กายงฺคนฺติ กายเมว องฺคนฺติ วทนฺติ, กายสงฺขาตํ องฺคํ สีสาทิอวยวนฺติ อตฺโถฯ ตถา ‘‘โหตุ, สาธู’’ติ เอวมิทํ วาจาย อวยโว วาจงฺคนฺติฯ

[363] อาหรนฺตีติ อภิหรนฺติฯ ปุญฺญนฺติ ปุญฺญผลสงฺขาโต อานุภาโวฯ ปุญฺญผลมฺปิ หิ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘ปุญฺญ’’นฺติ วุจฺจติ – ‘‘กุสลานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ สมาทานเหตุ เอวมิทํ ปุญฺญํ ปวฑฺฒตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.80)ฯ เตนาห ‘‘อายติํ วิปากกฺขนฺธา’’ติฯ ปุญฺญมหีติ มหติ ปุญฺญผลวิภูติ เสตจฺฉตฺตมกุฏจามราทิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘วิปากกฺขนฺธานํเยว ปริวาโร’’ติฯ ลิจฺฉวีหิ เปสิเตน ขาทนียโภชนีเยน สมโณ โคตโม สสาวกสงฺโฆ มยา ปริวิสิโต, ตสฺมา ลิจฺฉวีนเมว ตํ ปุญฺญํ โหตีติฯ เตนาห ‘‘ตํ ทายกานํ สุขาย โหตู’’ติฯ ยสฺมา ปน ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ สจฺจเกน ทานํ ทินฺนํ, น ลิจฺฉวีหิ, ตสฺมา ภควา สจฺจกสฺส สติํ ปริวตฺเตนฺโต ‘‘ยํ โข’’ติอาทิมาหฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อิติ ภควา’’ติอาทิฯ นิคณฺฐสฺส มเตน วินาเยวาติ สจฺจกสฺส จิตฺเตน วินา เอว ตสฺส ทกฺขิณํ เขตฺตคตํ กตฺวา ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘อตฺตโน ทินฺนํ ทกฺขิณํ…เป.… นิยฺยาเตสี’’ติฯ

จูฬสจฺจกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

6. มหาสจฺจกสุตฺตวณฺณนา

[364] เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรตีติ อิมินา ตทา ภควโต เวสาลิยํ นิวาสปริจฺฉินฺโน ปุพฺพณฺหาทิเภโท สพฺโพ สมโย สาธารณโต คหิโต, ตถา เตน โข ปน สมเยนาติ จ อิมินาฯ ปุพฺพณฺหสมยนฺติ ปน อิมินา ตพฺพิเสโส, โย ภิกฺขาจารตฺถาย ปจฺจเวกฺขณกาโลฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘ตีหิ ปเทหิ เอโกว สมโย วุตฺโต’’ติ วุตฺตํ วิเสสสฺส สามญฺญนฺโตคธตฺตาฯ มุขโธวนสฺส ปุพฺพกาลกิริยาภาวสามญฺญโต วุตฺตํ ‘‘มุขํ โธวิตฺวา’’ติฯ มุขํ โธวิตฺวา เอว หิ วาสธุโร เจ, เวลํ สลฺลกฺเขตฺวา ยถาจิณฺณํ ภาวนานุโยคํ, คนฺถธุโร เจ, คนฺถปริจเย กติปเย นิสชฺชวาเร อนุยุญฺชิตฺวา ปตฺตจีวรํ อาทาย วิตกฺกมาฬํ อุปคจฺฉติฯ

การณํ ยุตฺตํ, อนุจฺฉวิกนฺติ อตฺโถฯ ปุพฺเพ ยถาจินฺติตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิตฺวา อญฺญํ ปุจฺฉนฺโต มคฺคํ ฐเปตฺวา อุมฺมคฺคโต ปริวตฺเตนฺโต วิย โหตีติ อาห ‘‘ปสฺเสน ตาว ปริหรนฺโต’’ติฯ

[365] อูรุกฺขมฺโภปิ นาม ภวิสฺสตีติ เอตฺถ นาม-สทฺโท วิมฺหยตฺโถติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘วิมฺหยตฺถวเสนา’’ติอาทิฯ ‘‘อนฺโธ นาม ปพฺพตํ อภิรุหิสฺสตี’’ติอาทีสุ วิย วิมฺหยวาจีสทฺทโยเคน หิ ‘‘ภวิสฺสตี’’ติ อนาคตวจนํฯ กายนฺวยนฺติ กายานุคตํฯ ‘‘อยมฺปิ โข กาโย เอวํธมฺโม เอวํภาวี เอวํอนตีโต’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.379; ม. นิ. 1.112; ม. นิ. 3.154) กายสฺส อสุภานิจฺจาทิตาย อนุปสฺสนา กายภาวนาติ อาห ‘‘กายภาวนาติ ปน วิปสฺสนา วุจฺจตี’’ติฯ อนาคตรูปนฺติ อภีเต อตฺเถ อนาคตสทฺทาโรปนํ อนาคตปฺปโยโค น สเมติฯ อตฺโถปีติ ‘‘อูรุกฺขมฺโภปิ นาม ภวิสฺสตี’’ติ วุตฺตอตฺโถปิ น สเมติฯ อยนฺติ อตฺตกิลมถานุโยโคฯ เตสนฺติ นิคณฺฐานํฯ

[366] อตฺตโน อธิปฺเปตกายภาวนํ วิตฺถาเรนฺโต วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต เย ตํ อนุยุตฺตา, เต นามโคตฺตโต วิภาเวนฺโต ‘‘นนฺโท วจฺโฉ’’ติอาทิมาหฯ กิลิฏฺฐตปานนฺติ กายสฺส กิเลสนตปานํ ปุคฺคลานํฯ ชาตเมทนฺติ เมทภาวาปตฺติวเสน อุปฺปนฺนเมทํฯ ปุริมํ ปหายาติ กาลปริจฺเฉเทน อนาหารอปฺปาหารตาทิวเสน กายสฺส อปจินนํ เขทนํ ปริจฺจชิตฺวาฯ กายภาวนา ปน น ปญฺญายตีติ นิยมํ ปรมตฺถโต กายภาวนาปิ ตว ญาเณน น ญายติ, เสสโตปิ น ทิสฺสติฯ

[367] อิมสฺมิํ ปน ฐาเนติ ‘‘กายภาวนมฺปิ โข ตฺวํ, อคฺคิเวสฺสน, น อญฺญาสิ, กุโต ปน ตฺวํ จิตฺตภาวนํ ชานิสฺสสี’’ติ อิมสฺมิํ ฐาเนฯ ตถา ‘‘โย ตฺวํ เอวํ โอฬาริกํ ทุพฺพลํ กายภาวนํ น ชานาสิ, โส ตฺวํ กุโต สนฺตสุขุมํ จิตฺตภาวนํ ชานิสฺสสี’’ติ เอตสฺมิํ อตฺถวณฺณนาฐาเนฯ อพุทฺธวจนํ นาเมตํ ปทนฺติ กายภาวนาสญฺญิตวิปสฺสนาโต จิตฺตภาวนา สนฺตา, วิปสฺสนา ปน ปาทกชฺฌานโต โอฬาริกา เจว ทุพฺพลา จาติ อยญฺจ เอตสฺส ปทสฺส อตฺโถฯ

‘‘อพุทฺธวจนํ นาเมตํ วจนํ สิยา’’ติ วตฺวา เถโร ปกฺกมิตุํ อารภติฯ อถ นํ มหาสีวตฺเถโร ‘‘วิปสฺสนา นาเมสา น อาทิโต สุพฺรูหิตา พลวตี ติกฺขา วิสทา โหติ, ตสฺมา ตรุณวเสนายมตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทิสฺสติ, ภิกฺขเว’’ติ สุตฺตปทํ (สํ. นิ. 2.62) อาหริฯ ตตฺถ อาทานนฺติ ปฏิสนฺธิฯ นิกฺเขปนนฺติ จุติฯ โอฬาริกนฺติ อรูปธมฺเมหิ ทุฏฺฐุลฺลภาวตฺตา โอฬาริกํฯ กายนฺติ จตุสนฺตติรูปสมูหภูตํ กายํฯ โอฬาริกนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, โอฬาริกากาเรนาติ อตฺโถฯ เตเนว วุตฺตํ ‘‘อาทานมฺปิ นิกฺเขปนมฺปี’’ติฯ

[368] สุขสาราเคน สมนฺนาคโตติ สุขเวทนาย พลวตรราเคน สมงฺคีภูโตฯ ปฏฺฐาเน ปฏิสิทฺธา อวจเนเนวฯ ตสฺมาติ สุเข ฐิเต เอว ทุกฺขสฺสานุปฺปชฺชนโตฯ เอวํ วุตฺตนฺติ ‘‘สุขาย เวทนาย นิโรธา อุปฺปชฺชติ ทุกฺขา เวทนา’’ติ เอวํ วุตฺตํ, น อนนฺตราว อุปฺปชฺชนโตฯ เขเปตฺวาติ กุสลานิ เขเปตฺวาฯ คณฺหิตฺวา อตฺตโน เอว โอกาสํ คเหตฺวาฯ อุภโตปกฺขํ หุตฺวาติ ‘‘กทาจิ สุขเวทนา, กทาจิ ทุกฺขเวทนา’’ติ ปกฺขทฺวยวเสนปิ เวทนา จิตฺตสฺส ปริยาทาย โหติ ยถากฺกมํ อภาวิตกายสฺส อภาวิตจิตฺตสฺสฯ

[369] วิปสฺสนา จ สุขสฺส ปจฺจนีกาติ สุกฺขวิปสฺสกสฺสอาทิกมฺมิกสฺส มหาภูตปริคฺคหาทิกาเล พหิ จิตฺตจารํ นิเสเธตฺวา กมฺมฏฺฐาเน เอว สติํ สํหรนฺตสฺส อลทฺธสฺสาทํ กายสุขํ น วินฺทติ, สมฺพาเธ วเช สนฺนิรุทฺโธ โคคโณ วิย วิหญฺญติ วิปฺผนฺทติ, อจฺจาสนฺนเหตุกญฺจ สรีเร ทุกฺขํ อุปฺปชฺชเตวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ทุกฺขสฺส อาสนฺนา’’ติฯ เตนาห ‘‘วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา’’ติอาทิฯ อทฺธาเน คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเตติ มหาภูตปริคฺคหาทิวเสน กาเล คจฺฉนฺเตฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สรีรปเทเสฯ ทุกฺขํ ทูราปคตํ โหติ สมาปตฺติพเลน วิกฺขมฺภิตตฺตา อปฺปนาภาวโตฯ อนปฺปกํ วิปุลํฯ สุขนฺติ ฌานสุขํ ฯ โอกฺกมตีติ ฌานสมุฏฺฐานปณีตรูปวเสน รูปกายํ อนุปวิสติ, นามกาโยกฺกมเน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ

กายปสฺสทฺธิกมฺมิกสฺสปิ สมฺมสนภาวนา ปฏฺฐเปตฺวา นิสินฺนสฺส กสฺสจิ อาทิโตว กายกิลมถจิตฺตุปฆาตาปิ สมฺภวนฺติ, สมาธิสฺส ปน อปจฺจนีกตฺตา สินิทฺธภาวโต จ น สุกฺขวิปสฺสนา วิย สุขสฺส วิปจฺจนีโก, อนุกฺกเมน จ ทุกฺขํ วิกฺขมฺเภตีติ อาห ‘‘ยถา สมาธี’’ติฯ ยถา สมาธิ, วิปสฺสนาย ปเนตํ นตฺถีติ อาห ‘‘น จ ตถา วิปสฺสนา’’ติฯ เตน วุตฺตนฺติ ยสฺมา วิปสฺสนา สุขสฺส ปจฺจนีกา, สา จ กายภาวนา, เตน วุตฺตํ ‘‘อุปฺปนฺนาปิ สุขา เวทนา จิตฺตํ น ปริยาทาย ติฏฺฐติ, ภาวิตตฺตา กายสฺสา’’ติฯ ตถา ยสฺมา สมาธิ ทุกฺขสฺส ปจฺจนีโก, โส จ จิตฺตภาวนา, เตน วุตฺตํ ‘‘อุปฺปนฺนาปิ ทุกฺขา เวทนา จิตฺตํ น ปริยาทาย ติฏฺฐติ, ภาวิตตฺตา จิตฺตสฺสา’’ติ โยชนาฯ

[370] คุเณ ฆฏฺเฏตฺวาติ อปเทเสน วินา สมีปเมว เนตฺวาฯ ตํ วต มม จิตฺตํ อุปฺปนฺนา สุขา เวทนา ปริยาทาย ฐสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติ โยชนาฯ

[371] กิํ น ภวิสฺสติ, สุขาปิ ทุกฺขาปิ เวทนา ยถาปจฺจยํ อุปฺปชฺชเตวาติ อตฺโถฯ ตมตฺถนฺติ สุขทุกฺขเวทนานํ อุปฺปตฺติยา อตฺตโน จิตฺตสฺส อนภิภวนียตาสงฺขาตํ อตฺถํฯ ตตฺถ ตาว ปาสราสิสุตฺเต โพธิปลฺลงฺเก นิสชฺชา ‘‘ตตฺเถว นิสีทิ’’นฺติ วุตฺตาฯ อิธ มหาสจฺจกสุตฺเต ทุกฺกรการิกาย ทุกฺกรจรเณ นิสชฺชา ‘‘ตตฺเถว นิสีทิ’’นฺติ วุตฺตาฯ

[374] ฉนฺทกรณวเสนาติ ตณฺหายนวเสนาติ อตฺโถฯ สิเนหกรณวเสนาติ สิเนหนวเสนฯ มุจฺฉากรณวเสนาติ โมหนวเสน ปมาทาปาทเนนฯ วิปาสากรณวเสนาติ ปาตุกมฺยตาวเสนฯ อนุทหนวเสนาติ ราคคฺคินา อนุทหนวเสนฯ โลกุตฺตรมคฺคเววจนเมว วฏฺฏนิสฺสรณสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ

อลฺลคฺคหเณน กิเลสานํ อสมุจฺฉินฺนภาวํ ทสฺเสติ, สสฺเนหคฺคหเณน อวิกฺขมฺภิตภาวํ, อุทเก ปกฺขิตฺตภาวคฺคหเณน สมุทาจาราวตฺถํ, อุทุมฺพรกฏฺฐคฺคหเณน อตฺตภาวสฺส อสารกตฺตํฯ อิมินาว นเยนาติ ‘‘อลฺลํ อุทุมฺพรกฏฺฐ’’นฺติอาทินา วุตฺตนเยนฯ สปุตฺตภริยปพฺพชฺชายาติ ปุตฺตภริเยหิ สทฺธิํ กตปริพฺพาชกปพฺพชฺชาวเสน เวทิตพฺพาฯ กุฏีจกพหูทกหํส-ปรมหํสาทิเภทา พฺราหฺมณปพฺพชฺชาฯ

[376] กุโตปิ อิมสฺส อาโปสิเนโห นตฺถีติ โกฬาปํฯ เตนาห ‘‘ฉินฺนสิเนหํ นิราป’’นฺติฯ โกฬนฺติ วา สุกฺขกลิงฺครํ วุจฺจติ, โกฬํ โกฬภาวํ อาปนฺนนฺติ โกฬาปํฯ ปฏิปนฺนสฺส อุปกฺกมมหตฺตนิสฺสิตตา ปกติยา กิเลเสหิ อนภิภูตตายฯ อตินฺตตา ปฏิปกฺขภาวนายฯ ตถา หิ สุกฺขโกฬาปภาโว, อารกา อุทกา ถเล นิกฺขิตฺตภาโว จ นิทสฺสิโตฯ โอปกฺกมิกาหีติ กิเลสอตินิคฺคณฺหนุปกฺกมปฺปภวาหิฯ เวทนาหีติ ปฏิปตฺติเวทนาหิฯ ทุกฺขา ปฏิปทา หิ อิธาธิปฺเปตาฯ

[377] กิํ ปน น สมตฺโถ, ยโต เอวํ ปเรหิ จินฺติตุมฺปิ อสกฺกุเณยฺยํ ทุกฺกรจริยํ ฉพฺพสฺสานิ อกาสีติ อธิปฺปาโยฯ กตฺวาปิ อกตฺวาปิ สมตฺโถว การณสฺส นิปฺผนฺนตฺตาฯ ‘‘ยถาปิ สพฺเพสมฺปิ โข โพธิสตฺตานํ จริมภเว อนฺตมโส สตฺตาหมตฺตมฺปิ ธมฺมตาวเสน ทุกฺกรจริยา โหติเยว, เอวํ ภควา สมตฺโถ ทุกฺกรจริยํ กาตุํ, เอวญฺจ นํ อกาสิ, น ปน ตาย พุทฺโธ ชาโต, อถ โข มชฺฌิมาย เอว ปฏิปตฺติยา’’ติ ตสฺสา พฺยติเรกมุเขน สเทวกสฺส โลกสฺส โพธาย อมคฺคภาวทีปนตฺถํ, อิมสฺส ปน ภควโต กมฺมวิปากวเสน ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรจริยา อโหสิฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อวจาหํ โชติปาโล, กสฺสปํ สุคตํ ตทา;

กุโต นุ โพธิ มุณฺฑสฺส, โพธิ ปรมทุลฺลภาฯ

เตน กมฺมวิปาเกน, อจริํ ทุกฺกรํ พหุํ;

ฉพฺพสฺสานุรุเวลายํ, ตโต โพธิมปาปุณิํฯ

นาหํ เอเตน มคฺเคน, ปาปุณิํ โพธิมุตฺตมํ;

กุมคฺเคน คเวสิสฺสํ, ปุพฺพกมฺเมน วาริโต’’ติฯ

ทุกฺกรจริยาย โพธาย อมคฺคภาวทสฺสนตฺถํ ทุกฺกรจริยํ อกาสีติ เกจิฯ อถ วา โลกนาถสฺส อตฺตโน ปรกฺกมสมฺปตฺติทสฺสนตฺถาย ทุกฺกรจริยาฯ

ปณีตาธิมุตฺติยา หิ ปรมุกฺกํสคตภาวโต อภินีหารานุรูปํ สมฺโพธิยํ ติพฺพฉนฺทตาย สิขาปฺปตฺติยา ตทตฺถํ อีทิสมฺปิ นาม ทุกฺกรจริยํ อกาสีติ โลเก อตฺตโน วีริยานุภาวํ วิภาเวตุํ – ‘‘โส จ เม ปจฺฉา ปีติโสมนสฺสาวโห ภวิสฺสตี’’ติ โลกนาโถ ทุกฺกรจริยํ อกาสิฯ เตนาห ‘‘สเทวกสฺส โลกสฺสา’’ติอาทิฯ ตตฺถ วีริยนิมฺมถนคุโณติ วีริยสฺส สํวฑฺฒนสมฺปาทนคุโณฯ ยถาวุตฺตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ปาสาเท’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สงฺคาเม ทฺเว ตโย สมฺปหาเรติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ติกฺขตฺตุํ วา ปรเสนาย ปหารปโยเคฯ ปธานวีริยนฺติ สมฺมปฺปธาเนหิ อาเสวนวีริยํ, สพฺพํ วา ปุพฺพภาควีริยํฯ

อภิทนฺตนฺติ อภิภวนทนฺตํ, อุปริทนฺตนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อุปริทนฺต’’นฺติฯ โส หิ อิตรํ มุสลํ วิย อุทุกฺขลํ วิเสสโต กสฺสจิ ขาทนกาเล อภิภุยฺย วตฺตติฯ กุสลจิตฺเตนาติ พลวสมฺมาสงฺกปฺปยุตฺเตน กุสลจิตฺเตนฯ อกุสลจิตฺตนฺติ กามวิตกฺกาทิสหิตํ อกุสลจิตฺตํฯ อกุสลจิตฺตสฺส ปวตฺติตุํ อปฺปทานํ นิคฺคโหฯ ตํตํปฏิกฺเขปวเสน วิโนทนํ อภินิปฺปีฬนํฯ วีริยตาเปน วิกฺขมฺภนํ อภิสนฺตาปนํฯ สทรโถติ สปริฬาโหฯ ปธาเนนาติ ปทหเนน, กายสฺส กิลมถุปฺปาทเกน วีริเยนาติ อตฺโถฯ วิทฺธสฺสาติ ตุทสฺสฯ สโตติ สมานสฺสฯ

[378] สีสเวฐนนฺติ สีสํ รชฺชุยา พนฺธิตฺวา ทณฺฑเกน ปริวตฺตกเวฐนํฯ อรหนฺโต นาม เอวรูปา โหนฺตีติ อิมินา ยถายํ, เอวํ วิสญฺญีภูตาปิ หุตฺวา วิหรนฺตีติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘มตกสทิสา’’ติ, เวทนาปฺปตฺตา วิย โหนฺตีติ อตฺโถฯ สุปินปฺปฏิคฺคหณโต ปฏฺฐายาติ ปฏิสนฺธิคฺคหเณ เสตวารณสุปินํ ปสฺสิตฺวา พฺราหฺมเณหิ พฺยากตกาลโต ปฏฺฐายฯ

[379] ธมฺมสรีรสฺส อโรคภาเวน สาธูติ มริสนิโยติ มาริโส, ปิยายนวจนเมตํฯ เตนาห ‘‘สมฺปิยายมานา’’ติอาทิฯ อชชฺชิตนฺติ เอวํ อภุญฺชิตํ ภการสฺส ชการาเทสํ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘อโภชน’’นฺติฯ เอวํ มา กริตฺถาติ ‘‘โลมกูเปหิ อชฺโฌหาเรสฺสาม อนุปฺปเวเสสฺสามา’’ติ ยถา ตุมฺเหหิ วุตฺตํ, เอวํ มา กริตฺถฯ กสฺมา? ยาเปสฺสามหนฺติ อหญฺจ ยาวทตฺถํ อาหารมตฺตํ ภุญฺชนฺโต ยถา ยาเปสฺสามิ, เอวํ อาหารํ ปฏิเสวิสฺสามิฯ

[380-81] เอตาว ปรมนฺติ เอตฺตกํ ปรมํ, น อิโต ปรํ โอปกฺกมิกทุกฺขเวทนาเวทิยนํ อตฺถีติ อตฺโถฯ

รญฺโญ คเหตพฺพนงฺคลโต อญฺญานิ สนฺธาย ‘‘เอเกน อูน’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ สุวณฺณปริกฺขตํ, อิตรานิ รชตปริกฺขตานิฯ เตนาห ‘‘อมจฺจา เอเกนูนอฏฺฐสตรชตนงฺคลานี’’ติฯ อาฬารุทกสมาคเม ลทฺธชฺฌานานิ วฏฺฏปาทกานิ, อานาปานสมาธิ ปน กายคตาสติปริยาปนฺนตฺตา สพฺเพสญฺจ โพธิสตฺตานํ วิปสฺสนาปาทกตฺตา ‘‘โพธาย มคฺโค’’ติ วุตฺโตฯ พุชฺฌนตฺถายาติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ, สพฺพสฺเสว วา เญยฺยธมฺมสฺส อภิสมฺพุชฺฌนาย ฯ สติยา อนุสฺสรณกวิญฺญาณํ สตานุสาริวิญฺญาณํฯ กสฺสา ปน สติยาติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘นยิท’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

[382] ปจฺจุปฏฺฐิตาติ ตํตํวตฺตกรณวเสน ปติอุปฏฺฐิตา อุปฏฺฐายกาฯ เตนาห ‘‘ปณฺณสาลา’’ติอาทิฯ ปจฺจยพาหุลฺลิโกติ ปจฺจยานํ พาหุลฺลาย ปฏิปนฺโนฯ อาวตฺโตติ ปุพฺเพ ปจฺจยเคธปฺปหานาย ปฏิปนฺโน, อิทานิ ตโต ปฏินิวตฺโตฯ เตนาห ‘‘รสคิทฺโธ…เป.… อาวตฺโต’’ติฯ ธมฺมนิยาเมนาติ ธมฺมตายฯ ตเมว ธมฺมตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โพธิสตฺตสฺสา’’ติอาทิมาหฯ พาราณสิเมว ตตฺถาปิ จ สพฺพพุทฺธานํ อวิชหิตธมฺมจกฺกปวตฺตนฏฺฐานเมว อคมํสุฯ ปญฺจวคฺคิยา กิร วิสาขมาสสฺส อทฺธมาสิยํ คตาฯ เตนาห ‘‘เตสุ คเตสุ อฑฺฒมาสํ กายวิเวกํ ลภิตฺวา’’ติฯ

[387] ‘‘อทฺธาโภโต โคตมสฺส สาวกาจิตฺตภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ, โน กายภาวน’’นฺติ อิมํ สนฺธายาห ‘‘เอกํ ปญฺหํ ปุจฺฉิ’’นฺติฯ อิมํ ธมฺมเทสนนฺติ ‘‘อภิชานามิ โข ปนาห’’นฺติอาทิกํ ธมฺมเทสนํฯ อสลฺลีโน ตณฺหาทิฏฺฐิกิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา เตหิ สพฺพโส น ลิตฺโตฯ อนุปลิตฺโตติ ตสฺเสว เววจนํ ตณฺหานนฺทิยา อภาเวนฯ โคจรชฺฌตฺตเมวาติ โคจรชฺฌตฺตสญฺญิเต ผลสมาปตฺติยา อารมฺมเณ, นิพฺพาเนติ อตฺโถฯ ยํ สนฺธาย ปาฬิยํ ‘‘ปุริมสฺมิํ สมาธินิมิตฺเต’’ติ วุตฺตํ สนฺนิสีทาเปมีติ ผลสมาปตฺติสมาธินา อจฺจนฺตสมาทานวเสน จิตฺตํ สมฺมเทว นิสีทาเปมิฯ ปุพฺพาโภเคนาติ สมาปชฺชนโต ปุพฺเพ ปวตฺตอาโภเคนฯ ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ สมาปชฺชนกฺขณํ ปริจฺฉินฺทิตฺวาฯ เตนาห ‘‘สาธุการ…เป.… อวิจฺฉินฺเนเยวา’’ติฯ เอวมสฺส ปริจฺฉินฺนกาลสมาปชฺชนํ ยถาปริจฺฉินฺนกาลํ วุฏฺฐานญฺจ พุทฺธานํ น ภาริยํ วสีภาวสฺส ตถาสุปฺปคุณภาวโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พุทฺธานํ หี’’ติอาทิฯ ธมฺมสมฺปฏิคฺคาหกานํ อสฺสาสวาเร วาฯ

ตทา หิ เทสิยมานํ ธมฺมํ อุปธาเรตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา ตสฺมิํ ขเณ เทสิตเทสนา นิรตฺถกา สิยาฯ น หิ พุทฺธานํ นิรตฺถกา กิริยา อตฺถิฯ

โอกปฺปนียเมตนฺติ ‘‘ตสฺสา เอว กถายา’’ติอาทินา วุตฺตํ อติวิย อจฺฉริยคตํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ สุตฺวา อีทิสี ปฏิปตฺติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺเสว โหตีติ อุปวาทวเสน วทติ, น สภาเวนฯ เตนาห ‘‘สตฺถริ ปสาทมตฺตมฺปิ น อุปฺปนฺน’’นฺติฯ กายทรโถติ ปจฺจยวิเสสวเสน รูปกายสฺส ปริสฺสมากาโรฯ อุปาทินฺนเกติ อินฺทฺริยพทฺเธฯ อนุปาทินฺนเกติ อนินฺทฺริยพทฺเธฯ วิกสนฺติ สูริยรสฺมิสมฺผสฺเสนฯ ตทภาเวน มกุลานิ โหนฺติฯ เกสญฺจิ ตินฺตินิกาทิรุกฺขานํ ฯ ปติลียนฺติ นิสฺสยรูปธมฺมอวิปฺผาริกตายฯ อรูปธมฺมตาย ปญฺจวิญฺญาณานญฺเจว กิริยามยวิญฺญาณานญฺจ อปฺปวตฺติสญฺญิตา อวิปฺผาริกตา โหติ, ยตฺถ นิทฺทาสมญฺญาฯ เตนาห ‘‘ทรถวเสน ภวงฺคโสตญฺจ อิธ นิทฺทาติ อธิปฺเปต’’นฺติฯ ตตฺถ ทรถวเสนาติ ทรถวเสเนว, น ถินมิทฺธวเสนาติ อวธารณํ อวธารณผลญฺจ นิทฺธาเรตพฺพํฯ ตํ สนฺธายาติ กายสฺส ทรถสงฺขาตสรีรคิลานเหตุกํ นิทฺทํ สนฺธายฯ สรีรคิลานญฺจ ภควโต นตฺถีติ น สกฺกา วตฺตุํ ‘‘ปิฏฺฐิ เม อาคิลายตี’’ติ (ที. นิ. 3.300; ม. นิ. 2.22; จูฬว. 345) วจนโตฯ สมฺโมหวิหารสฺมินฺติ ปจฺจตฺเต เอตํ ภุมฺมวจนนฺติ อาห ‘‘สมฺโมหวิหาโรติ วทนฺตี’’ติ, สมฺโมหวิหารสฺมิํ วา ปริยาปนฺนํ เอตํ วทนฺติ, ยทิทํ ทิวา นิทฺโทกฺกมนนฺติ โยชนาฯ

[389] อุปนีเตหีติ โทสมคฺคํ นินฺทาปถํ อุปนีเตหิฯ อภินนฺทิตฺวาติ สมฺปิยายิตฺวาฯ เตนาห ‘‘จิตฺเตน สมฺปฏิจฺฉนฺโต’’ติฯ อนุโมทิตฺวาติ ‘‘สาธุ สาธู’’ติ เทสนาย โถมนวเสน อนุโมทิตฺวาฯ เตนาห ‘‘วาจายปิ ปสํสนฺโต’’ติฯ สมฺปตฺเต กาเลติ ปพฺพชฺชาโยคฺเค กาเล อนุปฺปตฺเตฯ

คณํ วิโนเทตฺวาติ คณํ อปเนตฺวา คณปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวาฯ ปปญฺจนฺติ อวเสสกิเลสํฯ ‘‘ปุญฺญวา ราชปูชิโต’’ติ วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘ตสฺมิญฺหิ กาเล’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ฉนฺทวาสหรเณน อุโปสถกมฺมํ กโรนฺโตฯ

สกลํ รตฺติํ พุทฺธคุณานํเยว กถิตตฺตา เถรสฺส ญาณํ เทสนาวิภวญฺจ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘เอตฺตกาว, ภนฺเต, พุทฺธคุณา’’ติฯ อิมาย, ภนฺเต, ตุมฺหากํ ธมฺมกถาย อนวเสสโต พุทฺธคุณา กถิตา วิย ชายนฺติ, เอวํ สนฺเตปิ อนนฺตาปริเมยฺยาว เต, กิํ อิโต ปเรปิ วิชฺชนฺเตวาติ เถรํ ตตฺถ สีหนาทํ นทาเปตุกาโม อาห ‘‘อุทาหุ อญฺเญปิ อตฺถี’’ติอาทิฯ รชฺชสฺส ปเทสิกตฺตา, ยถาวุตฺตสุภาสิตสฺส จ อนคฺฆตฺตา วุตฺตํ ‘‘อยํ เม ทุคฺคตปณฺณากาโร’’ติฯ ติโยชนสติกนฺติ อิทํ ปริกฺเขปวเสน วุตฺตํ, ตญฺจ โข มนุสฺสานํ ปริโภควเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

มหาสจฺจกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

7. จูฬตณฺหาสงฺขยสุตฺตวณฺณนา

[390] ตตฺราติ ตสฺมิํ ปุพฺพารามมิคารมาตุปาสาทานํ อตฺถวิภาวเน อยํ อิทานิ วุจฺจมานา อนุปุพฺพี กถาฯ มณีนนฺติ เอตฺถ ปทุมราคมณีนํ อธิปฺเปตตฺตา อาห ‘‘อญฺเญหิ จา’’ติฯ เตน อินฺทนีลาทิมณีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ นีลปีตโลหิโตทาตมญฺชิฏฺฐปภสฺสรกพรวณฺณวเสน สตฺตวณฺเณหิฯ

ตณฺหา สพฺพโส ขียนฺติ เอตฺถาติ ตณฺหาสงฺขโย (อ. นิ. ฏี. 3.7.61), ตสฺมิํฯ ตณฺหาสงฺขเยติ จ วิสเย อิทํ ภุมฺมนฺติ อาห ‘‘ตํ อารมฺมณํ กตฺวา’’ติฯ วิมุตฺตจิตฺตตายาติ สพฺพสํกิเลเสหิ วิมุตฺตจิตฺตตายฯ อปรภาคปฏิปทา นาม อริยสจฺจาภิสมโย, สา สาสนจาริโคจรา ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพโตติ อาห ‘‘ปุพฺพภาคปฺปฏิปทํ สํขิตฺเตน เทเสถาติ ปุจฺฉตี’’ติฯ อกุปฺปธมฺมตาย ขยวยสงฺขาตํ อนฺตํ อตีตาติ อจฺจนฺตา, โส เอว อปริหานสภาวตฺตา อจฺจนฺตา นิฏฺฐา เอตสฺสาติ อจฺจนฺตนิฏฺโฐฯ เตนาห ‘‘เอกนฺตนิฏฺโฐ สตตนิฏฺโฐติ อตฺโถ’’ติฯ น หิ ปฏิวิทฺธสฺส โลกุตฺตรธมฺมสฺส ทสฺสนํ กุปฺปนํ นาม อตฺถิฯ อจฺจนฺตเมว จตูหิ โยเคหิ เขโม เอตสฺส อตฺถีติ อจฺจนฺตโยคกฺเขมีฯ