4. จูฬโคปาลกสุตฺตวณฺณนา

[350] เจลุกฺกาหีติ เจลมยาหิ อุกฺกาหิฯ อุกฺกภูตานิ เจลานิ เอตฺถาติ อุกฺกเจลา, นครํฯ สพฺพา คงฺคา ปากฏา หุตฺวา ปญฺญายตีติ ปกติจกฺขุสฺส ปากฏา หุตฺวา อุปฏฺฐาติ, ทิพฺพจกฺขุสฺส ปน สมนฺตจกฺขุสฺส วา ยตฺถ กตฺถจิ นิสินฺนสฺสปิ ภควโต ปากฏา หุตฺวา ปญฺญายเตวฯ โสตฺถีติ อนุปทฺทโวฯ วฑฺฒีติ อปริหานิฯ อาโรคฺยนฺติ อโรคตา อาพาธาภาโวฯ

มคโธ ชนปโท นิวาโส เอตสฺสาติ มาคโธ, มาคโธว มาคธิโกฯ ปญฺญาย นาม ทุฏฺฐุภาโว นตฺถิ เอกนฺตานวชฺชตาย, ตสฺมา ทุ-สทฺโท อภาววาจี ‘‘ทุสฺสีโล’’ติอาทีสุ วิย, ชาติ-สทฺโท จ สภาวตฺโถติ อาห ‘‘นิปฺปญฺญสภาโว’’ติฯ -สทฺโท อารมฺภตฺโถติ อาห ‘‘ปตาเรสีติ ตาเรตุํ อารภี’’ติ ปรตีรํ คาวีนํ อปฺปตฺตตฺตาฯ สุวิเทหานนฺติ สุนฺทรวิเทหานํฯ วิเทหรฏฺฐํ กิร ภูมิภาคทสฺสนสมฺปตฺติยา จ วนรามเณยฺยกาทินา จ สุนฺทรํฯ อามณฺฑลิกํ กริตฺวาติ อาวตฺเต ปติตา เตมณฺฑลากาเรน ปริพฺภมิตฺวาฯ กติปยาปิ คาวิโย อเสเสตฺวา นทีโสเตน วูฬฺหตฺตา วุตฺตํ ‘‘อวฑฺฒิํ วินาสํ ปาปุณิํสู’’ติฯ กติปยาสุปิ หิ อวสิฏฺฐาสุ คาวีสุ อนุกฺกเมนปิ สิยา โคคณสฺส วฑฺฒีติฯ วิสฺสมฏฺฐานนฺติ ปริสฺสมวิโนทนฏฺฐานํฯ ติตฺถา ภฏฺฐาติ คเหตุํ อสมตฺถตาย ติตฺถํ อปฺปตฺตาฯ อโรโค นาม นาโหสีติ โลมมตฺตมฺปิ อเสเสตฺวา สพฺพา คาวิโย นทีโสเต วินฏฺฐาติ อตฺโถฯ

เยสุ ขนฺธายตนธาตูสุ อิธ โลกสมญฺญา, เต อชานนฺตา ‘‘อกุสลา อิมสฺส โลกสฺสา’’ติ วุตฺตาติ อาห ‘‘อิธโลเก ขนฺธธาตายตเนสุ อกุสลา อเฉกา’’ติฯ อยเมว นโย ‘‘อกุสลา ปรสฺส โลกสฺสา’’ติ เอตฺถาปีติ อาห ‘‘ปรโลเกปิ เอเสว นโย’’ติฯ มาโร เอตฺถ ธียตีติ มารเธยฺยํฯ มาโรติ เจตฺถ กิเลสมาโร เวทิตพฺโพฯ ขนฺธาภิสงฺขารา หิ ตสฺส ปวตฺตนภาเวน คหิตา, มจฺจุมาโร วิสุํ คหิโต เอว, กิเลสมารวเสเนว จ เทวปุตฺตมารสฺส กามภเว อาธิปจฺจนฺติฯ เตสนฺติ เย อิธโลกาทีสุ อเฉกา, เตสํฯ เต ปน อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิมินา ฉ สตฺถาโร ทสฺสิตา’’ติฯ

[351] พลวคาโวติ พลวนฺเต โครูเปฯ

เต ปน ทมฺมตํ อุปคตโคณา เจว เธนุโย จาติ อาห ‘‘ทนฺตโคเณ เจว เธนุโย จา’’ติ ฯ อวิชาตคาโวติ น วิชาตคาวิโยฯ วจฺฉเกติ ขุทฺทกวจฺเฉฯ อปฺปตฺโถ หิ อยํ ก-สทฺโทฯ เตนาห ‘‘ตรุณวจฺฉเก’’ติฯ กิสาพลเกติ ทุพฺพเลฯ

[352] มารสฺส ตณฺหาโสตํ เฉตฺวาติ ขนฺธมารสมฺพนฺธีตณฺหาสงฺขาตํ โสตํ สมุจฺฉินฺทิตฺวาฯ ตโย โกฏฺฐาเส เขเปตฺวา ฐิตาติ อนาคามิโน สนฺธายาหฯ สพฺพวาเรสูติ สกทาคามิโสตาปนฺนอฏฺฐมกวาเรสุฯ ตตฺถ ปน ยถากฺกมํ จตุมคฺควชฺฌานํ กิเลสานํ ทฺเว โกฏฺฐาเส เขเปตฺวา ฐิตา, เอกโกฏฺฐาสํ เขเปตฺวา ฐิตา, ปฐมํ โกฏฺฐาสํ เขเปนฺโตติ วตฺตพฺพํฯ ธมฺมํ อนุสฺสรนฺติ, ธมฺมสฺส วา อนุสฺสรณสีลาติ ธมฺมานุสาริโนฯ ธมฺโมติ เจตฺถ ปญฺญา อธิปฺเปตาฯ สทฺธํ อนุสฺสรนฺติ, สทฺธาย วา อนุสฺสรณสีลาติ สทฺธานุสาริโนฯ

ชานตาติ เอตฺถ ชานนกิริยาวิสยสฺส อวิเสสิตตฺตา อธิการวเสน อนวเสสเญยฺยวิเสสา อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘สพฺพธมฺเม ชานนฺเตนา’’ติฯ อนฺโตสารวิรหโต อพฺภุคฺคตฏฺเฐน จ นโฬ วิยาติ นโฬ, มาโนติ อาห ‘‘วิคตมานนฬํ กต’’นฺติฯ เขมํ ปตฺเถถาติ เอตฺถ จตูหิ โยเคหิ อนุปทฺทวตฺตา ‘‘เขม’’นฺติ อรหตฺตํ อธิปฺเปตํฯ ปตฺถนา จ ฉนฺทปตฺถนา, น ตณฺหาปตฺถนาติ อาห ‘‘กตฺตุกมฺยตาฉนฺเทน อรหตฺตํ ปตฺเถถา’’ติฯ ปตฺตาเยว นาม ตสฺส ปตฺติยา น โกจิ อนฺตราโยฯ โสตฺถินา ปารคมนํ อุทฺทิสฺส เทสนํ อารภิตฺวา เขมปฺปตฺติยา เทสนาย ปริโยสาปิตตฺตา ยถานุสนฺธินาว เทสนํ นิฏฺฐาเปสีติฯ

จูฬโคปาลกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

5. จูฬสจฺจกสุตฺตวณฺณนา

[353] หํสวฏฺฏกจฺฉนฺเนนาติ หํสวฏฺฏกปฏิจฺฉนฺเนน, หํสมณฺฑลากาเรนาติ อตฺโถฯ

วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, มคฺโคฯ กิํ วทนฺติ? อุตฺตรํฯ วาทานํ สตานิ วาทสตานิฯ