3. มหาโคปาลกสุตฺตวณฺณนา

[346] ตตฺถาติ โคปาลกสุตฺเตฯ ติสฺโส กถาติ (อ. นิ. ฏี. 3.11.17) ติสฺโส อฏฺฐกถา, ติวิธา สุตฺตสฺส อตฺถวณฺณนาติ อตฺโถฯ เอเกกํ ปทํ นาฬํ มูลํ เอติสฺสาติ เอวํสญฺญิตา เอกนาฬิกา, เอเกกํ วา ปทํ นาฬํ อตฺถนิคฺคมนมคฺโค เอติสฺสาติ เอกนาฬิกาฯ เตนาห ‘‘เอเกกปทสฺส อตฺถกถน’’นฺติฯ จตฺตาโร อํสา ภาคา อตฺถสลฺลกฺขณูปายา เอติสฺสาติ จตุรสฺสาฯ เตนาห ‘‘จตุกฺกํ พนฺธิตฺวา กถน’’นฺติฯ นิยมโต นิสินฺนสฺส อารทฺธสฺส วตฺโต สํวตฺโต เอติสฺสา อตฺถีติ นิสินฺนวตฺติกา, ยถารทฺธสฺส อตฺถสฺส วิสุํ วิสุํ ปริโยสาปิกาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปณฺฑิตํ โคปาลกํ ทสฺเสตฺวา’’ติอาทิฯ เอเกกปทสฺสาติ ปิณฺฑตฺถทสฺสนวเสน พหุนฺนํ ปทานํ เอกชฺฌํ อตฺถํ อกเถตฺวา เอกเมกสฺส ปทสฺส อตฺถวณฺณนาฯ อยํ สพฺพตฺเถว ลพฺภติฯ จตุกฺกํ พนฺธิตฺวาติ กณฺหปกฺเข อุปมูปเมยฺยทฺวยํ, ตถา สุกฺกปกฺเขติ อิทํ จตุกฺกํ โยเชตฺวาฯ อยํ อีทิเสสุ เอว สุตฺเตสุ ลพฺภติฯ ปริโยสานคมนนฺติ เกจิ ตาว อาหุ – ‘‘กณฺหปกฺเข อุปมํ ทสฺเสตฺวา อุปมา จ นาม ยาวเทว อุปเมยฺยสมฺปฏิทานตฺถาติ อุปเมยฺยตฺถํ อาหริตฺวา สํกิเลสปกฺขนิทฺเทโส จ โวทานปกฺขวิภาวนตฺถายาติ สุกฺกปกฺขมฺปิ อุปมูปเมยฺยวิภาเคน อาหริตฺวา สุตฺตตฺถสฺส ปริโยสาปน’’นฺติฯ กณฺหปกฺเข อุปเมยฺยํ ทสฺเสตฺวา ปริโยสานคมนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อปเร ปน ‘‘กณฺหปกฺเข สุกฺกปกฺเข จ ตํตํอุปมูปเมยฺยตฺถานํ วิสุํ วิสุํ ปริโยสาเปตฺวาว กถนํ ปริโยสานคมน’’นฺติ วทนฺติฯ อยนฺติ นิสินฺนวตฺติกาฯ อิธาติ อิมสฺมิํ โคปาลกสุตฺเตฯ สพฺพาจริยานํ อาจิณฺณาติ สพฺเพหิปิ ปุพฺพาจริเยหิ อาจริตา สํวณฺณิตา, ตถา เจว ปาฬิ ปวตฺตาติฯ

องฺคียนฺติ อวยวภาเวน ญายนฺตีติ องฺคานิ, ภาคาฯ ตานิ ปเนตฺถ ยสฺมา สาวชฺชสภาวานิ, ตสฺมา อาห ‘‘องฺเคหีติ อคุณโกฏฺฐาเสหี’’ติฯ โคมณฺฑลนฺติ โคสมูหํฯ ปริหริตุนฺติ รกฺขิตุํฯ ตํ ปน ปริหรณํ ปริคฺคเหตฺวา วิจรณนฺติ อาห ‘‘ปริคฺคเหตฺวา วิจริตุ’’นฺติฯ วฑฺฒินฺติ คุนฺนํ พหุภาวํ พหุโครสตาสงฺขาตํ ปริวุทฺธิํฯ ‘‘เอตฺตกมิท’’นฺติ รูปียตีติ รูปํ, ปริมานปริจฺเฉโทปิ สรีรรูปมฺปีติ อาห ‘‘คณนโต วา วณฺณโต วา’’ติฯ น ปริเยสติ วินฏฺฐภาวสฺเสว อชานนโตฯ นีลาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถฯ เตน เสตสพลาทิวณฺณํ สงฺคณฺหาติฯ

ธนุสตฺติสูลาทีติ เอตฺถ อิสฺสาสาจริยานํ คาวีสุ กตํ ธนุลกฺขณํฯ กุมารภตฺติคณานํ คาวีสุ กตํ สตฺติลกฺขณํฯ อิสฺสรภตฺติคณานํ คาวีสุ กตํ สูลลกฺขณนฺติ โยชนาฯ อาทิ-สทฺเทน รามวาสุเทวคณาทีนํ คาวีสุ กตํ ผรสุจกฺกาทิลกฺขณํ สงฺคณฺหาติฯ

นีลมกฺขิกาติ ปิงฺคลมกฺขิกา, ขุทฺทมกฺขิกา เอว วาฯ สฏติ รุชติ เอตายาติ สาฏิกา, สํวทฺธา สาฏิกาติ อาสาฏิกาฯ เตนาห ‘‘วฑฺฒนฺตี’’ติอาทิฯ

วาเกนาติ วากปตฺเตนฯ จีรเกนาติ ปิโลติเกนฯ อนฺโตวสฺเสติ วสฺสกาลสฺส อพฺภนฺตเรฯ นิคฺคาหนฺติ สุสุมาราทิคฺคาหรหิตํฯ ปีตนฺติ ปานียสฺส ปีตภาวํฯ สีหพฺยคฺฆาทิปริสฺสเยน สาสงฺโก สปฺปฏิภโยฯ

ปญฺจ อหานิ ภูตานิ เอตสฺสาติ ปญฺจาหิโต, โส เอว วาโรติ ปญฺจาหิกวาโรฯ เอวํ สตฺตาหิกวาโรติ เวทิตพฺโพฯ จิณฺณฏฺฐานนฺติ จริตฏฺฐานํ โคจรคฺคหิตฏฺฐานํฯ

ปิตุฏฺฐานนฺติ ปิตรา กาตพฺพฏฺฐานํ, ปิตรา กาตพฺพกรณนฺติ อตฺโถฯ ยถารุจิํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตีติ คุนฺนํ รุจิอนุรูปํ โคจรภูมิยํ วา นทิปารํ วา คเหตฺวา คจฺฉนฺติฯ โคภตฺตนฺติ กปฺปาสฏฺฐิกาทิมิสฺสํ โคภุญฺชิตพฺพํ ภตฺตํ, ภตฺตคฺคหเณเนว ยาคุปิ คหิตาฯ

[347] ‘‘ทฺวีหากาเรหี’’ติ วุตฺตํ อาการทฺวยํ ทสฺเสตุํ ‘‘คณนโต วา สมุฏฺฐานโต วา’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ ปาฬิยํ อาคตาติ ‘‘อุปจโย สนฺตตี’’ติ ชาติํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา หทยวตฺถุํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ทส อายตนานิ ปญฺจทส สุขุมรูปานี’’ติ เอวํ รูปกณฺฑปาฬิยํ (ธ. ส. 651-655) อาคตาฯ ปญฺจวีสติ รูปโกฏฺฐาสาติ สลกฺขณโต อญฺญมญฺญสงฺกราภาวโต รูปภาคาฯ รูปโกฏฺฐาสาติ วา วิสุํ วิสุํ อปฺปวตฺติตฺวา กลาปภาเวเนว ปวตฺตนโต รูปกลาปาฯ โกฏฺฐาสาติ จ อํสา, อวยวาติ อตฺโถฯ โกฏฺฐนฺติ วา สรีรํ, ตสฺส อํสา เกสาทโย โกฏฺฐาสาติ อญฺเญปิ อวยวา โกฏฺฐาสา วิย โกฏฺฐาสาฯ เสยฺยถาปีติ อุปมาสํสนฺทนํฯ ตตฺถ รูปํ ปริคฺคเหตฺวาติ ยถาวุตฺตํ รูปํ สลกฺขณโต ญาเณน ปริคฺคณฺหิตฺวาฯ อรูปํ ววตฺถเปตฺวาติ ตํ รูปํ นิสฺสาย อารมฺมณญฺจ กตฺวา ปวตฺตมาเน เวทนาทิเก จตฺตาโร ขนฺเธ ‘‘อรูป’’นฺติ ววตฺถเปตฺวาฯ รูปารูปํ ปริคฺคเหตฺวาติ ปุน ตตฺถ ยํ รุปฺปนลกฺขณํ, ตํ รูปํ, ตทญฺญํ อรูปํ, อุภยวินิมุตฺตํ กิญฺจิ นตฺถิ อตฺตา วา อตฺตนิยํ วาติ เอวํ รูปารูปํ ปริคฺคเหตฺวาฯ ตทุภยญฺจ อวิชฺชาทินา ปจฺจเยน สปฺปจฺจยนฺติ ปจฺจยํ สลฺลกฺเขตฺวา อนิจฺจาทิลกฺขณํ อาโรเปตฺวา โย กลาปสมฺมสนาทิกฺกเมน กมฺมฏฺฐานํ มตฺถกํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ, โส น วฑฺฒตีติ โยชนาฯ

เอตฺตกํ รูปํ เอกสมุฏฺฐานนฺติ จกฺขายตนํ, โสตฆานชิวฺหากายายตนํ อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ อฏฺฐวิธํ กมฺมวเสน, กายวิญฺญตฺติ วจีวิญฺญตฺตีติ อิทํ ทฺวยํ จิตฺตวเสนาติ เอตฺตกํ รูปํ เอกสมุฏฺฐานํฯ สทฺทายตนเมกํ อุตุจิตฺตวเสน ทฺวิสมุฏฺฐานํฯ รูปสฺส ลหุตา มุทุตา กมฺมญฺญตาติ เอตฺตกํ รูปํ อุตุจิตฺตาหารวเสน ติสมุฏฺฐานํฯ รูปคนฺธรสโผฏฺฐพฺพายตนํ อากาสธาตุ อาโปธาตุ กพฬีกาโร อาหาโรติ เอตฺตกํ รูปํ อุตุจิตฺตาหารกมฺมวเสน จตุสมุฏฺฐานํฯ อุปจโย สนฺตติ ชรตา รูปสฺส อนิจฺจตาติ เอตฺตกํ รูปํ น กุโตจิ สมุฏฺฐาตีติ น ชานาติฯ สมุฏฺฐานโต รูปํ อชานนฺโตติอาทีสุ วตฺตพฺพํ ‘‘คณนโต รูปํ อชานนฺโต’’ติอาเทสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

กมฺมลกฺขโณติ อตฺตนา กตํ ทุจฺจริตกมฺมํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ กมฺมลกฺขโณ, พาโลฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, พาลสฺส พาลลกฺขณานิฯ กตมานิ ตีณิ? ทุจฺจินฺติตจินฺตี โหติ, ทุพฺภาสิตภาสี, ทุกฺกฏกมฺมการีฯ อิมานิ โข…เป.… ลกฺขณานี’’ติ (อ. นิ. 3.2; เนตฺติ. 116)ฯ อตฺตนา กตํ สุจริตกมฺมํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ กมฺมลกฺขโณ, ปณฺฑิโตฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิตสฺส ปณฺฑิตลกฺขณานิฯ กตมานิ ตีณิ? สุจินฺติตจินฺตี โหติ, สุภาสิตภาสี, สุกตกมฺมการีฯ อิมานิ โข…เป.… ปณฺฑิตลกฺขณานี’’ติ (ม. นิ. 3.253; อ. นิ. 3.3; เนตฺติ. 116)ฯ เตนาห ‘‘กุสลากุสลํ กมฺมํ ปณฺฑิตมาลลกฺขณ’’นฺติฯ พาเล วชฺเชตฺวา ปณฺฑิเต น เสวตีติ ยํ พาลปุคฺคเล วชฺเชตฺวา ปณฺฑิตเสวนํ อตฺถกาเมน กาตพฺพํ, ตํ น กโรติฯ ตถาภูตสฺส อยมาทีนโวติ ทสฺเสตุํ ปุน ‘‘พาเล วชฺเชตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยํ ภควตา ‘‘อิทํ โว กปฺปตี’’ติ อนุญฺญาตํ, ตทนุโลมญฺเจ, ตํ กปฺปิยํฯ ยํ ‘‘อิทํ โว น กปฺปตี’’ติ ปฏิกฺขิตฺตํ, ตทนุโลมญฺเจ, ตํ อกปฺปิยํฯ ยํ โกสลฺลสมฺภูตํ, ตํ กุสลํ, ตปฺปฏิปกฺขํ อกุสลํฯ ตเทว สาวชฺชํ, กุสลํ อนวชฺชํฯ อาปตฺติโต อาทิโต ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺธา ครุกํ, ตทญฺญํ ลหุกํฯ ธมฺมโต มหาสาวชฺชํ ครุกํ, อปฺปสาวชฺชํ ลหุกํฯ สปฺปฏิการํ สเตกิจฺจํ, อปฺปฏิการํ อเตกิจฺฉํฯ ธมฺมตานุคตํ การณํ, อิตรํ อการณํฯ

ตํ อชานนฺโตติ กปฺปิยากปฺปิยํ ครุกลหุกํ สเตกิจฺฉาเตกิจฺฉํ อชานนฺโต สุวิสุทฺธํ กตฺวา สีลํ รกฺขิตุํ น สกฺโกติ, กุสลากุสลํ สาวชฺชานวชฺชํ การณาการณํ อชานนฺโต ขนฺธาทีสุ อกุสลตาย รูปารูปปริคฺคหมฺปิ กาตุํ น สกฺโกติ, กุโต ตสฺส กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วฑฺฒนาฯ เตนาห ‘‘กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วฑฺเฒตุํ น สกฺโกตี’’ติฯ

โควณสทิเส อตฺตภาเว อุปฺปชฺชิตฺวา ตตฺถ ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุโต มิจฺฉาวิตกฺกา อาสาฏิกา วิยาติ อาสาฏิกาติ อาห ‘‘อกุสลวิตกฺกํ อาสาฏิกํ อหาเรตฺวา’’ติฯ

‘‘คณฺโฑติ โข, ภิกฺขเว, ปญฺจนฺเนตํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อธิวจน’’นฺติ วจนโต (อ. นิ. 8.56) ฉหิ วณมุเขหิ วิสฺสนฺทมานยูโส คณฺโฑ วิย ปิโลติกขณฺเฑน ฉหิ ทฺวาเรหิ วิสฺสนฺทมานกิเลสาสุจิ อตฺตภาววโณ สติสํวเรน ปิทหิตพฺโพ, อยํ ปน เอวํ น กโรตีติ อาห ‘‘ยถา โส โคปาลโก วณํ น ปฏิจฺฉาเทติ, เอวํ สํวรํ น สมฺปาเทตี’’ติฯ

ยถา ธูโม อินฺธนํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชมาโน สณฺโห สุขุโม ตํ ตํ วิวรํ อนุปวิสฺส พฺยาเปนฺโต สตฺตานํ ฑํสมกสาทิปริสฺสยํ วิโนเทติ, อคฺคิชาลสมุฏฺฐานสฺส ปุพฺพงฺคโม โหติ, เอวํ ธมฺมเทสนาญาณสฺส อินฺธนภูตํ รูปารูปธมฺมชาตํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชมานา สณฺหา สุขุมา ตํ ตํ ขนฺธนฺตรํ อายตนนฺตรญฺจ อนุปวิสฺส พฺยาเปติ, สตฺตานํ มิจฺฉาวิตกฺกาทิปริสฺสยํ วิโนเทติ, ญาณคฺคิชาลสมุฏฺฐานสฺส ปุพฺพงฺคโมติ ธูโม วิยาติ ธูโมติ อาห ‘‘โคปาลโก ธูมํ วิย ธมฺมเทสนาธูมํ น กโรตี’’ติฯ อตฺตโน สนฺติกํ อุปคนฺตฺวา นิสินฺนสฺส กาตพฺพา ตทนุจฺฉวิกา ธมฺมกถา อุปนิสินฺนกถาฯ กตสฺส ทานาทิปุญฺญสฺส อนุโมทนกถา อนุโมทนาฯ ตโตติ ธมฺมกถาทีนํ อกรณโตฯ ‘‘พหุสฺสุโต คุณวา’’ติ น ชานนฺตีติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ อตฺตโน ชานาปนตฺถํ ธมฺมกถาทิ น กาตพฺพเมวาติ? สจฺจํ, น กาตพฺพเมว, สุทฺธาสเยน ปน ธมฺเม กถิเต ตสฺส คุณชานนตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เตนาห ภควา –

‘‘นาภาสมานํ ชานนฺติ, มิสฺสํ พาเลหิ ปณฺฑิตํ;

ภาสเย โชตเย ธมฺมํ, ปคฺคณฺเห อิสินํ ธช’’นฺติฯ (สํ. นิ. 2.241);

ตรนฺติ เอตฺถาติ ติตฺถํ, นทีตฬากาทีนํ นหานาทิอตฺถํ โอตรณฏฺฐานํฯ

ยถา ปน ตํ อุทเกน โอติณฺณสตฺตานํ สรีรมลํ ปวาเหติ, ปริสฺสมํ วิโนเทติ, วิสุทฺธิํ อุปฺปาเทติ, เอวํ พหุสฺสุตา อตฺตโน สมีปํ โอติณฺณสตฺตานํ ธมฺมูทเกน จิตฺตมลํ ปวาเหนฺติ, ปริสฺสมํ วิโนเทนฺติ, วิสุทฺธิํ อุปฺปาเทนฺติ, ตสฺมา เต ติตฺถํ วิยาติ ติตฺถํฯ เตนาห ‘‘ติตฺถภูเต พหุสฺสุตภิกฺขู’’ติฯ พฺยญฺชนํ กถํ โรเปตพฺพนฺติ, ภนฺเต, อิทํ พฺยญฺชนํ อยํ สทฺโท กถํ อิมสฺมิํ อตฺเถ โรเปตพฺโพ, เกน ปกาเรน อิมสฺส อตฺถสฺส วาจโก ชาโตฯ ‘‘นิรูเปตพฺพ’’นฺติ วา ปาโฐ, นิรูเปตพฺพํ อยํ สภาวนิรุตฺติ กถเมตฺถ นิรุฬฺหาติ อธิปฺปาโยฯ อิมสฺส ภาสิตสฺส โก อตฺโถติ สทฺทตฺถํ ปุจฺฉติฯ อิมสฺมิํ ฐาเนติ อิมสฺมิํ ปาฬิปเทเสฯ ปาฬิ กิํ วเทตีติ ภาวตฺถํ ปุจฺฉติฯ อตฺโถ กิํ ทีเปตีติ ภาวตฺถํ วา สงฺเกตตฺถํ วาฯ น ปริปุจฺฉตีติ วิมติจฺเฉทนปุจฺฉาวเสน สพฺพโส ปุจฺฉํ น กโรติฯ น ปริปญฺหตีติ ปริ ปริ อตฺตโน ญาตุํ อิจฺฉํ น อาจิกฺขติ น วิภาเวติฯ เตนาห ‘‘น ชานาเปตี’’ติฯ เตติ พหุสฺสุตภิกฺขูฯ วิวรณํ นาม อตฺถสฺส วิภชิตฺวา กถนนฺติ อาห ‘‘ภาเชตฺวา น ทสฺเสนฺตี’’ติฯ อนุตฺตานีกตนฺติ ญาเณน อปากฏีกตํ คุยฺหํ ปฏิจฺฉนฺนํฯ น อุตฺตานีกโรนฺตีติ สิเนรุมูลกํ วาลิกํ อุทฺธรนฺโต วิย ปถวีสนฺธาโรทกํ วิวริตฺวา ทสฺเสนฺโต วิย จ อุตฺตานํ น กโรนฺติฯ เอวํ ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน พหุสฺสุตา ‘‘ติตฺถ’’นฺติ วุตฺตา ปริยายโต, อิทานิ ตเมว ธมฺมํ นิปฺปริยายโต ติตฺถนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ธมฺโม หิ ตรนฺติ เอเตน นิพฺพานํ นาม ตฬากนฺติ ‘‘ติตฺถ’’นฺติ วุจฺจติฯ เตนาห ภควา สุเมธภูโต –

‘‘เอวํ กิเลสมลโธวํ, วิชฺชนฺเต อมตนฺตเฬ;

น คเวสติ ตํ ตฬากํ, น โทโส อมตนฺตเฬ’’ติฯ (พุ. วํ. 2.14);

ธมฺมสฺเสว นิพฺพานสฺโสตรณติตฺถภูตสฺส โอตรณปการํ อชานนฺโต ‘‘ธมฺมติตฺถํ น ชานาตี’’ติ วุตฺโตฯ

ปีตาปีตนฺติ โคคเณ ปีตํ อปีตญฺจ โครูปํ น ชานาติ น วินฺทติฯ อวินฺทนฺโต หิ น ลภตีติ วุตฺโตฯ ‘‘อานิสํสํ น วินฺทตี’’ติ วตฺวา ตสฺส อวินฺทนาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺมสฺสวนคฺคํ คนฺตฺวา’’ติอาทิมาหฯ

อยํ โลกุตฺตโรติ ปทํ สนฺธายาห ‘‘อริย’’นฺติฯ ปจฺจาสตฺติญาเยน อนนฺตรวิธิปฺปฏิเสโธ วา, อริย-สทฺโท วา นิทฺโทสปริยาโย ทฏฺฐพฺโพฯ

อฏฺฐงฺคิกนฺติ จ วิสุํ เอกชฺฌญฺจ อฏฺฐงฺคิกํ อุปาทาย คเหตพฺพํ, อฏฺฐงฺคตา พาหุลฺลโต จฯ เอวญฺจ กตฺวา สตฺตงฺคสฺสปิ อริยมคฺคสฺส สงฺคโห สิทฺโธ โหติฯ

จตฺตาโร สติปฏฺฐาเนติอาทีสุ อวิเสเสน สติปฏฺฐานา วุตฺตาฯ ตตฺถ กายเวทนาจิตฺตธมฺมารมฺมณา สติปฏฺฐานา โลกิยา, ตตฺถ สมฺโมหวิทฺธํสนวเสน ปวตฺตา นิพฺพานารมฺมณา โลกุตฺตราติ เอวํ อิเม โลกิยา, อิเม โลกุตฺตราติ ยถาภูตํ น ปชานาติฯ

อนวเสสํ ทุหตีติ ปฏิคฺคหเณ มตฺตํ อชานนฺโต กิสฺมิญฺจิ ทายเก สทฺธาหานิยา กิสฺมิญฺจิ ปจฺจยหานิยา อนวเสสํ ทุหติฯ วาจาย อภิหาโร วาจาภิหาโรฯ ปจฺจยานํ อภิหาโร ปจฺจยาภิหาโรฯ

อิเม อมฺเหสุ ครุจิตฺตีการํ น กโรนฺตีติ อิมินา นวกานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมสมฺปฏิปตฺติยา อภาวํ ทสฺเสติ อาจริยุปชฺฌาเยสุ ปิตุเปมสฺส อนุปฏฺฐาปนโตฯ เตน จ สิกฺขาคารวตาภาวทีปเนน สงฺคหสฺส อภาชนภาวํ, เตน เถรานํ เตสุ อนุคฺคหาภาวํฯ น หิ สีลาทิคุเณหิ สาสเน ถิรภาวปฺปตฺตา อนนุคฺคเหตพฺเพ สพฺรหฺมจารี อนุคฺคณฺหนฺติ, นิรตฺถกํ วา อนุคฺคหํ กโรนฺติฯ เตนาห ‘‘นวเก ภิกฺขู’’ติฯ ธมฺมกถาพนฺธนฺติ ปเวณิอาคตํ ปกิณฺณกธมฺมกถามคฺคํฯ สจฺจสตฺตปฏิสนฺธิปจฺจยาการปฏิสํยุตฺตํ สุญฺญตาทีปนํ คุยฺหคนฺถํฯ วุตฺตวิปลฺลาสวเสนาติ ‘‘น รูปญฺญู’’ติอาทีสุ วุตฺตสฺส ปฏิเสธสฺส ปฏิกฺเขปวเสน อคฺคหณวเสนฯ โยเชตฺวาติ ‘‘รูปญฺญู โหตีติ คณนาโต วา วณฺณโต วา รูปํ ชานาตี’’ติอาทินา, ‘‘ตสฺส โคคโณปิ น ปริหายติ, ปญฺจโครสปริโภคโตปิ น ปริพาหิโร โหตี’’ติอาทินา จ อตฺถํ โยเชตฺวาฯ เวทิตพฺโพติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปเทเส ยถารหํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

มหาโคปาลกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

4. จูฬโคปาลกสุตฺตวณฺณนา

[350] เจลุกฺกาหีติ เจลมยาหิ อุกฺกาหิฯ อุกฺกภูตานิ เจลานิ เอตฺถาติ อุกฺกเจลา, นครํฯ สพฺพา คงฺคา ปากฏา หุตฺวา ปญฺญายตีติ ปกติจกฺขุสฺส ปากฏา หุตฺวา อุปฏฺฐาติ, ทิพฺพจกฺขุสฺส ปน สมนฺตจกฺขุสฺส วา ยตฺถ กตฺถจิ นิสินฺนสฺสปิ ภควโต ปากฏา หุตฺวา ปญฺญายเตวฯ โสตฺถีติ อนุปทฺทโวฯ วฑฺฒีติ อปริหานิฯ อาโรคฺยนฺติ อโรคตา อาพาธาภาโวฯ

มคโธ ชนปโท นิวาโส เอตสฺสาติ มาคโธ, มาคโธว มาคธิโกฯ ปญฺญาย นาม ทุฏฺฐุภาโว นตฺถิ เอกนฺตานวชฺชตาย, ตสฺมา ทุ-สทฺโท อภาววาจี ‘‘ทุสฺสีโล’’ติอาทีสุ วิย, ชาติ-สทฺโท จ สภาวตฺโถติ อาห ‘‘นิปฺปญฺญสภาโว’’ติฯ -สทฺโท อารมฺภตฺโถติ อาห ‘‘ปตาเรสีติ ตาเรตุํ อารภี’’ติ ปรตีรํ คาวีนํ อปฺปตฺตตฺตาฯ สุวิเทหานนฺติ สุนฺทรวิเทหานํฯ วิเทหรฏฺฐํ กิร ภูมิภาคทสฺสนสมฺปตฺติยา จ วนรามเณยฺยกาทินา จ สุนฺทรํฯ อามณฺฑลิกํ กริตฺวาติ อาวตฺเต ปติตา เตมณฺฑลากาเรน ปริพฺภมิตฺวาฯ กติปยาปิ คาวิโย อเสเสตฺวา นทีโสเตน วูฬฺหตฺตา วุตฺตํ ‘‘อวฑฺฒิํ วินาสํ ปาปุณิํสู’’ติฯ กติปยาสุปิ หิ อวสิฏฺฐาสุ คาวีสุ อนุกฺกเมนปิ สิยา โคคณสฺส วฑฺฒีติฯ วิสฺสมฏฺฐานนฺติ ปริสฺสมวิโนทนฏฺฐานํฯ ติตฺถา ภฏฺฐาติ คเหตุํ อสมตฺถตาย ติตฺถํ อปฺปตฺตาฯ อโรโค นาม นาโหสีติ โลมมตฺตมฺปิ อเสเสตฺวา สพฺพา คาวิโย นทีโสเต วินฏฺฐาติ อตฺโถฯ

เยสุ ขนฺธายตนธาตูสุ อิธ โลกสมญฺญา, เต อชานนฺตา ‘‘อกุสลา อิมสฺส โลกสฺสา’’ติ วุตฺตาติ อาห ‘‘อิธโลเก ขนฺธธาตายตเนสุ อกุสลา อเฉกา’’ติฯ อยเมว นโย ‘‘อกุสลา ปรสฺส โลกสฺสา’’ติ เอตฺถาปีติ อาห ‘‘ปรโลเกปิ เอเสว นโย’’ติฯ มาโร เอตฺถ ธียตีติ มารเธยฺยํฯ มาโรติ เจตฺถ กิเลสมาโร เวทิตพฺโพฯ ขนฺธาภิสงฺขารา หิ ตสฺส ปวตฺตนภาเวน คหิตา, มจฺจุมาโร วิสุํ คหิโต เอว, กิเลสมารวเสเนว จ เทวปุตฺตมารสฺส กามภเว อาธิปจฺจนฺติฯ เตสนฺติ เย อิธโลกาทีสุ อเฉกา, เตสํฯ เต ปน อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิมินา ฉ สตฺถาโร ทสฺสิตา’’ติฯ

[351] พลวคาโวติ พลวนฺเต โครูเปฯ