9. มหาสาโรปมสุตฺตวณฺณนา

[307] นจิรปกฺกนฺเตติ น จิรํ ปกฺกนฺเต, ปกฺกนฺตสฺส สโต น จิรสฺเสวฯ สลิงฺเคเนวาติ มุณฺฑิยกาสายคฺคหณาทินา อตฺตโน ปุริมลิงฺเคเนวฯ ปาฏิเยกฺเก ชาเตติ วิปนฺนาจารทิฏฺฐิตาย ปกาสนียกมฺมกรณโต ปรํ อญฺญติตฺถิยสทิเส วิสุํ ภูเตฯ กุลปุตฺโตติ ชาติมตฺเตน กุลปุตฺโตฯ อสมฺภินฺนายาติ สมฺเภทรหิตาย, ชาติสงฺกรวิรหิตายาติ อตฺโตฯ ชาติสีเสน อิธ ชาติวตฺถุกํ ทุกฺขํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘โอติณฺโณติ ยสฺส ชาติ อนฺโต อนุปวิฏฺฐา’’ติฯ ชาโต หิ สตฺโต ชาตกาลโต ปฏฺฐาย ชาตินิมิตฺเตน ทุกฺเขน อนฺโต อนุปวิฏฺโฐ วิย วิพาธียติฯ ชรายาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ จตฺตาโร ปจฺจยา ลพฺภนฺตีติ ลาภา, จตุนฺนํ ปจฺจยานํ ลพฺภมานานํ สุกตภาโว สุฏฺฐุ อภิสงฺขตภาโวฯ วณฺณภณนนฺติ คุณกิตฺตนํฯ อปญฺญาตาติ สมฺภาวนาวเสน น ปญฺญาตาฯ ลาภาทินิพฺพตฺติยาภาวทสฺสนญฺเหตํฯ เตนาห ‘‘ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ น ลภนฺตี’’ติฯ อปฺเปสกฺขาติ อปฺปานุภาวาฯ สา ปน อปฺเปสกฺขตา อธิปเตยฺยสมฺปตฺติยา จ ปริวารสมฺปตฺติยา จ อภาเวน ปากฏา โหติฯ ตตฺถ ปริวารสมฺปตฺติยา อภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปฺปปริวารา’’ติ อาหฯ

สาเรนปิ เกจิ อชานเนน อญฺญาลาเภน วา อสารภูตมฺปิ กตฺตพฺพํ กโรนฺตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘สาเรน สารกรณีย’’นฺติ วุตฺตนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อกฺขจกฺกยุคนงฺคลาทิก’’นฺติ อาหฯ พฺรหฺมจริยสฺสาติ สิกฺขาตฺตยสงฺคหสฺส สาสนพฺรหฺมจริยสฺสฯ มหารุกฺขสฺส มคฺคผลสารสฺส ญาณทสฺสนเผคฺคุกสฺส สมาธิตจสฺส สีลปปฏิกสฺส จญฺจลสภาวา สํสปฺปจารีติ จ จตฺตาโร ปจฺจยา สาขาปลาสํ นามฯ เตเนวาติ ลาภสกฺการสิโลกนิพฺพตฺตเนเนวฯ สาโร เม ปตฺโตติ อิมสฺมิํ สาสเน อธิคนฺตพฺพสาโร นาม อิมินา ลาภาทินิพฺพตฺตเนน อนุปฺปตฺโตติ โวสานํ นิฏฺฐิตกิจฺจํ อาปนฺโนฯ

[310] ญาณทสฺสนนฺติ ญาณภูตํ ทสฺสนํ วิสยสฺส สจฺฉิกรณวเสน ปวตฺตํ อภิญฺญาญาณํฯ สุขุมํ รูปนฺติ เทวาทีนํ, อญฺญมฺปิ วา สุขุมสภาวํ รูปํฯ เตนาห ‘‘อนฺตมโส…เป.… วิหรนฺตี’’ติ, ทิพฺพจกฺขุ หิ อิธ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน ‘‘ญาณทสฺสน’’นฺติ คหิตํฯ

[311] อสมยวิโมกฺขํ อาราเธตีติ เอตฺถ อธิปฺเปตํ อสมยวิโมกฺขํ ปาฬิยา เอว ทสฺเสตุํ ‘‘กตโม อสมยวิโมกฺโข’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐนฺนญฺหิ สมาปชฺชนสมโยปิ อตฺถิ อสมโยปิ, มคฺควิโมกฺเขน ปน วิมุจฺจนสฺส สมโย วา อสมโย วา นตฺถิฯ ยสฺส สทฺธา พลวตี, วิปสฺสนา จ อารทฺธา, ตสฺส คจฺฉนฺตสฺส ติฏฺฐนฺตสฺส นิสีทนฺตสฺส ภุญฺชนฺตสฺส จ มคฺคผลปฏิเวโธ นาม น โหตีติ น วตฺตพฺพํ, อิติ มคฺควิโมกฺเขน วิมุจฺจนฺตสฺส สมโย วา อสมโย วา นตฺถีติ โส อสมยวิโมกฺโขฯ เตนาห ‘‘โลกิยสมาปตฺติโย หี’’ติอาทิฯ

น กุปฺปติ, น นสฺสตีติ อกุปฺปา, กทาจิปิ อปริหานสภาวาฯ สพฺพสํกิเลเสหิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน เจตโส วิมุตฺตีติ เจโตวิมุตฺติฯ เตนาห ‘‘อรหตฺตผลวิมุตฺตี’’ติฯ อยมตฺโถ ปโยชนํ เอตสฺสาติ เอตทตฺถํ, สาสนพฺรหฺมจริยํ, ตสฺส เอสา ปรมโกฏิฯ ยถารทฺธสฺส สาโรปเมน ผเลน เทสนา นิฏฺฐาปิตาติ อาห ‘‘ยถานุสนฺธินาว เทสนํ นิฏฺฐเปสี’’ติฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

มหาสาโรปมสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

10. จูฬสาโรปมสุตฺตวณฺณนา

[312] ปิงฺคลธาตุโกติ ปิงฺคลสภาโว ปิงฺคลจฺฉวิโก, ปิงฺคลกฺโขติ วา อตฺโถฯ ปพฺพชิตสมูหสงฺขาโต สงฺโฆ, น สีลาทิคุเณหิ สงฺคหิตพฺพภาเวนฯ สงฺโฆ เอเตสํ อตฺถิ ปริวารภูโตติ สงฺฆิโนฯ สฺเววาติ โส เอว ปพฺพชิตสมูหสงฺขาโตฯ อาจารสิกฺขาปนวเสนาติ อตฺตนา ปริกปฺปิตอเจลวตาทิอาจารสิกฺขาปนวเสนฯ ปญฺญาตาติ ยถาสกํ สมาทินฺนวตวเสน เจว วิญฺญาตลทฺธิวเสน จ ปญฺญาตาฯ ลทฺธิกราติ ตสฺสา มิจฺฉาทิฏฺฐิยา อุปฺปาทกาฯ พหุชนสฺสาติ ปุถุชนสฺสฯ ตสฺส ปน อาคมสมฺปทาปิ นาม นตฺถิ, กุโต อธิคโมติ เอกํสโต อนฺธปุถุชฺชโน เอวาติ อาห ‘‘อสฺสุตวโต อนฺธพาลปุถุชฺชนสฺสา’’ติฯ น หิ วิญฺญู อปฺปสาทนีเย ปสีทนฺติฯ มงฺคเลสุ กาตพฺพทาสกิจฺจกโร ทาโส มงฺคลทาโสฯ