4. มหายมกวคฺโค

1. จูฬโคสิงฺคสุตฺตวณฺณนา

[325] ญาตีนํ (อ. นิ. ฏี. 3.6.19) นิวาสฏฺฐานภูโต คาโม ญาติโก, โส เอว นาติโกฯ โส กิร คาโม เยสํ สนฺตโก, เตสํ ปุพฺพปุริเสน อตฺตโน ญาตีนํ สาธารณภาเวน นิเวสิโต, เตน ‘‘นาติโก’’ติ ปญฺญายิตฺถฯ อถ ปจฺฉา ตตฺถ ทฺวีหิ ทายาเทหิ ทฺวิธา วิภชิตฺวา ปริภุตฺโตฯ เตนาห ‘‘ทฺวินฺนํ จูฬปิติมหาปิติปุตฺตานํ ทฺเว คามา’’ติฯ คิญฺชกา วุจฺจนฺติ อิฏฺฐกา, คิญฺชกาหิเยว กโต อาวสโถ คิญฺชกาวสโถฯ ตสฺมิํ กิร ปเทเส มตฺติกา สกฺขรมรุมฺพวาลิกาทีหิ อสมฺมิสฺสา อกฐินา สณฺหา สุขุมา, ตาย กตานิ กุลาลภาชนานิปิ สิลามยานิ วิย ทฬฺหานิ, ตสฺมา เต อุปาสกา ตาย มตฺติกาย ทีฆปุถุลอิฏฺฐกา กาเรตฺวา ตาหิ ฐเปตฺวา ทฺวารพาหวาตปานกวาฏตุลาโย เสสํ สพฺพํ ทพฺพสมฺภาเรน วินา อิฏฺฐกาหิ เอว ปาสาทํ กาเรสุํฯ เตนาห ‘‘อิฏฺฐกาเหวา’’ติอาทิฯ

โคสิงฺคสาลวนทายนฺติ โคสิงฺคสาลวนนฺติ ลทฺธนามํ รกฺขิตํ อรญฺญํฯ เชฏฺฐกรุกฺขสฺสาติ วนปฺปติภูตสฺส สาลรุกฺขสฺสฯ สามคฺคิรสนฺติ สมคฺคภาวาทิคุณํ วิเวกสุขํฯ อุปริปณฺณาสเก อุปกฺกิเลสสุตฺเต (ม. นิ. 3.237-238) ปุถุชฺชนกาโล กถิโต, อิธ จูฬโคสิงฺคสุตฺเต ขีณาสวกาโล กถิโตฯ กตกิจฺจาปิ หิ เต มหาเถรา อตฺตโน ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารํ ปเรสํ ทิฏฺฐานุคติํ อาปชฺชนญฺจ สมฺปสฺสนฺตา ปรมญฺจ วิเวกํ อนุพฺรูหนฺตา สามคฺคิรสํ อนุภวมานา ตตฺถ วิหรนฺติฯ ตทาติ ตสฺมิํ อุปกฺกิเลสสุตฺตเทสนากาเลฯ เตติ อนุรุทฺธปฺปมุขา กุลปุตฺตาฯ ลทฺธสฺสาทาติ วิปสฺสนาย วีถิปฏิปตฺติยา อธิคตสฺสาทาฯ วิปสฺสนา หิ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ อาวหนฺตี ปวตฺตมานา สาติสยํ ปีติโสมนสฺสํ อาวหติฯ เตนาห ภควา –

‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภติ ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติฯ (ธ. ป. 374);

ลทฺธปติฏฺฐา มคฺคผลาธิคมเนนฯ สติ หิ มคฺคผลาธิคเม สาสเน ปติฏฺฐา ลทฺธา นาม โหติ, โน อญฺญถาฯ

กามํ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาปิ มหาสาวกปริยาปนฺนาว, อคฺคสาวกภาเวน ปน เนสํ วิเสสทสฺสนตฺถํ ‘‘ธมฺมเสนาปติมหาโมคฺคลฺลานตฺเถเรสุ วา’’ติ วิสุํ คหณํฯ สติปิ หิ สามญฺญโยเค วิเสสวนฺโต วิสุํ คยฺหนฺติ ยถา ‘‘พฺราหฺมณา อาคตา, วาสิฏฺโฐปิ อาคโต’’ติฯ เตสุ ปน วิสุํ คหิเตสุปิ ‘‘อสีติมหาสาวเกสู’’ติ อสีติคฺคหณํ อปฺปกํ อูนมธิกํ วา คณนุปคํ น โหตีติฯ อนฺตมโสติ อิทํ ธมฺมภณฺฑาคาริกสฺส อุปฏฺฐากภาเวน อาสนฺนจาริตาย วุตฺตํฯ อนีกาติ หตฺถานีกา, หตฺถานีกโต หตฺถิสมูหโตติ อตฺโถฯ กาฬสีโห เยภุยฺเยน ยูถจโรติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ยูถา นิสฺสโฏ กาฬสีโห วิยา’’ติฯ เกสรี ปน เอกจโรวฯ วาตจฺฉินฺโน วลาหโก วิยาติ วาตจฺฉินฺโน ปพฺพตกูฏปฺปมาโณ วลาหกจฺเฉโท วิยฯ เตสํ ปคฺคณฺหนโตติ ยถา นาม ชิฆจฺฉิตสฺส โภชเน, ปิปาสิตสฺส ปานีเย, สีเตน ผุฏฺฐสฺส อุณฺเห, อุณฺเหน ผุฏฺฐสฺส สีเต, ทุกฺขิตสฺส สุเข อภิรุจิ อุปฺปชฺชติ, เอวเมวํ ภควโต โกสมฺพเก ภิกฺขู อญฺญมญฺญํ วิวาทาปนฺเน ทิสฺวา อปเร สมคฺคาวาสํ วสนฺเต อาวชฺชิตสฺส อิเม ตโย กุลปุตฺตา อาปาถํ อาคมิํสุ, อถ เน ปคฺคณฺหิตุกาโม อุปสงฺกมิ, เอวายํ ปฏิปตฺติอนุกฺกเมน โกสมฺพกานํ ภิกฺขูนํ วินยนุปาโย โหตีติฯ เตนาห ‘‘เตสํ ปคฺคณฺหนโต’’ติฯ เอเตเนว ปจฺฉิมชนตํ อนุกมฺปนโตติ อิทมฺปิ การณํ เอกเทเสน สํวณฺณิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อุกฺกํสิตฺวาติ ยถาภูเตหิ คุเณหิ สมฺปหํสเนน วิเสเสตฺวา วิสิฏฺเฐ กตฺวา ปสํสาวเสน เจตํ อาเมฑิตวจนํฯ

ตํ อรญฺญํ รกฺขติ วนสามินา อาณตฺโตฯ รกฺขิตโคปิตํ วนสณฺฑํ, น มหาวนาทิ วิย อปริคฺคหิตํฯ สีลาทิปฺปเภทาย อตฺตตฺถาย ปฏิปนฺนา อตฺตกามา, น อปริจฺจตฺตสิเนหาติ อาห ‘‘อตฺตโน หิตํ กามยมานา’’ติฯ เตนาห ‘‘โย หี’’ติอาทิฯ ภินฺเทยฺยาติ วินาเสยฺยฯ

ทุพฺพลมนุสฺสาติ ปญฺญาย ทุพฺพลา อวิทฺทสุโน มนุสฺสาฯ ตานีติ อภิชาติอาทีสุ อุปฺปนฺนปาฏิหาริยานิฯ จีวรคพฺเภน ปฏิจฺฉาเทตฺวาติ จีวรสงฺขาเต โอวรเก นิคูหิตฺวา วิยฯ น หิ จีวรปารุปนมตฺเตน พุทฺธานุภาโว ปฏิจฺฉนฺโน โหติฯ

‘‘มา สุธ โกจิมํ พุทฺธานุภาวํ อญฺญาสี’’ติ ปน ตถารูเปน อิทฺธาภิสงฺขาเรน ตํ ฉาเทตฺวา คโต ภควา ตถา วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘อญฺญาตกเวเสน อคมาสี’’ติฯ

อภิกฺกมถาติ ปทํ อภิมุขภาเวน วิธิมุเขน วทตีติ อาห ‘‘อิโต อาคจฺฉถา’’ติฯ พุทฺธานํ กาโย นาม สุวิสุทฺธชาติมณิ วิย โสภโน, กิญฺจิ มลํ อปเนตพฺพํ นตฺถิ, กิมตฺถํ ภควา ปาเท ปกฺขาเลสีติ อาห ‘‘พุทฺธาน’’นฺติอาทิฯ

[326] อนุรุทฺธาติ วา เอกเสสนเยน วุตฺตํ วิรูเปกเสสสฺสปิ อิจฺฉิตพฺพตฺตา, เอวญฺจ กตฺวา พหุวจนนิทฺเทโสปิ สมตฺถิโต โหติฯ อิริยาปโถ ขมตีติ สรีรสฺส ลหุฏฺฐานตาย จตุพฺพิโธปิ อิริยาปโถ สุขปฺปวตฺติโกฯ ชีวิตํ ยาเปตีติ ยาปนาลกฺขณํ ชีวิตํ อิมํ สรีรยนฺตํ ยาเปติ สุเขน ปวตฺเตติฯ อุฬุงฺกยาคุํ วา กฏจฺฉุภิกฺขํ วาติ อิทํ มกรวุตฺติยา มิสฺสกภตฺเตน ยาปนํ วตฺตนฺติ กตฺวา วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ภิกฺขาจารวตฺตํ ปุจฺฉตี’’ติฯ

อญฺญมญฺญํ สํสนฺทตีติ สติปิ อุภเยสํ กลาปานํ ปรมตฺถโต เภเท ปจุรชเนหิ ทุวิญฺเญยฺยนานตฺตํ ขีโรทกสมฺโมทิตํ อจฺจนฺตเมว สํสฏฺฐํ วิย หุตฺวา ติฏฺฐติฯ เตนาห ‘‘วิสุํ น โหติ, เอกตฺตํ วิย อุเปตี’’ติฯ ปิยภาวทีปนานิ จกฺขูนิ ปิยจกฺขูนิฯ ปิยายติ, ปิยายิตพฺโพติ วา ปิโยติฯ สมคฺควาสสฺส ยํ เอกนฺตการณํ, ตํ ปุจฺฉนฺโต ภควา ‘‘ยถา กถํ ปนา’’ติอาทิมาหาติ ‘‘กถนฺติ การณปุจฺฉา’’ติ วุตฺตํฯ โย เนสํ เมตฺตาสหิตานํเยว กมฺมาทีนํ อญฺญมญฺญสฺมิํ ปจฺจุปฏฺฐานากาโร, ตํ สนฺธาย ‘‘กถ’’นฺติ ปุจฺฉาฯ ตถา หิ ปรโต ‘‘เอวํ โข มยํ, ภนฺเต’’ติอาทินา เถเรหิ วิสฺสชฺชนํ กถิตํฯ

มิตฺตํ เอตสฺส อตฺถีติ เมตฺตํ, กายกมฺมํฯ อาวีติ ปกาสํฯ รโหติ อปฺปกาสํฯ ยญฺหิ อุทฺทิสฺส เมตฺตํ กายกมฺมํ ปจฺจุปฏฺฐเปติ, ตํ ตสฺส สมฺมุขา เจ, ปกาสํ โหติ, ปรมฺมุขา เจ, อปฺปกาสํฯ เตนาห ‘‘อาวิ เจว รโห จาติ สมฺมุขา เจว ปรมฺมุขา จา’’ติฯ อิตรานีติ ปรมฺมุขา กายวจีกมฺมานิฯ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทินา สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘ยํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สมฺมชฺชนาทิวเสน ปฏิชคฺคิตพฺพยุตฺตํ ฐานํ วาฯ

ตเถวาติ ยถา สมฺมุขา กเต เมตฺตากายกมฺเม วุตฺตํ, ตเถว ฯ ‘‘กจฺจิ ขมนีย’’นฺติ เอวมาทิกา กถา สมฺโมทนียกถาฯ ยถา ปเรหิ สทฺธิํ อตฺตโน ฉิทฺทํ น โหติ, ตถา ปฏิสนฺถารวเสน ปวตฺตา กถา ปฏิสนฺถารกถาฯ ‘‘อโห ตทา เถเรน มยฺหํ ทินฺโน โอวาโท, ทินฺนา อนุสาสนี’’ติ เอวํ กาลนฺตเร สริตพฺพยุตฺตา, ฉสารณียปฏิสํยุตฺตา วา กถา สารณียกถาฯ สุตฺตปทํ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส อตฺถนิทฺเทสวเสน สีลาทิธมฺมปฏิสํยุตฺตา กถา ธมฺมีกถาฯ สเรน สุตฺตสฺส อุจฺจารณํ สรภญฺญํฯ ปญฺหสฺส ญาตุํ อิจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส ปุจฺฉนํ ปญฺหปุจฺฉนํฯ ตสฺส ยถาปุจฺฉิตสฺสอาทิสนํ ปญฺหวิสฺสชฺชนํฯ เอวํ สมนฺนาหรโตติ เอวํ มนสิกโรโต, เอวํ เมตฺตํ อุปสํหรโตติ อตฺโถฯ

เอกโต กาตุํ น สกฺกา, ตสฺมา นานาฯ หิตฏฺเฐนาติ อตฺตโน วิย อญฺญมญฺญสฺส หิตภาเวนฯ นิรนฺตรฏฺเฐนาติ อนฺตราภาเวน เภทาภาเวนฯ อวิคฺคหฏฺเฐนาติ อวิโรธภาเวนฯ สมคฺคฏฺเฐนาติ สหิตภาเวนฯ ปริภณฺฑํ กตฺวาติ พหลตนุมตฺติกาเลเปหิ ลิมฺเปตฺวาฯ จีวรํ วา โธวนฺตีติ อตฺตโน จีวรํ วา โธวนฺติฯ ปริภณฺฑํ วาติ อตฺตโน ปณฺณสาลาย ปริภณฺฑํ วา กโรนฺติฯ

[327] ปฏิวิรุทฺธา เอวาติ เอตฺถาปิ ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เตสํ อปฺปมาทลกฺขณนฺติ เตสํ อปฺปมชฺชนสภาวํฯ กจฺจิ ปน โว อนุรุทฺธา สมคฺคาติ เอตฺถาปิ โวติ นิปาตมตฺตํ, ปจฺจตฺตวจนํ วา, กจฺจิ ตุมฺเหติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สมุคฺคปาตินฺติ สมุคฺคปุฏสทิสํ ปาติํฯ

ปณฺณสาลายํ อนฺโต พหิ จ สมฺมชฺชเนน โสธิตงฺคณตา วตฺตปฏิปตฺติฯ ปฏิวิสมตฺตเมวาติ อตฺตโน ยาปนปฏิวิสมตฺตเมวฯ โอสาเปตฺวาติ ปกฺขิปิตฺวาฯ ปมาณเมวาติ อตฺตโน ยาปนปมาณเมวฯ วุตฺตนเยน ชหิตฺวาติ ปาฬิยํ วุตฺตนเยน ชหิตฺวาฯ

หตฺเถน หตฺถํ สํสิพฺพนฺตาติ อตฺตโน หตฺเถน อิตรสฺส หตฺถํ ทฬฺหคฺคหณวเสน พนฺธนฺตาฯ วิลงฺเฆติ เทสนฺตรํ ปาเปติ เอเตนาติ วิลงฺฆโก, หตฺโถฯ หตฺโถ เอว วิลงฺฆโก หตฺถวิลงฺฆโก, เตน หตฺถวิลงฺฆเกนฯ

ตํ อขณฺฑํ กตฺวาติ ตํ ตีสุปิ ทิวเสสุ ธมฺมสฺสวนํ ปวตฺตนวเสน อขณฺฑิกํ กตฺวาฯ เอตนฺติ ‘‘ปญฺจาหิกํ โข ปนา’’ติอาทิวจนํฯ

ปญฺจเม ปญฺจเม อหนิ ภวตีติ ปญฺจาหิกํฯ ภควตา ปุจฺฉิเตน อนุรุทฺธตฺเถเรนฯ ปมาทฏฺฐาเนสุเยวาติ อญฺเญสํ ปมาทฏฺฐาเนสุเยวฯ ‘‘ปมาทฏฺฐาเนสุเยวา’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘อญฺเญสญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปปญฺจกรณฏฺฐานานีติ กถาปปญฺจสฺส กรณฏฺฐานานิ วิสฺสฏฺฐกถาปวตฺตเนน กมฺมฏฺฐาเน ปมชฺชนฏฺฐานานิฯ ตตฺถาปิ ‘‘มยํ, ภนฺเต, กมฺมฏฺฐานวิรุทฺธํ น ปฏิปชฺชามา’’ติ สิขาปฺปตฺตํ อตฺตโน อปฺปมาทลกฺขณํ เถโร ทสฺเสติฯ เอตฺตกํ ฐานํ มุญฺจิตฺวาติ ปน อิทํ ตทา วิหารสมาปตฺตีนํ วฬญฺชาภาเวน วุตฺตํฯ

[328] ฌานสฺส อธิปฺเปตตฺตา ‘‘อลมริยญาณทสฺสนวิเสโส’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ อตฺตโน สมฺมาปฏิปนฺนตาย สตฺถุ จิตฺตาราธนตฺถํ ตสฺส จ วิเสสาธิคมสฺส สตฺถุ ปจฺจกฺขภาวโต เถโร ‘‘กิญฺหิ โน สิยา, ภนฺเต’’ติ อาหฯ ยาวเทวาติ ยตฺตกํ กาลํ เอกํ ทิวสภาคํ วา สกลรตฺติํ วา ยาว สตฺต วา ทิวเสฯ

[329] สมติกฺกมายาติ สมฺมเทว อติกฺกมนายฯ สติ หิ อุปริ วิเสสาธิคเม เหฏฺฐิมชฺฌานํ สมติกฺกนฺตํ นาม โหติ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ จฯ เตนาห ‘‘ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา’’ติฯ ญาณทสฺสนวิเสโสติ การณูปจาเรน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ เวทยิตสุขโตติ เวทนาสหิตชฺฌานสุขโต วา ผลสุขโต วาฯ อเวทยิตสุขนฺติ นิพฺพานสุขํ วิย เวทนารหิตํ สุขํฯ อเวทยิตสุขนฺติ จ นิทสฺสนมตฺตเมตํ, ตํ ปน อผสฺสํ อสญฺญํ อเจตนนฺติ สพฺพจิตฺตเจตสิกรหิตเมวฯ ตโต จ สติปิ รูปธมฺมปฺปวตฺติยํ ตสฺส อเจตนตฺตา สพฺพโส สงฺขารทุกฺขวิรหิตตาย สนฺตตรา ปณีตตรา จ นิโรธสมาปตฺตีติ วุจฺจเตฯ เตนาห ‘‘อเวทยิตสุขํ สนฺตตรํ ปณีตตรํ โหตี’’ติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อิมมฺหา จา’’ติอาทิฯ

[330] สามคฺคิรสานิสํสเมว เนสํ ภควา กเถสิ อชฺฌาสยานุกูลตฺตา ตสฺสฯ อนุสาเวตฺวาติ อนุปคมนวเสน สมฺมเทว อาโรเจตฺวาฯ ‘‘อนุสํสาเวตฺวา’’ติ วา ปาโฐ, โส เอวตฺโถฯ

ตโต ปฏินิวตฺติตฺวาติ เอตรหิ ภควโต เอกวิหาเร อชฺฌาสโยติ สตฺถุ มนํ คณฺหนฺตา ‘‘อิเธว ติฏฺฐถา’’ติ วิสฺสชฺชิตฏฺฐานโต นิวตฺติตฺวา ฯ ปพฺพชฺชาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน อุปสมฺปทา-วิสุทฺธิ-ธุตกมฺมฏฺฐานานุโยค-ฌานวิโมกฺข-สมาปตฺติ-ญาณทสฺสน-มคฺคภาวนา-ผลสจฺฉิกิริยาทิเก สงฺคณฺหาติฯ อธิคนฺตฺวาปีติ ปิ-สทฺเทน ยถาธิคตานมฺปิฯ อตฺตโน คุณกถาย อฏฺฏิยมานาติ ภควนฺตํ นิสฺสาย อธิคนฺตฺวาปิ ธมฺมาธิกรณํ สตฺถุวิเหสาภาวทีปเน ภควโต ปากฏคุณานํ กถาย อฏฺฏิยมานาปีติ โยชนาฯ เทวตาติ ตํตํสมาปตฺติลาภินิโย เทวตาฯ มุขํ เม สชฺชนฺติ มุขํ เม กถเน สมตฺถํ, กถเน โยคฺยนฺติ อตฺโถฯ

[331] เอวํ อาคโตติ เอวํ อาฏานาฏิยสุตฺเต อาคโตฯ ปลิเวเฐนฺเตติ โจเทนฺเตฯ มจฺฉรายนฺตีติ อตฺตโน คุณานํ ภควโตปิ อาโรจนํ อสหมานา มจฺฉรายนฺตีติ โส จินฺเตตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ

[01 เตสํ ลาภาติ เตสํ วชฺชิราชูนํ วชฺชิรฏฺฐวาสีนญฺจ มนุสฺสตฺตํ, ปติรูปเทสวาสาทิโก, ภควโต ติณฺณญฺจ กุลปุตฺตานํ ทสฺสนวนฺทนทานธมฺมสฺสวนาทโย ลาภาฯ สุลทฺธา ลาภาติ โยชนาฯ ปสนฺนจิตฺตํ อนุสฺสเรยฺยาติ ตํ กุลญฺเหตํ สีลาทิคุเณ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา อนุสฺสเรยฺยฯ วุตฺตํ เตสํ ‘‘อนุสฺสรณมฺปาหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหูปการํ วทามี’’ติ (อิติวุ. 104; สํ. นิ. 5.184)ฯ

จูฬโคสิงฺคสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

2. มหาโคสิงฺคสุตฺตวณฺณนา

[332] โกจิเทวาติ โคสิงฺคสาลวนสามนฺตโต นิวิฏฺเฐสุ โย โกจิ คาโม โคจรคาโม ภวิสฺสติ, ตสฺมา อนิพทฺธภาวโต โคจรคาโม น คหิโต, วสนฏฺฐานเมว ปริทีปิตํ, ตโต เอว อรญฺญนิทานกํ นาเมตํฯ สพฺพตฺถาติ เทวโลเก มนุสฺสโลเก จฯ ถิรการเกหีติ สาสเน ถิรภาวการเกหิฯ สวนนฺเต ชาตตฺตาติ จตุสจฺจคพฺภสฺส ธมฺมสฺสวนสฺส ปริโยสาเน อริยาย ชาติยา ชาตตฺตาฯ ยถา ปฏิเวธพาหุสจฺจํ อิชฺฌติ, ตถา ธมฺมสฺส สวนโต สาวกา ฯ สูริโย วิย ภาสุรคุณรํสิตาย โมหนฺธการวิธมนโตฯ จนฺโท วิย รมณียมโนหรสีตลคุณตาย กิเลสปริฬาหวูปสมโตฯ สาคโร วิย คมฺภีรถิรวิปุลาเนกคุณตาย ฐิตธมฺมสภาวโตฯ คุณมหนฺตตาย เถรสฺส อภิญฺญาตตา, คุณมหนฺตตา จ สุตฺเตสุ อาคตนเยเนว ญาตพฺพาติ ตํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ สีหนาทสุตฺตนฺติ มชฺฌิมนิกาเย อาคตํ มหาสีหนาทสุตฺตํ (ม. นิ. 1.146)ฯ เถรปญฺหสุตฺตนฺติ สุตฺตนิปาเต อฏฺฐกวคฺเค อาคตํ สาริปุตฺตสุตฺตํ (สุ. นิ. 961-981)ฯ เถรสีหนาทสุตฺตนฺติ อิมสฺส จ เถรสฺส ชนปทจาริกาย สตฺถุ สมฺมุขา สีหนาทสุตฺตํฯ อภินิกฺขมนนฺติ เถรสฺเสว มหตา ญาติปริวฏฺเฏน มหตา จ โภคปริวฏฺเฏน สห ฆราวาสปริจฺจาโค อภินิกฺขมนํฯ เอส นโย อิโต ปเรสุปิฯ ยทิทนฺติ นิปาโต, โย อยนฺติ อตฺโถฯ

มหาปญฺเญ ภิกฺขู คเหตฺวาติ อายสฺมโต กิร สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ปริวารภิกฺขูปิ มหาปญฺญา เอว อเหสุํฯ ธาตุโส หิ สตฺตา สํสนฺทนฺติฯ สยํ อิทฺธิมาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปนตฺโถ ธาตุสํยุตฺเตน (สํ. นิ. 2.99) ทีเปตพฺโพ – คิชฺฌกูฏปพฺพเต คิลานเสยฺยาย นิสินฺโน ภควา อารกฺขตฺถาย ปริวาเรตฺวา วสนฺเตสุ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาทีสุ เอกเมกํ อตฺตโน ปริสาย สทฺธิํ จงฺกมนฺตํ โวโลเกตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตํ สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ จงฺกมนฺตนฺติฯ เอวํ, ภนฺเตฯ สพฺเพ โข เอเต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มหาปญฺญา’’ติ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

วนนฺเตติ อุปวนนฺเตฯ เมฆวณฺณายาติ นีลาภายฯ สมุทฺทกุจฺฉิโต อุคฺคจฺฉนฺตสฺส วิย อุปฏฺฐานํ สนฺธาย วุตฺตํฯ จกฺกวาฬปพฺพตมตฺถกสมีเป อาภาผรณวเสน ปวตฺติยา ‘‘ปาจีนจกฺกวาฬปพฺพตมตฺถเก’’ติ วุตฺตํ, น จกฺกวาฬปพฺพตมตฺถเก จนฺทมณฺฑลสฺส วิจรณโตฯ ตถา สติ โลกนฺตริกนิรเยสุปิ จนฺทิมสูริยานํ อาภา ผเรยฺยฯ อุพฺเพธวเสน หิ จกฺกวาฬปพฺพตสฺส เวมชฺฌโต จนฺทิมสูริยา วิจรนฺติฯ สาลกุสุมปภานํ อติรตฺตตาย วุตฺตํ ‘‘ลาขารเสน สิญฺจมานํ วิยา’’ติฯ