปานํ, อธิมตฺตปานนฺติ อตฺโถฯ ปริหรมานาติ ปริวาเรนฺตาฯ เวทิกาปาทาติ สิเนรุสฺส ปริยนฺเต เวทิกาปริกฺเขปาฯ ปญฺจสุ ฐาเนสูติ ปญฺจสุ ปริภณฺฑฏฺฐาเนสุ นาคเสนาทีหิ อารกฺขํ ฐเปสิฯ

[393] รามเณยฺยกนฺติ รมณียภาวํฯ มสารคลฺลตฺถมฺเภติ กพรมณิมเย ถมฺเภฯ สุวณฺณาทิมเย ฆฏเกติ ‘‘รชตตฺถมฺเภสุ สุวณฺณมเย, สุวณฺณตฺถมฺเภสุ รชตมเย’’ติอาทินา สุวณฺณาทิมเย ฆฏเก วาฬรูปกานิ จฯ ปพาฬฺหํ มตฺโตติ ปมตฺโตฯ เตนาห ‘‘อติวิย มตฺโต’’ติฯ นาฏกปริวาเรนาติ อจฺฉราปริวาเรนฯ

อจฺฉริยพฺภุตนฺติ ปททฺวเยนปิ วิมฺหยนากาโรว วุตฺโต, ตสฺมา สญฺชาตํ อจฺฉริยพฺภุตํ วิมฺหยนากาโร เอเตสนฺติ สญฺชาตอจฺฉริยอพฺภุตา, ตถา ปวตฺตจิตฺตุปฺปาทาฯ อจฺฉริยพฺภุตเหตุกา สญฺชาตา ตุฏฺฐิ เอเตสนฺติ สญฺชาตตุฏฺฐิโนฯ สํวิคฺคนฺติ สญฺชาตสํเวคํฯ สฺวายํ สํเวโค ยสฺมา ปุริมาวตฺถาย จิตฺตสฺส จลนํ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘จลิต’’นฺติฯ

[394] ตมํ วิโนทิตนฺติ ปาฏิหาริยทสฺสเนน ‘‘อโห เถรสฺส อิทฺธานุภาโว’’ติ สมฺมาปฏิปตฺติยํ สญฺชาตพหุมาโน, อีทิสํ นาม สาสนํ ลภิตฺวาปิ มยํ นิรตฺถเกน โภคมเทน สมฺมตฺตา ภวามาติ โยนิโส มนสิการุปฺปาทเนน สมฺโมหตมํ วิโนทิตํ วิธมิตํฯ เอเตติ มหาเถโร สกฺโก จาติ เต ทฺเวปิ สมานพฺรหฺมจริยตาย สพฺรหฺมจาริโนฯ

[395] ปญฺญาตานนฺติ ปากฏานํ จาตุมหาราช-สุยาม-สนฺตุสิต-ปรนิมฺมิตวสวตฺติมหาพฺรหฺมานํ อญฺญตโร, น เยสํ เกสญฺจีติ อธิปฺปาโยฯ อารทฺธธมฺมวเสเนว ปริโยสาปิตตฺตา ยถานุสนฺธินาว นิฏฺฐเปสิฯ

จูฬตณฺหาสงฺขยสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

8. มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺตวณฺณนา

[396] ลทฺธิมตฺตนฺติ มิจฺฉาคาหมตฺตํ, น ทิฏฺฐาภินิเวโสฯ สสฺสตทิฏฺฐีติ นิจฺจาภินิเวโสฯ โสติ อริฏฺโฐ ภิกฺขุฯ กเถตฺวา สโมธาเนนฺตนฺติ โยชนาฯ สโมธาเนนฺตนฺติ จ นิคเมนฺตนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ ตตฺเถวาติ เตสุ เตสุ เอว ภเวสุ นิรุชฺฌนฺติ, น ภวนฺตรํ สงฺกมนฺติฯ วิญฺญาณํ ปน อภินฺนสภาวํ อนญฺญนฺติ อธิปฺปาโยฯ อิธโลกโตติ อิมสฺมา อตฺตภาวาฯ ปรโลกนฺติ ปรภวสญฺญิตํ อตฺตภาวํฯ สนฺธาวตีติ นิจฺจตาย เกนจิ อสมฺพทฺธํ วิย คจฺฉติฯ เตน อิธโลกโต ปรโลกคมนมาหฯ สํสรตีติ อิมินา ปรโลกโต อิธาคมนํฯ สนฺธาวตีติ วา ภวนฺตรสงฺกมนมาหฯ สํสรตีติ ตตฺถ ตตฺถ อปราปรสญฺจรณํฯ