เต ปน ทมฺมตํ อุปคตโคณา เจว เธนุโย จาติ อาห ‘‘ทนฺตโคเณ เจว เธนุโย จา’’ติ ฯ อวิชาตคาโวติ น วิชาตคาวิโยฯ วจฺฉเกติ ขุทฺทกวจฺเฉฯ อปฺปตฺโถ หิ อยํ ก-สทฺโทฯ เตนาห ‘‘ตรุณวจฺฉเก’’ติฯ กิสาพลเกติ ทุพฺพเลฯ

[352] มารสฺส ตณฺหาโสตํ เฉตฺวาติ ขนฺธมารสมฺพนฺธีตณฺหาสงฺขาตํ โสตํ สมุจฺฉินฺทิตฺวาฯ ตโย โกฏฺฐาเส เขเปตฺวา ฐิตาติ อนาคามิโน สนฺธายาหฯ สพฺพวาเรสูติ สกทาคามิโสตาปนฺนอฏฺฐมกวาเรสุฯ ตตฺถ ปน ยถากฺกมํ จตุมคฺควชฺฌานํ กิเลสานํ ทฺเว โกฏฺฐาเส เขเปตฺวา ฐิตา, เอกโกฏฺฐาสํ เขเปตฺวา ฐิตา, ปฐมํ โกฏฺฐาสํ เขเปนฺโตติ วตฺตพฺพํฯ ธมฺมํ อนุสฺสรนฺติ, ธมฺมสฺส วา อนุสฺสรณสีลาติ ธมฺมานุสาริโนฯ ธมฺโมติ เจตฺถ ปญฺญา อธิปฺเปตาฯ สทฺธํ อนุสฺสรนฺติ, สทฺธาย วา อนุสฺสรณสีลาติ สทฺธานุสาริโนฯ

ชานตาติ เอตฺถ ชานนกิริยาวิสยสฺส อวิเสสิตตฺตา อธิการวเสน อนวเสสเญยฺยวิเสสา อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘สพฺพธมฺเม ชานนฺเตนา’’ติฯ อนฺโตสารวิรหโต อพฺภุคฺคตฏฺเฐน จ นโฬ วิยาติ นโฬ, มาโนติ อาห ‘‘วิคตมานนฬํ กต’’นฺติฯ เขมํ ปตฺเถถาติ เอตฺถ จตูหิ โยเคหิ อนุปทฺทวตฺตา ‘‘เขม’’นฺติ อรหตฺตํ อธิปฺเปตํฯ ปตฺถนา จ ฉนฺทปตฺถนา, น ตณฺหาปตฺถนาติ อาห ‘‘กตฺตุกมฺยตาฉนฺเทน อรหตฺตํ ปตฺเถถา’’ติฯ ปตฺตาเยว นาม ตสฺส ปตฺติยา น โกจิ อนฺตราโยฯ โสตฺถินา ปารคมนํ อุทฺทิสฺส เทสนํ อารภิตฺวา เขมปฺปตฺติยา เทสนาย ปริโยสาปิตตฺตา ยถานุสนฺธินาว เทสนํ นิฏฺฐาเปสีติฯ

จูฬโคปาลกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

5. จูฬสจฺจกสุตฺตวณฺณนา

[353] หํสวฏฺฏกจฺฉนฺเนนาติ หํสวฏฺฏกปฏิจฺฉนฺเนน, หํสมณฺฑลากาเรนาติ อตฺโถฯ

วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, มคฺโคฯ กิํ วทนฺติ? อุตฺตรํฯ วาทานํ สตานิ วาทสตานิฯ

‘‘นิคณฺโฐ ปญฺจวาทสตานิ, นิคณฺฐี ปญฺจวาทสตานี’’ติ เอวํ นิคณฺโฐ จ นิคณฺฐี จ ปญฺจ ปญฺจ วาทสตานิ อุคฺคเหตฺวา วิจรนฺตาฯ กิริยโต เต ปุจฺฉิํสุ, ลิงฺคโต ปน นิคณฺฐภาโว ญาโตฯ เตนาห ‘‘อหํ วาทํ อาโรเปสฺสามี’’ติฯ

ชคฺคนฺโต สมฺมชฺชนาทิวเสนฯ ทิวาตรนฺติ อติทิวํฯ ‘‘กสฺส ปุจฺฉา, กสฺส วิสฺสชฺชนํ โหตู’’ติ ปริพฺพาชิกาหิ วุตฺเต เถโร อาห ‘‘ปุจฺฉา นาม อมฺหากํ ปตฺตา’’ติฯ ปุจฺฉา วาทานํ ปุพฺพปกฺโข, ยสฺมา ตุมฺเห วาทปสุตา วาทาภิรตา ธชํ ปคฺคยฺห วิจรถ, ตสฺมา วาทานํ ปุพฺพปกฺโข อมฺหากํ ปตฺโต, เอวํ สนฺเตปิ ตุมฺหากํ มาตุคามภาวโต ปุพฺพปกฺขํ เทมาติ อาห ‘‘ตุมฺเห ปน มาตุคามา นาม ปฐมํ ปุจฺฉถา’’ติฯ ตา ปริพฺพาชิกา เอเกกา อฑฺฒเตยฺยสตวาทมคฺคํ ปุจฺฉนฺติโย วาทสหสฺสํ ปุจฺฉิํสุฯ ยถา นิสิตสฺส ขคฺคสฺส กุมุทนาฬจฺเฉทเน กิมตฺถิ ภาริยํ, เอวํ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตสฺส สาวเกสุ ปญฺญวนฺตานํ อคฺคภาเว ฐิตสฺส ธมฺมเสนาปติโน ปุถุชฺชนปริกปฺปิตปญฺหวิสฺสชฺชเน กิมตฺถิ ภาริยํฯ เตนาห ‘‘เถโร ขคฺเคนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ นิชฺชฏํ นิคฺคณฺฐิํ กตฺวาติ ยถา ตา ปุน ตตฺถ ชฏํ คณฺฐิํ กาตุํ น วิสหนฺติ, ตถา วิชเฏตฺวา กเถสิฯ อยํ เถโร จตุรงฺคสมนฺนาคเต อนฺธกาเร สหสฺสวฏฺฏิกํ ทีเปนฺโต วิย อญฺเญสํ อวิสเย อนฺธการภูเต ปญฺเห ปุจฺฉิตมตฺเตเยว วิสฺสชฺเชสีติ เถรสฺส ปญฺญาเวยฺยตฺติยํ ทิสฺวา สยญฺจ อนฺติมภวิกตาย โกหญฺเญ ฐาตุํ อสกฺโกนฺติโย ‘‘เอตฺตกเมว, ภนฺเต, มยํ ชานามา’’ติ อาหํสุฯ เถรสฺส วิสยนฺติ เถรสฺส ปญฺญาวิสยํฯ

เนว อนฺตํ น โกฏิํ อทฺทสํสูติ เอกนฺติ วตฺตพฺพสฺส พหุภาวโต ตสฺสา ปุจฺฉาย อตฺโถ เอวมนฺโต เอวมวสานโกฏีติ น ปสฺสิํสุ น ชานิํสุฯ เถโร ตาสํ อชฺฌาสยํ โอโลเกนฺโต ปพฺพชฺชารุจิํ ทิสฺวา อาห ‘‘อิทานิ กิํ กริสฺสถา’’ติ? อุตฺตริตรปญฺโญติ วาทมคฺคปริจเยน เมธาวิตาย จ ยาทิสา ตาสํ ปญฺญา, ตโต อุตฺตริตรปญฺโญฯ

กถามคฺโคติ วาทมคฺโคฯ ตสฺมา เตหิ เตหิ ปรปฺปวาทาทีหิ ภสฺสํ วาทมคฺคํ ปกาเรหิ วเทตีติ ภสฺสปฺปวาทโกฯ ปณฺฑิตวาโทติ อหํ ปณฺฑิโต นิปุโณ พหุสฺสุโตติ เอวํวาทีฯ ยํ ยํ นกฺขตฺตาจาเรน อาทิสตีติ นกฺขตฺตคติยา กาลญาเณน ‘‘อสุกทิวเส จนฺทคฺคาโห ภวิสฺสติ, สูริยคฺคาโห ภวิสฺสตี’’ติอาทินา ยํ ยํ อาเทสํ ภณติฯ สาธุลทฺธิโก ญาณสมฺปตฺติยา สุนฺทโรฯ

อาโรปิโตติ ปฏิญฺญาเหตุนิทสฺสนาทิโทสํ อุปริ อาโรปิโต วาโท สฺวาโรปิโตฯ โทสปทํ อาโรเปนฺเตน วาทินา ปรวาทิมฺหิ อภิภุยฺย ตสฺส ธาตุกฺโขโภปิ สิยา, จิตฺตวิกฺเขเปน เยน โทโส เตน สงฺกปฺปิโต สมฺปเวธิโตติฯ ถูณนฺติ สรีรํ โขภิตนฺติ กตฺวาฯ ถูณนฺติ หิ โลหิตปิตฺตเสมฺหานํ อธิวจนํ สพฺพงฺคสรีรธารณโตฯ อปิจ ถูณปโท นาม อตฺถิ กถามคฺโค วาทมคฺคํ คณฺหนฺตานํฯ สจฺจโก ปน โกหญฺเญ ฐตฺวา อตฺตโน วาทปฺปเภทวเสน ปเร วิมฺหาเปนฺโต ‘‘ถูณํ เจปาห’’นฺติอาทิมาหฯ สาวกานํ วินยํ นาม สิกฺขาปทํ, ตญฺจ ธมฺมเทสนา โหตีติ เอสา เอว จสฺส อนุสาสนีติ วินยนาทิมุเขน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส มตํ สาสนํ ปุจฺฉนฺโต สจฺจโก ‘‘กถํ ปน, โภ, อสฺสชี’’ติอาทิมาหฯ อถสฺส เถโร ‘‘ลกฺขณตฺตยกถา นาม อนญฺญสาธารณา พุทฺธาเวณิกา ธมฺมเทสนา, ตตฺร จ มยา อนิจฺจกถาย สมุฏฺฐาปิตาย ตํ อสหนฺโต สจฺจโก ตุจฺฉมาเนน ปฏปฏายนฺโต กุรุมาโน ลิจฺฉวี คเหตฺวา ภควโต สนฺติกํ อาคมิสฺสติ, อถสฺส ภควา วาทํ มทฺทิตฺวา อนิจฺจนฺติ ปติฏฺฐเปนฺโต ธมฺมํ กเถสฺสติ, ตทา ภวิสฺสติ วิชหิตวาโท สมฺมาปฏิปตฺติยา ปติฏฺฐิโต’’ติ จินฺเตตฺวา อนิจฺจานตฺตลกฺขณปฏิสํยุตฺตํ ภควโต อนุสาสนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ, โภ, อคฺคิเวสฺสนา’’ติอาทิมาหฯ

กสฺมา ปเนตฺถ ทุกฺขลกฺขณํ อคฺคหิตนฺติ อาห ‘‘เถโร ปนา’’ติอาทิฯ ‘‘อุปารมฺภสฺส โอกาโส โหตี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตํ วิวริตุํ ‘‘มคฺคผลานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปริยาเยนาติ สงฺขารทุกฺขตาปริยาเยนฯ อยนฺติ สจฺจโกฯ นยิทํ ตุมฺหากํ สาสนํ นามาติ ยตฺถ ตุมฺเห อวฏฺฐิตา, อิทํ ตุมฺหากํ สพฺพญฺญุสาสนํ นาม น โหติ ทุกฺขโต อนิสฺสรณตฺตา, อถ โข มหาอาฆาตนํ นาเมตํ, มหาทุกฺขนิทฺทิฏฺฐตฺตา ปน นิรยุสฺสโท นาม อุสฺสทนิรโย นาม, ตสฺมา นตฺติ นาม ตุมฺหากํ สุขาสาฯ อุฏฺฐายุฏฺฐายาติ อุสฺสุกฺกํ กตฺวา, ทุกฺขเมว ชีราเปนฺตา สพฺพโส ทุกฺขเมว อนุภวนฺตา, อาหิณฺฑถ วิจรถาติฯ สพฺพมิทํ ตสฺส มิจฺฉาปริกปฺปิตเมวฯ กสฺมา? ทุกฺขสจฺจูปสญฺหิตาเยว เหตฺถ นิปฺปริยายกถา นามฯ ตสฺส หิ ปริญฺญตฺถํ ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติฯ มคฺคผลานิ สงฺขารภาเวน ‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺข’’นฺติ ปริยายโต ทุกฺขํ, น นิปฺปริยายโตฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ โสตุํ อยุตฺตํ มิจฺฉาวาทตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

[354] สห อตฺถานุสาสนํ อคารนฺติ สนฺธาคารํ, ราชกุลานํ สนฺถาปนอคารนฺติปิ สนฺธาคารํ, ตสฺมิํ สนฺถาคาเรติ อตฺโถฯ เอกสฺมิํ กาเล ตาทิเส กาเล ราชกิจฺจานํ สนฺถานเมตฺถ วิจาเรนฺตีติ สนฺธาคารํ, ตสฺมิํ สนฺถาคาเรติปิ อตฺโถฯ ปติฏฺฐิตนฺติ ‘‘อนิจฺจํ อนตฺตา’’ติ จ ปฏิญฺญาตํฯ อิทาเนว ปิฏฺฐิํ ปริวตฺเตนฺโตติ ภควโต นลาฏํ อโนโลเกตฺวา วิมุขภาวํ อาปชฺชนฺโตฯ สุราฆเรติ สุราสมฺปาทกเคเหฯ ปิฏฺฐกิลญฺชนฺติ ปิฏฺฐฐปนกิฬญฺชํฯ วาลนฺติ จงฺควารํฯ สาณสาฏกกรณตฺถนฺติ สาณสาฏกํ กโรนฺติ เอเตนาติ สาณสาฏกกรณํ, สุตฺตํ, ตทตฺถํฯ สาณวากา เอเตสุ สนฺตีติ สาณวากา, สาณทณฺฑาฯ เต คเหตฺวา สาณานํ โธวนสทิสํ กีฬิตชาตํ ยถา ‘‘อุทฺทาลปุปฺผภญฺชิกา, สาณภญฺชิกา’’ติ จฯ กิํ โส ภวมาโนติ กีทิโส หุตฺวา โส ภวมาโน, กิํ โหนฺโต โลเก อคฺคปุคฺคลสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วาทาโรปนํ นาม ตโต อุตฺตริตรสูรคุโณ เอว ยกฺขาทิภาเวน โส ภวมาโน อภิสมฺภุเณยฺยฯ อยํ ปน อปฺปานุภาวตาย ปิสาจรูโป กิํ เอตฺตกํ กาลํ นิทฺทายนฺโต อชฺช ปพุชฺฌิตฺวา เอวํ วทตีติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘กิํ ยกฺโข’’ติอาทิฯ

[355] มหามชฺฌนฺหิกสมเยติ มหติ มชฺฌนฺหิกกาเล, คคนมชฺเฌ สูริยคตเวลายฯ ทิวาปธานิกา ปธานานุยุญฺชกาฯ วตฺตํ ทสฺเสตฺวาติ ปจฺฉาภตฺตํ ทิวาวิหารูปคมนโต ปุพฺเพ กาตพฺพวตฺตํ ทสฺเสตฺวา ปฏิปชฺชิตฺวาฯ ภควนฺตํ ทสฺเสนฺโตติ ภควติ คารวพหุมานํ วิภาเวนฺโต อุโภ หตฺเถ กมลมกุลากาเร กตฺวา อุกฺขิปฺป ภควนฺตํ ทสฺเสนฺโตฯ

ตํ สนฺธายาติ ตํ อปริจฺฉินฺนคณนํ สนฺธาย เอวํ ‘‘มหติยา ลิจฺฉวิปริสายา’’ติ วุตฺตํฯ กิํ สีเสน ภูมิํ ปหรนฺเตเนว วนฺทนา กตา โหติ? เกราฏิกาติ สฐาฯ โมเจนฺตาติ ภิกฺขาทานโต โมเจนฺตาฯ อวกฺขิตฺตมตฺติกาปิณฺโฑ วิยาติ เหฏฺฐาขิตฺตมตฺติกาปิณฺโฑ วิยฯ ยตฺถ กตฺถจีติ อตฺตโน อนุรูปํ วจนํ อสลฺลเปนฺโต ยตฺถ กตฺถจิฯ

[356] ทิสฺสติ ‘‘อิทํ อิมสฺส ผล’’นฺติ อปทิสฺสติ เอเตนาติ เทโส, การณํ, ตเทว ตสฺส ปวตฺติฏฺฐานตาย โอกาโสติ อาห ‘‘กญฺจิเทว เทสนฺติ กญฺจิ โอกาสํ กิญฺจิ การณ’’นฺติฯ โอกาโส ฐานนฺติ จ การณํ วุจฺจติ ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.161; ม. นิ. 3.128-131; อ. นิ. 1.268-295; วิภ. 809)ฯ ยทากงฺขสีติ น วทนฺติ อนวเสสธมฺมวิสยตฺตา ปฏิญฺญายฯ ตุมฺหนฺติ ตุมฺหากํฯ ยกฺข…เป.… ปริพฺพาชกานนฺติ เอตฺถ ‘‘ปุจฺฉาวุโส, ยทากงฺขสี’’ติอาทีนิ (สํ. นิ. 1.246; สุ. นิ. อาฬวกสุตฺต) ปุจฺฉาวจนานิ ยถากฺกมํ โยเชตพฺพานิฯ

ญตฺวา สยํ โลกมิมํ ปรญฺจาติ อิทํ มหาสตฺโต นิรยํ สคฺคญฺจ เตสํ ปจฺจกฺขโต ทสฺเสตฺวา อาหฯ

ตคฺฆ เต อหมกฺขิสฺสํ, ยถาปิ กุสโล ตถาติ ยถา ปกาเรน สุกุสโล สพฺพญฺญู ชานาติ กเถติ, ตถา อหํ กเถสฺสามิฯ ตสฺส ปน การณํ อการณญฺจ อวิชานนฺโต ราชานํ กโรตุ วา มา วา, อหํ ปน เต อกฺขิสฺสามีติ อาห ‘‘ราชา จ โข…เป.… น วา’’ติฯ

กถิตนิยาเมเนว กเถนฺโตติ เตปริวฏฺฏกถาย ทุกฺขลกฺขณมฺเปส กเถสฺสติ, อิธ ปน อญฺญถา สาวเกน อสฺสชินา กถิตํ, อญฺญถา สมเณน โคตเมนาติ วจโนกาสปริหรณตฺถํ ทุกฺขลกฺขณํ อนามสิตฺวา เถเรน กถิตนิยาเมเนว อนิจฺจานตฺตลกฺขณเมว กเถนฺเตน ภควตา – ‘‘รูปํ อนตฺตา ยาว วิญฺญาณํ อนตฺตา’’ติ วุตฺเต สจฺจโก ตํ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต อุปมาย อตฺถญาปเน อุปมาปมาณํ ยถา ‘‘โค วิย ควโย’’ติ อตฺตานํ อุปเมยฺยํ กตฺวา อุปมาปมาเณน ปติฏฺฐาเปตุกาโม อาห ‘‘อุปมา มํ, โภ โคตม, ปฏิภาตี’’ติ, อุปมํ เต กริสฺสามิ, อุปมายปิเธกจฺเจ วิญฺญู ปุริสา ภาสิตสฺส อตฺถํ อาชานนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ภควา อุปมาสเตน, อญฺเญน วาปิ ปมาเณน ตว อตฺตา ปติฏฺฐาเปตุํ น ลพฺภา อตฺตโน วิย ปมาณสฺสปิ อนุปลพฺภนโตติ อาห ‘‘ปฏิภาตุ ตํ อคฺคิเวสฺสนา’’ติฯ ยถา หิ อตฺตา นาม โกจิ ปรมตฺถโต น อุปลพฺภติ เอกํเสน อนุปลทฺธิโต, เอวสฺส ญาปกปุคฺคลํ ปมาณมฺปิ น อุปลพฺภติฯ

เตนาห ‘‘อาหร ตํ อุปมํ วิสฺสตฺโถ’’ติ, น เตน ตว อตฺตวาโท ปติฏฺฐํ ลภตีติ อธิปฺปาโยฯ

ยํ ทิฏฺฐํ กายิกํ วา ปุญฺญาปุญฺญํ ปุริสปุคฺคเล อุปลพฺภติ, เตน วิญฺญายติ รูปตฺตายํ ปุริสปุคฺคโล, ตถา ยํ ทิฏฺฐํ สุขทุกฺขปฏิสํเวทนํ ปุริสปุคฺคเล อุปลพฺภติ, ยํ ทิฏฺฐํ นีลาทิสญฺชานนํ, ยํ ทิฏฺฐํ รชฺชนทุสฺสนาทิ, ยํ ทิฏฺฐํ อารมฺมณปฏิวิชานนํ ปุริสปุคฺคเล อุปลพฺภติ, เตน วิญฺญายติ วิญฺญาณตฺตายํ ปุริสปุคฺคโลติฯ เอวํ รูปาทิลกฺขโณ อตฺตา ตตฺถ ตตฺถ กาเย กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากํ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทติ, เอวญฺเจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, อญฺญถา กมฺมผลสมฺพนฺโธ น ยุชฺเชยฺยาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมินา กิํ ทีเปตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เตติ สตฺตาฯ ปติฏฺฐายาติ นิสฺสายฯ ‘‘รูปตฺตายํ ปุริสปุคฺคโล’’ติอาทินา รูปาทิธมฺเม ‘‘อตฺตา’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘รูเป ปติฏฺฐายา’’ติอาทิํ วทนฺโต อยํ นิคณฺโฐ อตฺตโน วาทํ ภินฺทติ ปติฏฺฐานสฺส, ปติฏฺฐายกสฺส จ อเภททีปนโตฯ รูปาทโย เวทนาทิสภาวา อตฺตา ตนฺนิสฺสเยน ปุญฺญาทิกิริยาสมุปลทฺธิโต อิธ ยํ นิสฺสาย ปุญฺญาทิกิริยา สมุปลพฺภติ, เต รูปาทโย สตฺตสญฺญิตา อตฺตสภาวา ทิฏฺฐา ยถา ตํ เทวตาทีสุ, เย ปน สตฺตสญฺญิตา ตโต อญฺเญ อสตฺตสภาวา ทิฏฺฐา ยถา ตํ กฏฺฐกลิงฺคราทีสูติ เอวํ สาเธตพฺพํ อตฺถํ สเหตุํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต นิคณฺโฐ นิทสฺสนํ อาเนสีติ อาห ‘‘อติวิย สการณํ กตฺวา อุปมํ อาหรี’’ติฯ ตสฺส ปน ‘‘พลกรณียา’’ติ วุตฺตปุริสปฺปโยคา วิย พีชคามภูตคามาปิ สชีวา เอวาติ ลทฺธีติ เต สทิสูทาหรณภาเวน วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ สเจ ปน เย ชีวสฺส อาธารณภาเวน สหิเตน ปวตฺเตตพฺพภาเวน สลฺลกฺเขตพฺพา, เต สชีวาติ อิจฺฉิตา, น เกวเลน ปวตฺเตตพฺพภาเวนฯ เอวํ สติ ‘‘พลกรณียา กมฺมนฺตา’’ติ วทนฺเตน วิสทิสูทาหรณภาเวน อุปนีตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สมตฺโถ นาม นตฺถิ อตฺตวาทภญฺชนสฺส อนตฺตตาปติฏฺฐาปนสฺส จ สุคตาเวณิกตฺตาฯ ยํ ปเนตรหิ สาสนิกา ยถาสตฺติ ตทุภยํ กโรนฺติ, ตํ พุทฺเธหิ ทินฺนนเย ฐตฺวา เตสํ เทสนานุสารโตฯ

นิวตฺเตตฺวาติ นีหริตฺวา, วิสุํ กตฺวาติ อตฺโถฯ สกลํ เวสาลินฺติ สพฺพเวสาลิวาสินํ ชนํ นิสฺสยูปจาเรน นิสฺสิตํ วทติ ยถา ‘‘คาโม อาคโต’’ติฯ สํวฏฺฏิตฺวาติ สมฺปิณฺฑิตฺวา, เอกชฺฌํ คเหตฺวาติ อตฺโถฯ

[357] ปติฏฺฐเปตฺวาติ ยถา ตํ วาทํ น อวชานาติ, เอวํ ปฏิญฺญํ กาเรตฺวาติ อตฺโถฯ ฆาติ-สทฺโท หิํสนตฺโถ, ตโต จ สทฺทวิทู อรหตฺถํ ตาย-สทฺทํ อุปฺปาเทตฺวา ฆาเตตายนฺติ รูปสิทฺธิํ อิจฺฉนฺตีติ อาห ‘‘ฆาตารห’’นฺติฯ ชาเปตายนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ วตฺติตุญฺจ มรหตีติ ม-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ วิเสเสตฺวา ทีเปตีติ ‘‘วตฺตติ’’อิจฺเจว อวตฺวา ‘‘วตฺติตุญฺจ มรหตี’’ติ ทุติเยน ปเทน ภควตา วุตฺตํ วิเสเสตฺวา ทีเปติฯ

ปาสาทิกํ อภิรูปนฺติ อภิมตรูปสมฺปนฺนํ สพฺพาวยวํฯ ตโต เอว สุสชฺชิตํ สพฺพกาลํ สุฏฺฐุ สชฺชิตาการเมวฯ เอวํวิธนฺติ ยาทิสํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตํ ทสฺเสติ ‘‘ทุพฺพณฺณ’’นฺติอาทินาฯ อิมสฺมิํ ฐาเนติ ‘‘วตฺตติ เต ตสฺมิํ รูเป วโส’’ติ เอตสฺมิํ การณคฺคหเณฯ การณญฺเหตํ ภควตา คหิตํ ‘‘วตฺตติ…เป.… มา อโหสี’’ติฯ เตเนตํ ทสฺเสติ รูปํ อนตฺตา อวสวตฺตนโต, ยญฺหิ วเส น วตฺตติ, ตํ อนตฺตกเมว ทิฏฺฐํ ยถา ตํ สมฺปตฺติฯ วาทนฺติ โทสํ นิคฺคหํ อาโรเปสฺสติฯ สตฺตธา มุทฺธา ผลตีติ สหธมฺมิกสากจฺฉาหิ ตถาคเต, ปุจฺฉนฺเต อพฺยากรเณน วิเหสาย กยิรมานตฺตา ตติเย วาเร ธมฺมตาวเสน วิเหสกสฺส สตฺตธา มุทฺธา ผลติ ยถา ตํ สพฺพญฺญุปฏิญฺญาย ภควโต สมฺมุขภาวูปคมเนฯ วชิรปาณิ ปน กสฺมา ฐิโต โหตีติ? ภควา วิย อนุกมฺปมาโน มหนฺตํ ภยานกํ รูปํ มาเปตฺวา ตาเสตฺวา อิมํ ทิฏฺฐิํ วิสฺสชฺชาเปมีติ ตสฺส ปุรโต อากาเส วชิรํ อาหรนฺโต ติฏฺฐติ, น มุทฺธํ ผาเลตุกาโมฯ น หิ ภควโต ปุรโต กสฺสจิ อนตฺโถ นาม โหติฯ ยสฺมา ปน ภควา เอกํสโต สหธมฺมิกเมว ปญฺหํ ปุจฺฉติ, ตสฺมา อฏฺฐกถายํ ‘‘ปุจฺฉิเต’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ

อาทิตฺตนฺติ ทิปฺปมานํฯ อกฺขินาสาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน เอฬกสีสสทิสเกสมสฺสุอาทีนํ สงฺคณฺหาติฯ

‘‘ทิฏฺฐิวิสฺสชฺชาปนตฺถ’’นฺติ วตฺวา นยิทํ ยทิจฺฉาวเสน อาคมนํ, อถ โข อาทิโต มหาพฺรหฺมานํ ปุรโต กตฺวา อตฺตนา กตปฏิญฺญาวเสนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ นฺติ วชิรปาณิํฯ ตํ สจฺจกสฺส ปฏิญฺญาย ปริวตฺตนการณํฯ อญฺเญปิ นุ โขติอาทิ สจฺจกสฺส วีมํสกภาวทสฺสนํฯ อวีมํสเกน หิ ตํ ทิสฺวา มหายกฺโขติ วเทยฺย, เตนสฺส อสารุปฺปํ สิยา, อยํ ปน อญฺเญสํ อภีตภาวํ อุปธาเรตฺวา ‘‘อทฺธาเม ยกฺขํ น ปสฺสนฺติ, ตสฺมา มยฺหเมว ภยํ อุปฺปนฺน’’นฺติ ตีเรตฺวา ยุตฺตปฺปตฺตวเสน ปฏิปชฺชิฯ

[358] อุปธาเรตฺวาติ พฺยากาตพฺพมตฺถํ สลฺลกฺเขตฺวาฯ เอเสว นโยติ สงฺขารวิญฺญาเณสุปิ สญฺญาย วิย นโยติ อตฺโถฯ วุตฺตวิปริยาเยนาติ ‘‘อกุสลา ทุกฺขา เวทนา มา อโหสิ, อกุสลา โทมนสฺสสมฺปยุตฺตา สญฺญา มา อโหสี’’ติอาทินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สปฺปทฏฺฐวิสนฺติ สพฺพสตฺตานํ สปฺปทฏฺฐฏฺฐาเน สรีรปเทเส ปติตํ วิสํฯ อลฺลีโนติ สํสิลิฏฺโฐฯ อุปคโตติ น อปคโตฯ อชฺโฌสิโตติ คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา ฐิโตฯ ปริโต ชาเนยฺยาติ สมนฺตโต สพฺพโส กิญฺจิปิ อเสเสตฺวา ชาเนยฺยฯ ปริกฺเขเปตฺวาติ อายติํ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนวเสน สพฺพโส เขเปตฺวาฯ ตถาภูโต จสฺส ขยวยํ อุปเนติ นามาติ อาห ‘‘ขยํ วยํ อนุปฺปาทํ อุปเนตฺวา’’ติฯ

[359] อตฺตโน วาทสฺส อสารภาวโต, ยถาปริกปฺปิตสฺส วา สารสฺส อภาวโต อนฺโตสารวิรหิโต ริตฺโตฯ วิปฺปการนฺติ ทิฏฺฐิยา สีลาจารสฺส จ วเสน วิรูปตํ สาปราธตํ สาวชฺชตํ เตสํ อุปริ อาโรเปตฺวาฯ สินฺนปตฺโตติ ตนุกปตฺโตฯ วิผาริตนฺติ วิผาฬิตํฯ

อสารกรุกฺขปริจิโตติ ปลาสาทิอสารรุกฺขโกฏฺฏเน กตปริจโยฯ ถทฺธภาวนฺติ วิปกฺกภาวํ, ติกฺขภาวนฺติ อตฺโถฯ นตฺถีติ สทา นตฺถีติ น วตฺตพฺพํฯ ปริสตีติ จตุปริสมชฺเฌ ฯ ตถา หิ ‘‘คณฺฐิกํ ปฏิมุญฺจิตฺวา ปฏิจฺฉนฺนสรีรา’’ติ วุตฺตํฯ ยนฺตารุฬฺหสฺส วิยาติ พฺยากรณตฺถํ วายมยนฺตํ อารุฬฺหสฺส วิยฯ

[360] ทิฏฺฐิวิสูกานีติ ทิฏฺฐิกิญฺจกานิฯ ทิฏฺฐิสญฺจริตานีติ ทิฏฺฐิตาฬนานิฯ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตานีติ ทิฏฺฐิอิญฺชิตานิฯ เตสํ อธิปฺปายํ ญตฺวาติ เตสํ ลิจฺฉวิกุมารานํ อิญฺชิเตเนว อชฺฌาสยํ ชานิตฺวาฯ เตนาห ‘‘อิเม’’ติอาทิฯ

[361] ยสฺมิํ อธิคเต ปุคฺคโล สตฺถุสาสเน วิสารโท โหติ ปเรหิ อสํหาริโย, ตํ ญาณํ วิสารทสฺส ภาโวติ กตฺวา เวสารชฺชนฺติ อาห ‘‘เวสารชฺชปฺปตฺโตติ ญาณปฺปตฺโต’’ติฯ ตโต เอวมสฺส น ปโร ปจฺเจตพฺโพ เอตสฺส อตฺถีติ อปรปฺปจฺจโยฯ น ปโร ปตฺติโย สทฺทหาตพฺโพ เอตสฺส อตฺถีติ อปรปฺปตฺติโยฯ กามํ สจฺจโก เสกฺขภูมิ อเสกฺขภูมีติ อิทํ สาสนโวหารํ น ชานาติฯ ปสฺสตีติ ปน ทสฺสนกิริยาย วิปฺปกตภาวสฺส วุตฺตตฺตา ‘‘น เอตฺตาวตา ภิกฺขุกิจฺจํ ปริโยสิต’’นฺติ อญฺญาสิ, ตสฺมา ปุน ‘‘กิตฺตาวตา ปนา’’ติ ปุจฺฉํ อารภิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปสฺสตีติ วุตฺตตฺตา’’ติอาทิฯ

ยถาภูตํ ปสฺสตีติ ทสฺสนํ, วิสิฏฺฐฏฺเฐน อนุตฺตริยํ, ทสฺสนเมว อนุตฺตริยนฺติ ทสฺสนานุตฺตริยํ, ทสฺสเนสุ วา อนุตฺตริยํ ทสฺสนานุตฺตริยํฯ โลกิยปญฺญาติ เจตฺถ วิปสฺสนาปญฺญา เวทิตพฺพาฯ สา หิ สพฺพโลกิยปญฺญาหิ วิสิฏฺฐฏฺเฐน ‘‘อนุตฺตรา’’ติ วุตฺตาฯ โลกิยปฏิปทานุตฺตริเยสุปิ เอเสว นโยฯ อิทานิ นิปฺปริยายโตว ติวิธมฺปิ อนุตฺตริยํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุทฺธโลกุตฺตรเมวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สติปิ สพฺเพสมฺปิ โลกุตฺตรธมฺมานํ อนุตฺตรภาเว อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน อคฺคมคฺคปญฺญา ตโต อุตฺตริตรสฺส อภาวโต ทสฺสนานุตฺตริยํฯ เตนาห ‘‘อรหตฺตมคฺคสมฺมาทิฏฺฐี’’ติฯ เสสานิ มคฺคงฺคานีติ เสสานิ อรหตฺตมคฺคงฺคานิฯ ตานิ หิ มตฺถกปฺปตฺตานิ นิพฺพานคามินี ปฏิปทาติฯ อคฺคผลวิมุตฺตีติ อคฺคมคฺคสฺส ผลวิมุตฺติ อรหตฺตผลํฯ ขีณาสวสฺสาติ สพฺพโส ขียมานาสวสฺสฯ นิพฺพานทสฺสนนฺติ อคฺคมคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยา สจฺฉิกิริยาภิสมยมาหฯ ตตฺถ มคฺคงฺคานีติ อฏฺฐ มคฺคงฺคานิฯ จตุสจฺจนฺโตคธตฺตา สพฺพสฺส เญยฺยธมฺมสฺส ‘‘จตฺตาริ สจฺจานิ พุทฺโธ’’ติ วุตฺตํฯ สจฺจานุคตสมฺโมหวิทฺธํสเนเนว หิ ภควโต สพฺพโส เญยฺยาวรณปฺปหานํฯ นิพฺพิเสวโนติ นิรุทฺธกิเลสวิเสวโนฯ

[362] ธํสีติ อนุทฺธํสนสีลาฯ อนุปหตนฺติ อวิกฺขิตฺตํฯ สกลนฺติ อนูนํฯ

กายงฺคนฺติ กายเมว องฺคนฺติ วทนฺติ, กายสงฺขาตํ องฺคํ สีสาทิอวยวนฺติ อตฺโถฯ ตถา ‘‘โหตุ, สาธู’’ติ เอวมิทํ วาจาย อวยโว วาจงฺคนฺติฯ

[363] อาหรนฺตีติ อภิหรนฺติฯ ปุญฺญนฺติ ปุญฺญผลสงฺขาโต อานุภาโวฯ ปุญฺญผลมฺปิ หิ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘ปุญฺญ’’นฺติ วุจฺจติ – ‘‘กุสลานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ สมาทานเหตุ เอวมิทํ ปุญฺญํ ปวฑฺฒตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.80)ฯ เตนาห ‘‘อายติํ วิปากกฺขนฺธา’’ติฯ ปุญฺญมหีติ มหติ ปุญฺญผลวิภูติ เสตจฺฉตฺตมกุฏจามราทิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘วิปากกฺขนฺธานํเยว ปริวาโร’’ติฯ ลิจฺฉวีหิ เปสิเตน ขาทนียโภชนีเยน สมโณ โคตโม สสาวกสงฺโฆ มยา ปริวิสิโต, ตสฺมา ลิจฺฉวีนเมว ตํ ปุญฺญํ โหตีติฯ เตนาห ‘‘ตํ ทายกานํ สุขาย โหตู’’ติฯ ยสฺมา ปน ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ สจฺจเกน ทานํ ทินฺนํ, น ลิจฺฉวีหิ, ตสฺมา ภควา สจฺจกสฺส สติํ ปริวตฺเตนฺโต ‘‘ยํ โข’’ติอาทิมาหฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อิติ ภควา’’ติอาทิฯ นิคณฺฐสฺส มเตน วินาเยวาติ สจฺจกสฺส จิตฺเตน วินา เอว ตสฺส ทกฺขิณํ เขตฺตคตํ กตฺวา ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘อตฺตโน ทินฺนํ ทกฺขิณํ…เป.… นิยฺยาเตสี’’ติฯ

จูฬสจฺจกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

6. มหาสจฺจกสุตฺตวณฺณนา

[364] เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรตีติ อิมินา ตทา ภควโต เวสาลิยํ นิวาสปริจฺฉินฺโน ปุพฺพณฺหาทิเภโท สพฺโพ สมโย สาธารณโต คหิโต, ตถา เตน โข ปน สมเยนาติ จ อิมินาฯ ปุพฺพณฺหสมยนฺติ ปน อิมินา ตพฺพิเสโส, โย ภิกฺขาจารตฺถาย ปจฺจเวกฺขณกาโลฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘ตีหิ ปเทหิ เอโกว สมโย วุตฺโต’’ติ วุตฺตํ วิเสสสฺส สามญฺญนฺโตคธตฺตาฯ มุขโธวนสฺส ปุพฺพกาลกิริยาภาวสามญฺญโต วุตฺตํ ‘‘มุขํ โธวิตฺวา’’ติฯ มุขํ โธวิตฺวา เอว หิ วาสธุโร เจ, เวลํ สลฺลกฺเขตฺวา ยถาจิณฺณํ ภาวนานุโยคํ, คนฺถธุโร เจ, คนฺถปริจเย กติปเย นิสชฺชวาเร อนุยุญฺชิตฺวา ปตฺตจีวรํ อาทาย วิตกฺกมาฬํ อุปคจฺฉติฯ