เมนู

สุตฺตนิกฺเขปวณฺณนา

นิกฺขิตฺตสฺสาติ เทสิตสฺสฯ เทสนาปิ หิ เทเสตพฺพสฺส สีลาทิอตฺถสฺส วิเนยฺยสนฺตาเนสุ นิกฺขิปนโต ‘‘นิกฺเขโป’’ติ วุจฺจติฯ สุตฺตนิกฺเขปํ วิจาเรตฺวา วุจฺจมานา ปากฏา โหตีติ สามญฺญโต ภควโต เทสนาสมุฏฺฐานสฺส วิภาคํ ทสฺเสตฺวา ‘‘เอตฺถายํ เทสนา เอวํสมุฏฺฐานา’’ติ เทสนาย สมุฏฺฐาเน ทสฺสิเต สุตฺตสฺส สมฺมเทว นิทานปริชานเนน วณฺณนาย สุวิญฺเญยฺยตฺตา วุตฺตํฯ เอวญฺหิ ‘‘อสฺสุตวา ภิกฺขเว ปุถุชฺชโน’’ติอาทินา, ‘‘โยปิ โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.8), ‘‘ตถาคโตปิ โข, ภิกฺขเว, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.12) จ ปวตฺตเทสนา อนุสนฺธิทสฺสนสุขตาย สุวิญฺเญยฺยา โหติฯ ตตฺถ ยถา อเนกสตอเนกสหสฺสเภทานิปิ สุตฺตนฺตานิ สํกิเลสภาคิยาทิปธานนยวเสน โสฬสวิธตํ นาติวตฺตนฺติ, เอวํ อตฺตชฺฌาสยาทิสุตฺตนิกฺเขปวเสน จตุพฺพิธภาวนฺติ อาห ‘‘จตฺตาโร หิ สุตฺตนิกฺเขปา’’ติฯ

เอตฺถ จ ยถา อตฺตชฺฌาสยสฺส อฏฺฐุปฺปตฺติยา จ ปรชฺฌาสยปุจฺฉาหิ สทฺธิํ สํสคฺคเภโท สมฺภวติ ‘‘อตฺตชฺฌาสโย จ ปรชฺฌาสโย จ, อตฺตชฺฌาสโย จ ปุจฺฉาวสิโก จ, อฏฺฐุปฺปตฺติโก จ ปรชฺฌาสโย จ, อฏฺฐุปฺปตฺติโก จ ปุจฺฉาวสิโก จา’’ติ อชฺฌาสยปุจฺฉานุสนฺธิสพฺภาวโต, เอวํ ยทิปิ อฏฺฐุปฺปตฺติยา อตฺตชฺฌาสเยนปิ สํสคฺคเภโท สมฺภวติ, อตฺตชฺฌาสยาทีหิ ปน ปุรโต ฐิเตหิ อฏฺฐุปฺปตฺติยา สํสคฺโค นตฺถีติ นยิธ นิรวเสโส วิตฺถารนโย สมฺภวตีติ ‘‘จตฺตาโร สุตฺตนิกฺเขปา’’ติ วุตฺตํ, ตทนฺโตคธตฺตา วา สมฺภวนฺตานํ เสสนิกฺเขปานํ มูลนิกฺเขปวเสน จตฺตาโรว ทสฺสิตาฯ ตถาทสฺสนญฺเจตฺถ อยํ สํสคฺคเภโท คเหตพฺโพติฯ

ตตฺรายํ วจนตฺโถ – นิกฺขิปียตีติ นิกฺเขโป, สุตฺตํ เอว นิกฺเขโป สุตฺตนิกฺเขโปฯ อถ วา นิกฺขิปนํ นิกฺเขโป, สุตฺตสฺส นิกฺเขโป สุตฺตนิกฺเขโป, สุตฺตเทสนาติ อตฺโถฯ อตฺตโน อชฺฌาสโย อตฺตชฺฌาสโย, โส อสฺส อตฺถิ การณภูโตติ อตฺตชฺฌาสโยฯ อตฺตโน อชฺฌาสโย เอตสฺสาติ วา อตฺตชฺฌาสโยปรชฺฌาสเยปิ เอเสว นโยฯ

ปุจฺฉาย วโส ปุจฺฉาวโส, โส เอตสฺส อตฺถีติ ปุจฺฉาวสิโกฯ สุตฺตเทสนาวตฺถุภูตสฺส อตฺถสฺส อุปฺปตฺติ อตฺถุปฺปตฺติ, อตฺถุปฺปตฺติเยว อฏฺฐุปฺปตฺติ ตฺถ-การสฺส ฏฺฐ-การํ กตฺวาฯ สา เอตสฺส อตฺถีติ อฏฺฐุปฺปตฺติโกฯ อถ วา นิกฺขิปียติ สุตฺตํ เอเตนาติ สุตฺตนิกฺเขโป, อตฺตชฺฌาสยาทิ เอวฯ เอตสฺมิํ ปน อตฺตวิกปฺเป อตฺตโน อชฺฌาสโย อตฺตชฺฌาสโยฯ ปเรสํ อชฺฌาสโย ปรชฺฌาสโยฯ ปุจฺฉียตีติ ปุจฺฉา, ปุจฺฉิตพฺโพ อตฺโถฯ ปุจฺฉนวเสน ปวตฺตํ ธมฺมปฏิคฺคาหกานํ วจนํ ปุจฺฉาวสิกํ, ตเทว นิกฺเขป-สทฺทาเปกฺขาย ปุลฺลิงฺควเสน ‘‘ปุจฺฉาวสิโก’’ติ วุตฺตํฯ ตถา อฏฺฐุปฺปตฺติ เอว อฏฺฐุปฺปตฺติโกติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อปิเจตฺถ ปเรสํ อินฺทฺริยปริปากาทิการณนิรเปกฺขตฺตา อตฺตชฺฌาสยสฺส วิสุํ สุตฺตนิกฺเขปภาโว ยุตฺโต เกวลํ อตฺตโน อชฺฌาสเยเนว ธมฺมตนฺติฐปนตฺถํ ปวตฺติตเทสนตฺตาฯ ปรชฺฌาสยปุจฺฉาวสิกานํ ปน ปเรสํ อชฺฌาสยปุจฺฉานํ เทสนาปวตฺติเหตุภูตานํ อุปฺปตฺติยํ ปวตฺติตานํ กถมฏฺฐุปฺปตฺติยํ อนวโรโธ, ปุจฺฉาวสิกอฏฺฐุปฺปตฺติกานํ วา ปรชฺฌาสยานุโรเธน ปวตฺติกานํ กถํ ปรชฺฌาสเย อนวโรโธติ? น โจเทตพฺพเมตํฯ ปเรสญฺหิ อภินีหารปริปุจฺฉาทิวินิมุตฺตสฺเสว สุตฺตเทสนาการณุปฺปาทสฺส อฏฺฐุปฺปตฺติภาเวน คหิตตฺตา ปรชฺฌาสยปุจฺฉาวสิกานํ วิสุํ คหณํฯ ตถา หิ พฺรหฺมชาล (ที. นิ. 1.1) ธมฺมทายาทสุตฺตาทีนํ (ม. นิ. 1.29) วณฺณาวณฺณอามิสุปฺปาทาทิเทสนานิมิตฺตํ ‘‘อฏฺฐุปฺปตฺตี’’ติ วุจฺจติฯ ปเรสํ ปุจฺฉํ วินา อชฺฌาสยํ เอว นิมิตฺตํ กตฺวา เทสิโต ปรชฺฌาสโย, ปุจฺฉาวเสน เทสิโต ปุจฺฉาวสิโกติ ปากโฏยมตฺโถติฯ

อตฺตโน อชฺฌาสเยเนว กเถสิ ธมฺมตนฺติฐปนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สมฺมปฺปธานสุตฺตนฺตหารโกติ อนุปุพฺเพน นิกฺขิตฺตานํ สํยุตฺตเก สมฺมปฺปธานปฏิสํยุตฺตานํ สุตฺตานํ อาวฬิฯ ตถา อิทฺธิปาทหารกาทโยฯ

วิมุตฺติปริปาจนียา ธมฺมา สทฺธินฺทฺริยาทโยฯ อชฺฌาสยนฺติ อธิมุตฺติํฯ ขนฺตินฺติ ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติํฯ มนนฺติ จิตฺตํฯ อภินิหารนฺติ ปณิธานํฯ พุชฺฌนภาวนฺติ พุชฺฌนสภาวํ, ปฏิวิชฺฌนาการํ วาฯ

อุปฺปนฺเน มาเน นิกฺขิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ ตีณิ ลิงฺคานิฯ นามาทีนิ จตฺตาริ ปทานิฯ ปฐมาทโย สตฺต วิภตฺติโย

มุญฺจิตฺวา น กิญฺจิ กเถติ สภาวนิรุตฺติยา ตเถว ปวตฺตนโตฯ คณฺฐิภูตํ ปทํฯ ยถา หิ รุกฺขสฺส คณฺฐิฏฺฐานํ ทุพฺพินิพฺเพธํ ทุตฺตจฺฉิตญฺจ โหติ, เอวเมวํ ยํ ปทํ อตฺถโต วิวริตุํ น สกฺกา, ตํ ‘‘คณฺฐิปท’’นฺติ วุจฺจติฯ อนุปหจฺจาติ อนุทฺธริตฺวาฯ

เยน เยน สมฺพนฺธํ คจฺฉติ, ตสฺส ตสฺส อนวเสสตํ ทีเปตีติ อิมินา อิมสฺส สพฺพ-สทฺทสฺส สปฺปเทสตํ ทสฺเสติฯ สพฺพ-สทฺโท หิ สพฺพสพฺพํ ปเทสสพฺพํ อายตนสพฺพํ สกฺกายสพฺพนฺติ จตูสุ วิสเยสุ ทิฏฺฐปฺปโยโคฯ ตถา เหส ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถมาคจฺฉนฺตี’’ติอาทีสุ (มหานิ. 156; จูฬนิ. 85; ปฏิ. ม. 3.6) สพฺพสพฺพสฺมิํ อาคโตฯ ‘‘สพฺเพสํ โว, สาริปุตฺต, สุภาสิตํ ปริยาเยนา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.345) ปเทสสพฺพสฺมิํฯ ‘‘สพฺพํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ…เป.… จกฺขุญฺเจว รูปา จ…เป.… มโน เจว ธมฺมา จา’’ติ (สํ. นิ. 4.23) เอตฺถ อายตนสพฺพสฺมิํฯ ‘‘สพฺพํ สพฺพโต สญฺชานาตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.5) สกฺกายสพฺพสฺมิํฯ ตตฺถ สพฺพสพฺพสฺมิํ อาคโต นิปฺปเทโส, อิตเรสุ ตีสุปิ อาคโต สปฺปเทโส, อิธ ปน สกฺกายสพฺพสฺมิํ เวทิตพฺโพฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘สกฺกายปริยาปนฺนา ปน เตภูมกธมฺมาว อนวเสสโต เวทิตพฺพา’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.1 สุตฺตนิกฺเขปวณฺณนา)ฯ

สจฺเจสูติ อริยสจฺเจสุฯ เอเต จตุโร ธมฺมาติ อิทานิ วุจฺจมาเน สจฺจาทิเก จตฺตาโร ธมฺเม สนฺธาย วทติฯ ตตฺถ สจฺจนฺติ วจีสจฺจํฯ ฐิตีติ วีริยํ, ‘‘ธิตี’’ติ วา ปาโฐ, โส เอวตฺโถฯ จาโคติ อโลโภฯ ทิฏฺฐํ โส อติวตฺตตีติ ยสฺมิํ เอเต สจฺจาทโย ธมฺมา อุปลพฺภนฺติ, โส ทิฏฺฐํ อตฺตโน อมิตฺตํ อติกฺกมติ, น ตสฺส หตฺถตํ คจฺฉติ, อถ โข นํ อภิภวติ เอวาติ อตฺโถฯ สภาเว วตฺตติ อสภาวธมฺมสฺส การณาสมฺภวโตฯ น หิ นิสฺสภาวา ธมฺมา เกนจิ นิพฺพตฺตียนฺติฯ

อตฺตโน ลกฺขณํ ธาเรนฺตีติ ยทิปิ ลกฺขณวินิมุตฺตา ธมฺมา นาม นตฺถิ, ตถาปิ ยถา ทิฏฺฐิตณฺหาปริกปฺปิตาการมตฺตา อตฺตสุภสุขสสฺสตาทโย, ปกติยาทโย, ทพฺพาทโย, ชีวาทโย, กายาทโย โลกโวหารมตฺตสิทฺธา คคณกุสุมาทโยว สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถโต น อุปลพฺภนฺติ, น เอวเมเต, เอเต ปน สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถภูตา อุปลพฺภนฺติ, ตโต เอว สตฺตาทิวิเสสวิรหโต ธมฺมมตฺตา สภาววนฺโตติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อตฺตโน ลกฺขณํ ธาเรนฺตี’’ติ วุตฺตํ ฯ ภวติ หิ เภทาภาเวปิ สุขาวโพธนตฺถํ อุปจารมตฺตสิทฺเธน เภเทน นิทฺเทโส ยถา ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺติฯ ธารียนฺติ วา ยถาสภาวโต อวธารียนฺติ ญายนฺตีติ ธมฺมา, กกฺขฬผุสนาทโยฯ

อสาธารณเหตุมฺหีติ อสาธารณการเณ, สกฺกายธมฺเมสุ ตสฺส ตสฺส อาเวณิกปจฺจเยติ อตฺโถฯ กิํ ปน ตนฺติ? ตณฺหามานทิฏฺฐิโย, อวิชฺชาทโยปิ วาฯ ยเถว หิ ปถวีอาทีสุ มญฺญนาวตฺถูสุ อุปฺปชฺชมานา ตณฺหาทโย มญฺญนา เตสํ ปวตฺติยา มูลการณํ, เอวํ อวิชฺชาทโยปิฯ ตถา หิ ‘‘อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน’’ติอาทินา ‘‘อปริญฺญาตํ ตสฺสาติ วทามี’’ติ (ม. นิ. 1.2) ‘‘นนฺที ทุกฺขสฺส มูล’’นฺติ (ม. นิ. 1.13) จ อนฺวยโต, ‘‘ขยา ราคสฺส…เป.… วีตโมหตฺตา’’ติ พฺยติเรกโต จ เตสํ มูลการณภาโว วิภาวิโตฯ

ปริยาเยติ เทเสตพฺพมตฺถํ อวคเมติ โพธยตีติ ปริยาโย, เทสนาฯ ปริยายติ อตฺตโน ผลํ ปริคฺคเหตฺวา วตฺตติ ตสฺส วา การณภาวํ คจฺฉตีติ ปริยาโย, การณํฯ ปริยายติ อปราปรํ ปริวตฺตตีติ ปริยาโย, วาโรฯ เอวํ ปริยายสทฺทสฺส เทสนาการณวาเรสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ ยถารุตวเสน อคฺคเหตฺวา นิทฺธาเรตฺวา คเหตพฺพตฺถํ เนยฺยตฺถํฯ เตภูมกา ธมฺมาว อนวเสสโต เวทิตพฺพา มญฺญนาวตฺถุภูตานํ สพฺเพสํ ปถวีอาทิธมฺมานํ อธิปฺเปตตฺตาฯ

การณเทสนนฺติ การณญาปนํ เทสนํฯ ตํ อตฺถนฺติ ตํ สพฺพธมฺมานํ มูลการณสงฺขาตํ, การณเทสนาสงฺขาตํ วา อตฺถํฯ เตเนวาห ‘‘ตํ การณํ ตํ เทสน’’นฺติฯ เอกตฺถเมตนฺติ เอตํ ปททฺวยํ เอกตฺถํฯ สาธุ-สทฺโท เอว หิ ก-กาเรน วฑฺเฒตฺวา ‘‘สาธุก’’นฺติ วุตฺโตฯ เตเนว หิ สาธุสทฺทสฺส อตฺถํ วทนฺเตน อตฺถุทฺธารวเสน สาธุกสทฺโท อุทาหโฏฯ ธมฺมรุจีติ ปุญฺญกาโมฯ ปญฺญาณวาติ ปญฺญวาฯ อทฺทุพฺโภติ อทูสโก, อนุปฆาตโกติ อตฺโถฯ อิธาปีติ อิมสฺมิํ มูลปริยายสุตฺเตปิฯ อยนฺติ สาธุกสทฺโทฯ เอตฺเถว ทฬฺหีกมฺเมติ สกฺกจฺจกิริยายํฯ อาณตฺติยนฺติ อาณาปเนฯ ‘‘สุณาถ สาธุกํ มนสิ กโรถา’’ติ หิ วุตฺเต สาธุกสทฺเทน สวนมนสิการานํ สกฺกจฺจกิริยา วิย ตทาณาปนมฺปิ วุตฺตํ โหติฯ อายาจนตฺถตา วิย จสฺส อาณาปนตฺถตา เวทิตพฺพาฯ

อิทาเนตฺถ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ โสตินฺทฺริยวิกฺเขปวารณํ สวเน นิโยชนวเสน กิริยนฺตรปฏิเสธนภาวโต, โสตํ โอทหถาติ อตฺโถฯ มนินฺทฺริยวิกฺเขปนิวารณํ อญฺญจินฺตาปฏิเสธนโตฯ ปุริมนฺติ ‘‘สุณาถา’’ติ ปทํฯ เอตฺถาติ สุณาถ, มนสิ กโรถา’’ติ ปททฺวเย, เอตสฺมิํ วา อธิกาเรฯ พฺยญฺชนวิปลฺลาสคฺคาหวารณํ โสตทฺวาเร วิกฺเขปปฏิพาหกตฺตาฯ น หิ ยาถาวโต สุณนฺตสฺส สทฺทโต วิปลฺลาสคฺคาโห โหติฯ อตฺถวิปลฺลาสคฺคาหวารณํ มนินฺทฺริยวิกฺเขปปฏิพาหกตฺตาฯ น หิ สกฺกจฺจํ ธมฺมํ อุปธาเรนฺตสฺส อตฺถโต วิปลฺลาสคฺคาโห โหติฯ ธมฺมสฺสวเน นิโยเชติ สุณาถาติ วิทหนโตฯ ธารณูปปริกฺขาสูติ อุปปริกฺขคฺคหเณน ตุลนตีรณาทิเก ทิฏฺฐิยา จ สุปฺปฏิเวธํ สงฺคณฺหาติฯ

สพฺยญฺชโนติ เอตฺถ ยถาธิปฺเปตมตฺถํ พฺยญฺชยตีติ พฺยญฺชนํ, สภาวนิรุตฺติฯ สห พฺยญฺชเนนาติ สพฺยญฺชโน, พฺยญฺชนสมฺปนฺโนติ อตฺโถฯ อรณียโต อุปคนฺธพฺพโต อนุฏฺฐาตพฺพโต อตฺโถ, จตุปาริสุทฺธิสีลาทิโกฯ สห อตฺเถนาติ สาตฺโถ, อตฺถสมฺปนฺโนติ อตฺโถฯ ธมฺมคมฺภีโรติอาทีสุ ธมฺโม นาม ตนฺติฯ เทสนา นาม ตสฺสา มนสา ววตฺถาปิตาย ตนฺติยา เทสนาฯ อตฺโถ นาม ตนฺติยา อตฺโถฯ ปฏิเวโธ นาม ตนฺติยา ตนฺติอตฺถสฺส จ ยถาภูตาวโพโธฯ ยสฺมา เจเต ธมฺมเทสนาอตฺถปฏิเวธา สสาทีหิ วิย มหาสมุทฺโท มนฺทพุทฺธีหิ ทุกฺโขคาฬฺหา อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐา จ, ตสฺมา คมฺภีราฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยสฺมา อยํ ธมฺโม…เป.… สาธุกํ มนสิ กโรถา’’ติฯ เอตฺถ จ ปฏิเวธสฺส ทุกฺกรภาวโต ธมฺมตฺถานํ เทสนาญาณสฺส ทุกฺกรภาวโต เทสนาย ทุกฺโขคาหตา, ปฏิเวธสฺส ปน อุปฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ตพฺพิสยญาณุปฺปตฺติยา จ ทุกฺกรภาวโต ทุกฺโขคาหตา เวทิตพฺพาฯ

เทสนํ นาม อุทฺทิสนํฯ ตสฺส นิทฺทิสนํ ภาสนนฺติ อิธาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘วิตฺถารโตปิ นํ ภาสิสฺสามีติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ ปริพฺยตฺตํ กถนํ วา ภาสนํฯ สาฬิกายิว นิคฺโฆโสติ สาฬิกาย อาลาโป วิย มธุโร กณฺณสุโข เปมนีโยฯ ปฏิภานนฺติ สทฺโทฯ อุทีรยีติ อุจฺจารียติ, วุจฺจติ วาฯ

เอวํ วุตฺเต อุสฺสาหชาตาติ เอวํ ‘‘สุณาถ สาธุกํ มนสิ กโรถ ภาสิสฺสามี’’ติ วุตฺเต น กิร สตฺถา สงฺเขเปเนว เทเสสฺสติ, วิตฺถาเรนปิ ภาสิสฺสตีติ สญฺชาตุสฺสาหา หฏฺฐตุฏฺฐา หุตฺวาฯ อิธาติ อิมินา วุจฺจมานอธิกรณํ ตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานภูตํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘เทสาปเทเส นิปาโต’’ติฯ โลกนฺติ โอกาสโลกํฯ อิธ ตถาคโต โลเกติ หิ ชาติเขตฺตํ, ตตฺถาปิ อยํ จกฺกวาโฬ อธิปฺเปโตฯ สมโณติ โสตาปนฺโนฯ ทุติโย สมโณติ สกทาคามีฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สมโณ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหตี’’ติ (อ. นิ. 4.241) ‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ทุติโย สมโณ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี โหตี’’ติ จ (อ. นิ. 4.241)ฯ อิเธว ติฏฺฐมานสฺสาติ อิมิสฺสา เอว อินฺทสาลคุหายํ ติฏฺฐมานสฺสฯ

[2] อสฺสุตวาติ เอตฺถ (อ. นิ. ฏี. 1.1.51) สุตนฺติ โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาริตํ, อุปธารณํ วา, สุตํ อสฺสตฺถีติ สุตวาฯ วา-สทฺทสฺส หิ อตฺโถ อตฺถิตามตฺตาทิวเสน อเนกวิโธฯ ตถา หิ ‘‘อนฺตวา อยํ โลโก ปริวฏุโม’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.54; ปฏิ. ม. 1.140) อตฺถิตามตฺตํ อตฺโถฯ ‘‘ธนวา โภควา, ลาภี อนฺนสฺสา’’ติ จ อาทีสุ พหุภาโวฯ ‘‘โรควา โหติ โรคาภิภูโต’’ติอาทีสุ กายาพาโธฯ ‘‘กุฏฺฐี กุฏฺฐจีวเรนา’’ติอาทีสุ นินฺทา, ‘‘อิสฺสุกี มจฺฉรี สโฐ มายาวิโน เกฏุภิโน’’ติอาทีสุ อภิณฺหโยโคฯ ‘‘ทณฺฑี ฉตฺตี อลมฺพรี’’ติอาทีสุ (วิสุทฺธิ. 1.142) สํสคฺโคฯ ‘‘ปณฺฑิโต วาปิ เตน โส’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 63) อุปมานํ, สทิสภาโวติ อตฺโถฯ ‘‘ตํ วาปิ ธีรา มุนิํ เวทยนฺตี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 213) สมุจฺจโยฯ ‘‘เก วา อิเม กสฺส วา’’ติอาทีสุ (ปารา. 296) สํสโยฯ ‘‘อยํ วา อิเมสํ สมณพฺราหฺมณานํ สพฺพพาโล สพฺพมูฬฺโห’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.181) วิภาวโนฯ ‘‘น วายํ กุมาโร มตฺตมญฺญาสี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.154) ปทปูรณํฯ ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.170) วิกปฺโปฯ

‘‘สกฺยปุตฺตสฺส สิรีมโต (ที. นิ. 3.277), สีลวโต สีลสมฺปตฺติยา กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉตี’’ติ (ที. นิ. 2.150; 3.316; อ. นิ. 5.213; มหาว. 285) จ อาทีสุ ปสํสาฯ ‘‘ปญฺญวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปญฺญาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.317, 355) อติสโยฯ อิธาปิ อติสโย, ปสํสา วา อตฺโถ, ตสฺมา ยสฺส ปสํสิตํ, อติสเยน วา สุตํ อตฺถิ, โส สุตวาติ สํกิเลสวิทฺธํสนสมตฺถํ ปริยตฺติธมฺมสฺสวนํ, ตํ สุตฺวา ตถตฺตาย ปฏิปตฺติ จ ‘‘สุตวา’’ติ อิมินา สทฺเทน ปกาสิตาฯ อถ วา โสตพฺพยุตฺตํ สุตฺวา กตฺตพฺพนิปฺผตฺติวเสน สุณีติ สุตวา, ตปฺปฏิกฺเขเปน น สุตวาติ อสฺสุตวาฯ

อยญฺหิ อ-กาโร ‘‘อเหตุกา ธมฺมา (ธ. ส. 2.ทุกมาติกา), อภิกฺขุโก อาวาโส’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 1046, 1047) ตํสหโยคนิวตฺติยํ อิจฺฉิโตฯ ‘‘อปจฺจยา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. 7.ทุกมาติกา) ตํสมฺพนฺธีภาวนิวตฺติยํฯ ปจฺจยุปฺปนฺนญฺหิ ปจฺจยสมฺพนฺธีติ อปฺปจฺจยุปฺปนฺนตฺตา อตํสมฺพนฺธิตา เอตฺถ โชติตาฯ ‘‘อนิทสฺสนา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. 9.ทุกมาติกา) ตํสภาวนิวตฺติยํฯ นิทสฺสนญฺหิ ทฏฺฐพฺพตาฯ อถ วา ปสฺสตีติ นิทสฺสนํ, จกฺขุวิญฺญาณํ, ตคฺคเหตพฺพภาวนิวตฺติยํ ยถา ‘‘อนาสวา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. 15.ทุกมาติกา), ‘‘อปฺปฏิฆา ธมฺมา (ธ. ส. 10.ทุกมาติกา), อนารมฺมณา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. 55.ทุกมาติกา) ตํกิจฺจนิวตฺติยํ, ‘‘อรูปิโน ธมฺมา (ธ. ส. 11.ทุกมาติกา) อเจตสิกา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. 57.ทุกมาติกา) ตพฺภาวนิวตฺติยํฯ ตทญฺญถา หิ เอตฺถ ปกาสิตาฯ ‘‘อมนุสฺโส’’ติ ตพฺภาวมตฺตนิวตฺติยํฯ มนุสฺสมตฺตํ นตฺถิ, อญฺญํ สมานนฺติฯ สทิสตา หิ เอตฺถ สูจิตาฯ ‘‘อสฺสมโณ สมณปฏิญฺโญ, อนริโย’’ติ (อ. นิ. 3.13) จ ตํสมฺภาวนียคุณนิวตฺติยํฯ ครหา หิ อิธ ญายติฯ ‘‘กจฺจิ โภโต อนามยํ, อนุทรา กญฺญา’’ติ (ชา. 2.20.129) ตทนปฺปภาวนิวตฺติยํ, ‘‘อนุปฺปนฺนา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. 17.ติกมาติกา) ตํสทิสภาวนิวตฺติยํฯ อตีตานญฺหิ อุปฺปนฺนปุพฺพตฺตา อุปฺปาทิธมฺมานญฺจ ปจฺจเยกเทสนิปฺผตฺติยา อารทฺธุปฺปาทิภาวโต กาลวิมุตฺตสฺส จ วิชฺชมานตฺตา อุปฺปนฺนานุกูลตา ปเคว ปจฺจุปฺปนฺนานนฺติ ตพฺพิทูรตาว เอตฺถ วิญฺญายติ ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. 11.ติกมาติกา) ตทปริโยสานนิวตฺติยํฯ ตนฺนิฏฺฐานญฺหิ เอตฺถ ปกาสิตนฺติฯ เอวมเนเกสํ อตฺถานํ โชตโกฯ

อิธ ปน ‘‘อรูปิโน ธมฺมา อเจตสิกา ธมฺมา’’ติอาทีสุ วิย ตพฺภาวนิวตฺติยํ ทฏฺฐพฺโพ, อญฺญตฺเถติ อตฺโถฯ เอเตนสฺส สุตาทิญาณวิรหตํ ทสฺเสติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อาคมาธิคมาภาวา เญยฺโย อสฺสุตวา อิตี’’ติฯ

อิทานิ ตสฺส อตฺถํ วิวรนฺโต ยสฺมา ขนฺธธาตฺวาทิโกสลฺเลนปิ มญฺญนาปฏิเสธนสมตฺถํ พาหุสจฺจํ โหติฯ ยถาห ‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, พหุสฺสุโต โหติ? ยโต โข ภิกฺขุ ขนฺธกุสโล โหติ ธาตุ, อายตน, ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสโล โหติ, เอตฺตาวตา โข ภิกฺขุ พหุสฺสุโต โหตี’’ติ, ตสฺมา ‘‘ยสฺส หิ ขนฺธธาตุอายตนสจฺจปจฺจยาการสติปฏฺฐานาทีสูติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ วาจุคฺคตกรณํ อุคฺคโหฯ อตฺถปริปุจฺฉนํ ปริปุจฺฉาฯ กุสเลหิ สห โจทนาปริหรณวเสน วินิจฺฉยกรณํ วินิจฺฉโยฯ มคฺคผลนิพฺพานานิ อธิคโม

พหูนํ (ธ. ส. มูลฏี. 1007) นานปฺปการานํ กิเลสสกฺกายทิฏฺฐีนํ อวิหตตฺตา ตา ชเนนฺติ, ตาหิ วา ชนิตาติ ปุถุชฺชนาฯ อวิฆาตเมว วา ชน-สทฺโท วทติฯ ปุถุ สตฺถารานํ มุขมุลฺโลกิกาติ เอตฺถ ปุถุ ชนา สตฺถุปฏิญฺญา เอเตสนฺติ ปุถุชฺชนาติ วจนตฺโถฯ ปุถุ สพฺพคตีหิ อวุฏฺฐิตาติ เอตฺถ ชเนตพฺพา, ชายนฺติ วา เอตฺถ สตฺตาติ ชนา, นานาคติโย, ตา ปุถู เอเตสนฺติ ปุถุชฺชนาฯ อิโต ปเร ชายนฺติ เอเตหีติ ชนา, อภิสงฺขาราทโย, เต เอเตสํ ปุถู วิชฺชนฺตีติ ปุถุชฺชนาฯ อภิสงฺขรณาทิอตฺโถ เอว วา ชน-สทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ โอฆา กาโมฆาทโยฯ ราคคฺคิอาทโย สนฺตาปาฯ เต เอว, สพฺเพปิ วา กิเลสา ปริฬาหาปุถุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ รตฺตาติ เอตฺถ ชายตีติ ชโน, ราโค เคโธติ เอวมาทิโก, ปุถุ ชโน เอเตสนฺติ ปุถุชฺชนาฯ ปุถูสุ วา ชนา ชาตา รตฺตาติ เอวํ ราคาทิอตฺโถ เอว วา ชนสทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ รตฺตาติ วตฺถํ วิย รงฺคชาเตน จิตฺตสฺส วิปริณามกเรน ฉนฺทราเคน รตฺตา สารตฺตาฯ คิทฺธาติ อภิกงฺขนสภาเวน อภิชฺฌาเนน คิทฺธา เคธํ อาปนฺนาฯ คธิตาติ คนฺถิตา วิย ทุมฺโมจนียภาเวน ตตฺถ ปฏิพทฺธาฯ มุจฺฉิตาติ กิเลสวเสน วิสญฺญีภูตา วิย อนญฺญกิจฺจา มุจฺฉํ โมหมาปนฺนาฯ อชฺโฌสนฺนาติ อนญฺญสาธารเณ วิย กตฺวา คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา ฐิตาฯ

ลคฺคาติ วงฺกทณฺฑเก วิย อาสตฺตา มหาปลิเป วา ยาว นาสิกคฺคา ปลิปนฺนปุริโส วิย อุทฺธริตุํ อสกฺกุเณยฺยภาเวน นิมุคฺคา , ลคิตาติ มกฺกฏาเลเป อาลคฺคภาเวน ปจฺจุฑฺฑิโต วิย มกฺกโฏ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ วเสน อาลคฺคิตาฯ ปลิพุทฺธาติ พทฺธา, อุปทฺทุตา วาฯ อาวุฏาติ อาวุนิตา, นิวุตาติ นิวาริตาฯ โอวุตาติ ปลิคุณฺฐิตา, ปริโยนทฺธา วาฯ ปิหิตาติ ปิทหิตา, ปฏิจฺฉนฺนาติ ปฏิจฺฉาทิตาฯ ปฏิกุชฺชิตาติ เหฏฺฐามุขชาตาฯ ปุถูนํ วา คณนปถมตีตานนฺติอาทินา ปุถุ ชโน ปุถุชฺชโนติ ทสฺเสติฯ

‘‘อสฺสุตวา’’ติ เอเตน อวิชฺชนฺธตา วุตฺตาติ อาห ‘‘อนฺธปุถุชฺชโน วุตฺโต โหตี’’ติฯ อารกตฺตา (สํ. นิ. ฏี. 2.3.1) กิเลเสหิ มคฺเคน สมุจฺฉินฺนตฺตาฯ อนเยติ อวฑฺฒิยํ, อนตฺเถติ อตฺโถฯ อนเย วา อนุปาเยฯ นอิริยนโต อวตฺตนโตฯ อเยติ วฑฺฒิยํ, อตฺเถ, อุปาเย วาฯ อรณียโตติ ปยิรุปาสิตพฺพโตฯ นิรุตฺตินเยน ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา ปุริเมสุ อตฺถวิกปฺเปสุฯ ปจฺฉิเม ปน สทฺทสตฺถวเสนปิฯ ยทิปิ อริย-สทฺโท ‘‘เย หิ โว อริยา ปริสุทฺธกายกมฺมนฺตา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.35) วิสุทฺธาสยปโยเคสุ ปุถุชฺชเนสุปิ วตฺตติฯ อิธ ปน อริยมคฺคาธิคเมน สพฺพโลกุตฺตรภาเวน จ อริยภาโว อธิปฺเปโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พุทฺธา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘ปจฺเจกพุทฺธา ตถาคตสาวกา จ สปฺปุริสา’’ติ อิทํ อริยา สปฺปุริสาติ อิธ วุตฺตปทานํ อตฺถํ อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน นิปฺปริยายโต อริยสปฺปุริสภาวา อภินฺนสภาวาฯ ตสฺมา ‘‘สพฺเพว วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

เอตฺตาวตา หิ พุทฺธสาวโก วุตฺโตฯ ตสฺส หิ เอกนฺเตน กลฺยาณมิตฺโต อิจฺฉิตพฺโพ ปรโตโฆสมนฺตเรน ปฐมมคฺคสฺส อนุปฺปชฺชนโตฯ วิเสสโต จสฺส ภควาว กลฺยาณมิตฺโต อธิปฺเปโตฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘มมญฺหิ, อานนฺท, กลฺยาณมิตฺตํ อาคมฺม ชาติธมฺมา สตฺตา ชาติยา ปริมุจฺจนฺตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. 5.2)ฯ โส เอว จ อเวจฺจปสาทาธิคเมน ทฬฺหภตฺติ นามฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ยํ มยา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, ตํ มม สาวกา ชีวิตเหตุปิ นาติกฺกมนฺตี’’ติ (อุทา. 45)ฯ กตญฺญุตาทีหิ ปจฺเจกพุทฺธา พุทฺธาติ เอตฺถ กตํ ชานาตีติ กตญฺญูฯ กตํ วิทิตํ ปากฏํ กโรตีติ กตเวที

อเนเกสุปิ หิ กปฺปสตสหสฺเสสุ กตํ อุปการํ ชานนฺติ ปจฺเจกพุทฺธา ปากฏญฺจ กโรนฺติ สติชนนอามิสปฏิคฺคหณาทินา , ตถา สํสารทุกฺขทุกฺขิตสฺส สกฺกจฺจํ กโรนฺติ กิจฺจํ, ยํ อตฺตนา กาตุํ สกฺกาฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน กปฺปานํ อสงฺเขฺยยฺยสหสฺเสสุปิ กตํ อุปการํ มคฺคผลานํ อุปนิสฺสยญฺจ ชานาติ, ปากฏญฺจ กโรติ, สีโห วิย จ เอวํ สพฺพตฺถ สกฺกจฺจเมว ธมฺมเทสนํ กโรนฺโต พุทฺธกิจฺจํ กโรติฯ ยาย ปฏิปตฺติยา ทิฏฺฐา นาม โหนฺติ, ตสฺสา อปฺปฏิปชฺชนภาโว, ตตฺถ จ อาทราภาโว อริยานํ อทสฺสนสีลตา จ, น จ ทสฺสเน สาธุการิตา จ เวทิตพฺพาฯ จกฺขุนา อทสฺสาวีติ เอตฺต จกฺขุ นาม น มํสจกฺขุ เอว, อถ โข ทิพฺพจกฺขุปีติ อาห ‘‘ทิพฺพจกฺขุนา วา’’ติฯ อริยภาโวติ เยหิ โยคโต ‘‘อริยา’’ติ วุจฺจนฺติฯ เต มคฺคผลธมฺมา ทฏฺฐพฺพาฯ

ตตฺราติ ญาณทสฺสนสฺเสว ทสฺสนภาเวฯ วตฺถูติ อธิปฺเปตตฺถญาปนการณํฯ เอวํ วุตฺเตปีติ เอวํ อญฺญาปเทเสน อตฺตูปนายิกํ กตฺวา วุตฺเตปิฯ ธมฺมนฺติ โลกุตฺตรธมฺมํ, จตุสจฺจธมฺมํ วาฯ อริยกรธมฺมา อนิจฺจานุปสฺสนาทโย วิปสฺสิยมานา อนิจฺจาทโย, จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิฯ

อวินีโตติ น วินีโต, อธิสีลสิกฺขาทิวเสน น สิกฺขิโตฯ เยสํ สํวรวินยาทีนํ อภาเวน อยํ อวินีโตติ วุจฺจติ, เต ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘ทุวิโธ วินโย นามา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สีลสํวโรติ ปาติโมกฺขสํวโร เวทิตพฺโพ, โส จ อตฺถโต กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโมฯ สติสํวโรติ อินฺทฺริยรกฺขา, สา จ ตถาปวตฺตา สติ เอวฯ ญาณสํวโรติ ‘‘โสตานํ สํวรํ พฺรูมี’’ติ (สุ. นิ. 1040) วตฺวา ‘‘ปญฺญาเยเต ปิธียเร’’ติ วจนโต โสตสงฺขาตานํ ตณฺหาทิฏฺฐิทุจฺจริตอวิชฺชาอวสิฏฺฐกิเลสานํ สํวโร ปิทหนํ สมุจฺเฉทญาณนฺติ เวทิตพฺพํฯ ขนฺติสํวโรติ อธิวาสนา, สา จ ตถาปวตฺตา ขนฺธา, อโทโส วาฯ ปญฺญาติ เอเก, ตํ อฏฺฐกถาย วิรุชฺฌติฯ วีริยสํวโร กามวิตกฺกาทีนํ วิโนทนวเสน ปวตฺตํ วีริยเมวฯ เตน เตน คุณงฺเคน ตสฺส ตสฺส อคุณงฺคสฺส ปหานํ ตทงฺคปหานํฯ วิกฺขมฺภเนน ปหานํ วิกฺขมฺภนปหานํฯ เสสปทตฺถเยปิ เอเสว นโยฯ

อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรนาติอาทิ สีลสํวราทีนํ วิวรณํฯ ตตฺถ สมุเปโตติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิสตฺโถฯ

เตน ‘‘สหคโต สมุปคโต’’ติอาทินา วิภงฺเค (วิภ. 511) อาคตํ สํวรวิภงฺคํ ทสฺเสติฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ อนนฺตรสุตฺเต อาวิ ภวิสฺสติฯ

กายทุจฺจริตาทีนนฺติ ทุสฺสีลฺยสงฺขาตานํ กายวจีทุจฺจริตาทีนํ มุฏฺฐสฺสจฺจสงฺขาตสฺส ปมาทสฺส อภิชฺฌาทีนํ วา อกฺขนฺติอญฺญาณโกสชฺชานญฺจฯ สํวรณโตติ ปิทหนโต ถกนโตฯ วินยนโตติ กายวาจาจิตฺตานํ วิรูปปฺปวตฺติยา วินยนโต อปนยนโต, กายทุจฺจริตาทีนํ วา วินยนโต, กายาทีนํ วา ชิมฺหปฺปวตฺติํ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุชุกํ นยนโตติ อตฺโถฯ ปจฺจยสมวาเย อุปฺปชฺชนารหานํ กายทุจฺจริตาทีนํ ตถา ตถา อนุปฺปาทนเมว สํวรณํ วินยนญฺจ เวทิตพฺพํฯ

ยํ ปหานนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘นามรูปปริจฺเฉทาทีสุ วิปสฺสนาญาเณสู’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ นามรูปปริจฺเฉทปจฺจยปริคฺคหกงฺขาวิตรณานิ น วิปสฺสนาญาณานิ สมฺมสนากาเรน อปฺปวตฺตนโต? สจฺจเมตํฯ วิปสฺสนาญาณสฺส ปน อธิฏฺฐานภาวโต เอวํ วุตฺตํฯ ‘‘นามรูปมตฺตมิทํ, นตฺถิ เอตฺถ อตฺตา วา อตฺตนิยํ วา’’ติ เอวํ ปวตฺตญาณํ นามรูปววตฺถานํฯ สติ วิชฺชมาเน ขนฺธปญฺจกสงฺขาเต กาเย, สยํ วา สตี ตสฺมิํ กาเย ทิฏฺฐีติ สกฺกายทิฏฺฐิฯ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 3.81; 4.345) เอวํ ปวตฺตา มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ ตสฺเสว รูปารูปสฺส กมฺมาวิชฺชาทิปจฺจยปริคฺคณฺหนญาณํ ปจฺจยปริคฺคโหฯ ‘‘นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสายา’’ติ (ที. นิ. 1.168) อาทินยปฺปวตฺตา อเหตุกทิฏฺฐิฯ ‘‘อิสฺสรปุริสปชาปติปกติอณุกาลาทีหิ โลโก ปวตฺตติ นิวตฺตติ จา’’ติ ปวตฺตา วิสมเหตุทิฏฺฐิตสฺเสวาติ ปจฺจยปริคฺคหสฺเสวฯ กงฺขาวิตรเณนาติ ยถา เอตรหิ นามรูปสฺส กมฺมาทิปจฺจยโต อุปฺปตฺติ, เอวํ อตีตานาคเตสุปีติ ตีสุปิ กาเลสุ วิจิกิจฺฉาปนยนญาเณนฯ กถํกถีภาวสฺสาติ ‘‘อโหสิํ นุ โข อหมตีตมทฺธาน’’นฺติ (ม. นิ. 1.18; สํ. นิ. 2.20) อาทินยปฺปวตฺตาย สํสยปฺปวตฺติยาฯ กลาปสมฺมสเนนาติ ‘‘ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติอาทินา (ม. นิ. 1.361; 2.113; 3.86, 89) ขนฺธปญฺจกํ เอกาทสสุ โอกาเสสุ ปกฺขิปิตฺวา สมฺมสนวเสน ปวตฺเตน นยวิปสฺสนาญาเณน อหํ มมาติ คาหสฺสาติ อตฺตตฺตนิยคหณสฺสฯ มคฺคามคฺคววตฺถาเนนาติ มคฺคามคฺคญาณวิสุทฺธิยาฯ อมคฺเค มคฺคสญฺญายาติ โอภาสาทิเก อมคฺเค ‘‘มคฺโค’’ติ อุปฺปนฺนสญฺญายฯ

ยสฺมา สมฺมเทว สงฺขารานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต ‘‘เอวเมว สงฺขารา อนุรูปการณโต อุปฺปชฺชนฺติ, น ปน อุจฺฉิชฺชนฺตี’’ติ คณฺหาติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อุทยทสฺสเนน อุจฺเฉททิฏฺฐิยา’’ติฯ ยสฺมา ปน สงฺขารานํ วยํ ปสฺสนฺโต ‘‘ยทิปิเม สงฺขารา อวิจฺฉินฺนา วตฺตนฺติ, อุปฺปนฺนุปฺปนฺนา ปน อปฺปฏิสนฺธิกา นิรุชฺฌนฺเต วา’’ติ ปสฺสติ, ตสฺเสวํ ปสฺสโต กุโต สสฺสตคฺคาโห, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘วยทสฺสเนน สสฺสตทิฏฺฐิยา’’ติฯ ภยทสฺสเนนาติ ภยตุปฏฺฐานญาเณนฯ สภเยติ สพฺพภยานํ อากรภาวโต สกลทุกฺขวูปสมสงฺขาตสฺส ปรมสฺสาสสฺส ปฏิปกฺขภาวโต จ สภเย ขนฺธปญฺจเกฯ อภยสญฺญายาติ ‘‘อภยํ เขม’’นฺติ อุปฺปนฺนสญฺญายฯ อสฺสาทสญฺญา นาม ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธสุ อสฺสาทวเสน ปวตฺตสญฺญา, ยา ‘‘อาลยาภินิเวโส’’ติปิ วุจฺจติฯ อภิรติสญฺญา ตตฺเถว อภิรติวเสน ปวตฺตสญฺญา, ยา ‘‘นนฺที’’ติปิ วุจฺจติฯ อมุจฺจิตุกมฺยตา อาทานํฯ อนุเปกฺขา สงฺขาเรหิ อนิพฺพินฺทนํ, สาลยตาติ อตฺโถฯ ธมฺมฏฺฐิติยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเท ปฏิโลมภาโว สสฺสตุจฺเฉทคฺคาโห, ปจฺจยาการปฏิจฺฉาทกโมโห วา, นิพฺพาเน ปฏิโลมภาโว สงฺขาเรสุ รติ, นิพฺพานปฏิจฺฉาทกโมโห วาฯ สงฺขารนิมิตฺตคฺคาโหติ ยาทิสสฺส กิเลสสฺส อปฺปหีนตฺตา วิปสฺสนา สงฺขารนิมิตฺตํ น มุญฺจติ, โส กิเลโส, โย ‘‘สํโยคาภินิเวโส’’ติปิ วุจฺจติฯ สงฺขารนิมิตฺตคฺคหณสฺส อติกฺกมนเมว วา ปหานํ

ปวตฺติ เอว ปวตฺติภาโว, ปริยุฏฺฐานนฺติ อตฺโถฯ นีวรณาทิธมฺมานนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน นีวรณปกฺขิยา กิเลสา วิตกฺกวิจาราทโย จ คยฺหนฺติฯ

จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ภาวิตตฺตา อจฺจนฺตํ อปฺปวตฺติภาเวน ยํ ปหานนฺติ สมฺพนฺโธฯ เกน ปหานนฺติ? อริยมคฺเคเหวาติ วิญฺญายมาโนยมตฺโถ เตสํ ภาวิตตฺตา อปฺปวตฺติวจนโตฯ สมุทยปกฺขิกสฺสาติ เอตฺถ จตฺตาโรปิ มคฺคา จตุสจฺจาภิสมยาติ กตฺวา เตหิ ปหาตพฺเพน เตน เตน สมุทเยน สห ปหาตพฺพตฺตา สมุทยสภาคตฺตา, สจฺจวิภงฺเค จ สพฺพกิเลสานํ สมุทยภาวสฺส วุตฺตตฺตา ‘‘สมุทยปกฺขิกา’’ติ ทิฏฺฐิอาทโย วุจฺจนฺติฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตํ วุปสนฺตตาฯ สงฺขตนิสฺสฏตา สงฺขารสภาวาภาโวฯ ปหีนสพฺพสงฺขตนฺติ วิรหิตสพฺพสงฺขตํ, วิสงฺขารนฺติ อตฺโถฯ ปหานญฺจ ตํ วินโย จาติ ปหานวินโย ปุริเมน อตฺเถน, ทุติเยน ปน ปหียตีติ ปหานํ, ตสฺส วินโยติ โยเชตพฺพํฯ

ภินฺนสํวรตฺตาติ นฏฺฐสํวรตฺตา, สํวราภาวโตติ อตฺโถฯ เตน อสมาทินฺนสํวโรปิ สงฺคหิโต โหติฯ สมาทาเนน หิ สมฺปาเทตพฺโพ สํวโร ตทภาเว น โหตีติฯ เอวญฺหิ โลเก วตฺตาโร โหนฺติ ‘‘มหา วต โน โภโค, โส นฏฺโฐ ตถา อกตตฺตา’’ติฯ อริเยติ อริโยฯ ปจฺจตฺตวจนญฺเหตํฯ เอเสเสติ เอโส โส เอว, อตฺถโต อนญฺโญติ อตฺโถฯ ตชฺชาเตติ อตฺถโต ตํสภาโว, สปฺปุริโส อริยสภาโว, อริโย จ สปฺปุริสสภาโวติ อตฺโถฯ

ตํ อตฺถนฺติ ‘‘สพฺพธมฺมมูลปริยาย’’นฺติ เอวํ วุตฺตมตฺถํฯ กสฺมา ปเนตฺถ ปุคฺคลาธิฏฺฐานา เทสนา กตาติ? ยเทตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ‘‘ยสฺมา ปุถุชฺชโน อปริญฺญาตวตฺถุโก’’ติอาทินา (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.2) สยเมว วกฺขติฯ ธมฺโม อธิฏฺฐานํ เอติสฺสาติ ธมฺมาธิฏฺฐานา, สภาวธมฺเม นิสฺสาย ปวตฺติตเทสนาฯ ธมฺมวเสเนว ปวตฺตา ปฐมา, ปุคฺคลวเสน อุฏฺฐหิตฺวา ปุคฺคลวเสเนว คตา ตติยา, อิตรา ธมฺมปุคฺคลานํ โวมิสฺสกวเสนฯ กสฺมา ปน ภควา เอวํ วิภาเคน ธมฺมํ เทเสตีติ? เวเนยฺยชฺฌาสเยน เทสนาวิลาเสน จฯ เย หิ เวเนยฺยา ธมฺมาธิฏฺฐานาย ธมฺมเทสนาย สุเขน อตฺถํ ปฏิวิชฺฌนฺติ, เตสํ ตถา ธมฺมํ เทเสติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ ยสฺสา จ ธมฺมธาตุยา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา เทสนาวิลาสปฺปตฺโต โหติ, สายํ สุปฺปฏิวิทฺธา, ตสฺมา เทสนาวิลาสปฺปตฺโต ธมฺมิสฺสโร ธมฺมราชา ยถา ยถา อิจฺฉติ, ตถา ตถา ธมฺมํ เทเสตีติ เอวํ อิมินา เวเนยฺยชฺฌาสเยน เทสนาวิลาเสน จ เอวํ วิภาเคน ธมฺมํ เทเสตีติ เวทิตพฺโพฯ

ฉธาตุโรติ ปถวิธาตุ อาโป-เตโช-วาโย-อากาสธาตุ วิญฺญาณธาตูติ อิเมสํ ฉนฺนํ ธาตูนํ วเสน ฉธาตุโรฯ ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา โสมนสฺสฏฺฐานิยํ รูปํ อุปวิจรตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.324) วุตฺตานํ ฉนฺนํ โสมนสฺสูปวิจารานํ, ฉนฺนํ โทมนสฺสอุเปกฺขูปวิจารานญฺจ วเสน อฏฺฐารสมโนปวิจาโรฯ สจฺจาธิฏฺฐานาทิวเสน จตุราธิฏฺฐาโนฯ ปญฺญาจกฺขุนา ทิฏฺฐธมฺมิกสฺส สมฺปรายิกสฺส จ อตฺถสฺส อทสฺสนโต อนฺโธ, ทิฏฺฐธมฺมิกสฺเสว ทสฺสนโต เอกจกฺขุ, ทฺวินฺนมฺปิ ทสฺสนโต ทฺวิจกฺขุ, เวทิตพฺโพฯ

สฺวายํ นิทฺทิสีติ สมฺพนฺโธฯ สฺวายนฺติ จ โส อยํ, ยถาวุตฺตเทสนาวิภาคกุสโล ภควาติ อตฺโถฯ อปริญฺญาตวตฺถุโกติ ตีหิ ปริญฺญาหิ อปริญฺญาตกฺขนฺโธฯ ขนฺธา หิ ปริญฺญาตวตฺถุฯ อปริญฺญามูลิกาติ ปริชานนาภาวนิมิตฺตา ตสฺมิํ สติ ภาวโตฯ ปริญฺญานญฺหิ อวิชฺชาทโย กิเลสา ปฏิปกฺขา ตมฺมูลิกา จ สพฺพมญฺญนาติฯ อริยานํ อทสฺสาวีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถฯ เตน ‘‘อริยธมฺมสฺส อโกวิโท’’ติอาทิกํ ปุถุชนสฺส วิเสสนภาเวน ปวตฺตํ ปาฬิเสสํ คณฺหาติ ปุถุชฺชนนิทฺเทสภาวโตฯ เตนาห ‘‘เอวํ ปุถุชฺชนํ นิทฺทิสี’’ติฯ

สุตฺตนิกฺเขปวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปถวีวารวณฺณนา

ตสฺสาติ ปุถุชฺชนสฺสฯ วสติ เอตฺถ อารมฺมณกรณวเสนาติ อารมฺมณมฺปิ วตฺถูติ วุจฺจติ ปวตฺติฏฺฐานภาวโตติ อาห ‘‘ปถวีอาทีสุ วตฺถูสู’’ติฯ สกฺกายธมฺมานมฺปิ อารมฺมณาทินา สติปิ มญฺญนาเหตุภาเว มญฺญนาเหตุกตฺเตเนว เตสํ นิพฺพตฺติโตติ วุตฺตํ ‘‘สพฺพสกฺกายธมฺมชนิตํ มญฺญน’’นฺติฯ เอตฺถ จ ปถวีธาตุ เสสธาตูนํ สสมฺภาราสมฺภารภาวา สติปิ ปมาณโต สมภาเว สามตฺถิยโต อธิกานธิกภาเวน เวทิตพฺพาฯ สมฺภารนฺตีติ สมฺภารา, ปริวาราฯ ตํตํกลาเปหิ ลกฺขณปถวิยา เสสธมฺมา ยถารหํ ปจฺจยภาเวน ปริวารภาเวน จ ปวตฺตนฺติฯ เตนาห ‘‘สา หิ วณฺณาทีหิ สมฺภาเรหิ สทฺธิํ ปถวีติ สสมฺภารปถวี’’ติฯ ปถวิโตติ เอตฺถ ปุถุลฏฺเฐน ปุถุวี, ปุถุวี เอว ปถวีฯ สา หิ สติปิ ปริจฺฉินฺนวุตฺติยํ สพฺเพสํ สกลาปภาวานํ อาธารภาเวน ปวตฺตมานา ปุถุลา ปตฺถฏา วิตฺถิณฺณาติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, น ปน ตํ อนุปวิสิตฺวา ปวตฺตมานา อาปาทโยฯ สสมฺภารปถวิยา ปน ปุถุลภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ อารมฺมณปถวิยํ วฑฺฒนผรณฏฺเฐหิ ปุถุลฏฺโฐ, อิตรสฺมิํ รุฬฺหิยาว ทฏฺฐพฺโพฯ อารมฺมณปถวีติ ฌานสฺส อารมฺมณภูตํ ปถวีสงฺขาตํ ปฏิภาคนิมิตฺตํฯ เตนาห ‘‘นิมิตฺตปถวีติปิ วุจฺจตี’’ติฯ อาคมนวเสนาติ ปถวีกสิณภาวนาคมนวเสนฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อาโป จ เทวา ปถวี, เตโช วาโย ตทาคมุ’’นฺติ (ที. นิ. 2.340)ฯ

สพฺพาปีติ จตุพฺพิธา ปถวีปิฯ อนุสฺสวาทิมตฺตลทฺธา มญฺญนา วตฺถุ โหติเยวฯ ตถา หิ ‘‘กกฺขฬํ ขริคต’’นฺติอาทินา (วิภ. 173) ลกฺขณปถวีปิ อุทฺธรียติฯ