อยํ ปน รสสมานตาวเสน คหณํ อุปาทาย ‘‘รโส’’ติ วุตฺโต, น สภาวโตฯ สภาเวน คหณํ อุปาทาย ปีติโสมนสฺสํ ธมฺมารมฺมณํ สิยา, น รสารมฺมณํฯ อปฺปจฺจเวกฺขณปริโภโคติ ปจฺจเวกฺขณรหิโต ปริโภโค, อิทมตฺถิตํ อนิสฺสาย คธิตาทิภาเวน ปริโภโคติ อตฺโถฯ คธิตาติ ตณฺหาย พทฺธาฯ มุจฺฉิตาติ มุจฺฉํ โมหํ ปมาทํ อาปนฺนาฯ อชฺโฌคาฬฺหาติ อธิโอคาฬฺหา, ตํ ตํ อารมฺมณํ อนุปวิสิตฺวา ฐิตาฯ อาทีนวํ อปสฺสนฺตาติ สจฺฉนฺทราคปริโภเค โทสํ อชานนฺตาฯ อปจฺจเวกฺขิตปริโภคเหตุอาทีนวํ นิสฺสรติ อติกฺกมติ เอเตนาติ นิสฺสรณํ, ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ

ปาสราสินฺติ ปาสสมุทายํฯ ลุทฺทโก หิ ปาสํ โอฑฺเฑนฺโต น เอกํเยว, น จ เอกสฺมิํเยว ฐาเน โอฑฺเฑติ, อถ โข ตํตํมิคานํ อาคมนมคฺคํ สลฺลกฺเขตฺวา ตตฺถ ตตฺถ โอฑฺเฑนฺโต พหูเยว โอฑฺเฑติ, ตสฺมา เต จิตฺเตน เอกโต คเหตฺวา ‘‘ปาสราสี’’ติ วุตฺตํฯ วาคุรสฺส วา ปาสปเทสานํ พหุภาวโต ‘‘ปาสราสี’’ติ วุตฺตํฯ

ปาสราสิสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

7. จูฬหตฺถิปโทปมสุตฺตวณฺณนา

[288] เสตปริวาโรติ เสตปฏิจฺฉโท, เสตวณฺณาลงฺกาโรติ อตฺโถฯ ปุพฺเพ ปน ‘‘เสตาลงฺการา’’ติ อสฺสาลงฺกาโร คหิโต, อิธ จกฺกปญฺชรกุพฺพราทิรถาวยเวสุ กาตพฺพาลงฺกาโรฯ เอวํ วุตฺเตนาติ เอวํ ‘‘เสตาย สุท’’นฺติอาทินา ปกาเรน สํยุตฺตมหาวคฺเค (สํ. นิ. 5.4) วุตฺเตนฯ นาติมหา ยุทฺธมณฺฑเล สญฺจารสุขตฺถํฯ โยโธ สารถีติ ทฺวินฺนํ, ปหรณทายเกน สทฺธิํ ติณฺณํ วาฯ

นครํ ปทกฺขิณํ กโรติ นครโสภนตฺถํฯ อิทํ กิร ตสฺส พฺราหฺมณสฺส ชาณุสฺโสณิฏฺฐานนฺตรํ ชาติสิทฺธํ ปรมฺปราคตํ จาริตฺตํฯ เตนาห ‘‘อิโต เอตฺตเกหิ ทิวเสหี’’ติอาทิฯ จาริตฺตวเสน นครวาสิโนปิ ตถา ตถา ปฏิปชฺชนฺติฯ ปุญฺญวาทิมงฺคลกถเน นิยุตฺตา มางฺคลิกาฯ สุวตฺถิปตฺตนาย โสวตฺถิกาฯ อาทิ-สทฺเทน วนฺทีอาทีนํ สงฺคโหฯ ยสสิริสมฺปตฺติยาติ ยสสมฺปตฺติยา สิริสมฺปตฺติยา จ, ปริวารสมฺปตฺติยา เจว วิภวโสภาสมฺปตฺติยา จาติ อตฺโถฯ

นคราภิมุโข ปายาสิ อตฺตโน ภิกฺขาจารเวลายฯ ปณฺฑิโต มญฺเญติ เอตฺถ มญฺเญติ อิทํ ‘‘มญฺญตี’’ติ อิมินา สมานตฺถํ นิปาตปทํฯ ตสฺส อิติ-สทฺทํ อาเนตฺวา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปณฺฑิโตติ มญฺญตี’’ติ อาหฯ อนุมติปุจฺฉาวเสน เจตํ วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘อุทาหุ โน’’ติฯ ‘‘ตํ กิํ มญฺญติ ภวํ วจฺฉายโน สมณสฺส โคตมสฺส ปญฺญาเวยฺยตฺติย’’นฺติ หิ วุตฺตเมวตฺถํ ปุน คณฺหนฺโต ‘‘ปณฺฑิโต มญฺเญ’’ติ อาหฯ ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ภวํ วจฺฉายโน, สมณํ โคตมํ ปณฺฑิโตติ มญฺญติ, อุทาหุ โน’’ติ, ยถา เต ขเมยฺย, ตถา นํ กเถหีติ อธิปฺปาโยฯ

อหํ โก นาม, มม อวิสโย เอโสติ ทสฺเสติฯ โก จาติ เหตุนิสฺสกฺเก ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘กุโต จา’’ติฯ ตถา จาห ‘‘เกน การเณน ชานิสฺสามี’’ติ, เยน การเณน สมณสฺส โคตมสฺส ปญฺญาเวยฺยตฺติยํ ชาเนยฺยํ, ตํ การณํ มยิ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ พุทฺโธเยว ภเวยฺย, อพุทฺธสฺส สพฺพถา พุทฺธญาณานุภาวํ ชานิตุํ น สกฺกาติฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อปฺปมตฺตกํ โข ปเนตํ, ภิกฺขเว, โอรมตฺตกํ สีลมตฺตกํ, เยน ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย (ที. นิ. 1.7), อตฺถิ, ภิกฺขเว, อญฺเญว ธมฺมา คมฺภีรา ทุทฺทสา ทุรนุโพธา …เป.… เยหิ ตถาคตสฺส ยถาภุจฺจํ วณฺณํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺยา’’ติ (ที. นิ. 1.28) จฯ เอตฺถาติ ‘‘โสปิ นูนสฺส ตาทิโสวา’’ติ เอตสฺมิํ ปเทฯ ปสตฺถ ปสตฺโถติ ปสตฺเถหิ อตฺตโน คุเณเหว โส ปสตฺโถ, น ตสฺส กิตฺตินา, ปสํสาสภาเวเนว ปาสํโสติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘สพฺพคุณาน’’นฺติอาทิฯ มณิรตนนฺติ จกฺกวตฺติโน มณิรตนํฯ สเทวเก โลเก ปาสํสานมฺปิ ปาสํโสติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปสตฺเถหิ วา’’ติ ทุติยวิกปฺโป คหิโตฯ

อรณียโต อตฺโถ, โส เอว วสตีติ วโสติ อตฺถวโส, ตสฺส ตสฺส ปโยคสฺส อานิสํสภูตํ ผลนฺติ อาห ‘‘อตฺถวสนฺติ อตฺถานิสํส’’นฺติฯ อตฺโถ วา วุตฺตลกฺขโณ วโส เอตสฺสาติ อตฺถวโส, การณํฯ นาควนวาสิโกติ หตฺถินาคานํ วิจรณวเน เตสํ คหณตฺถํ วสนโกฯ อนุคฺคหิตสิปฺโปติ อสิกฺขิตหตฺถิสิปฺโป อายตวิตฺถตสฺส ปทมตฺตสฺส ทสฺสเนน ‘‘มหา วต, โภ นาโค’’ติ นิฏฺฐาคมนโตฯ ปรโต ปน ภควตา วุตฺตฏฺฐาเนฯ

อุคฺคหิตสิปฺโป ปุริโส นาควนิโกติ อาคโต อายตวิตฺถตสฺส ปทสฺส อุจฺจสฺส จ นิเสวิตสฺส พฺยภิจารภาวํ ญตฺวา ตตฺตเกน นิฏฺฐํ อคนฺตฺวา มหาหตฺถิํ ทิสฺวาว นิฏฺฐาคมนโตฯ ญาณํ ปชฺชติ เอตฺถาติ ญาณปทานิ, ขตฺติยปณฺฑิตาทีนํ ธมฺมวินเย วินีตตฺตา วินเยหิ อธิคตชฺฌานาทีนิฯ ตานิ หิ ตถาคตคนฺธหตฺถิโน เทสนาญาเณน อกฺกนฺตฏฺฐานานิฯ จตฺตารีติ ปน วิเนยฺยานํ อิธ ขตฺติยปณฺฑิตาทิวเสน จตุพฺพิธานํเยว คหิตตฺตาฯ

[289] ปุคฺคเลสุ ปญฺญาย จ นิปุณตา ปณฺฑิตสมญฺญา นิปุณตฺถสฺส ทสฺสนสมตฺถตาวเสเนวาติ อาห ‘‘สุขุมอตฺถนฺตรปฏิวิชฺฌนสมตฺเถ’’ติฯ กต-สทฺโท อิธ นิปฺผนฺนปริยาโยฯ ปเร ปวทนฺติ เอตฺถ, เอเตนาติ ปรปฺปวาโท, ปรสมโยฯ ปเรหิ ปวทนํ ปรปฺปวาโท, วิคฺคาหิกกถาย ปรวาทมทฺทนํฯ ตทุภยมฺปิ เอกโต กตฺวา ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วิญฺญาตปรปฺปวาเท เจว ปเรหิ สทฺธิํ กตวาทปริจเย จา’’ติ, ปรสมเยสุ ปรวาทมทฺทเนสุ จ นิปฺผนฺเนติ อตฺโถฯ วาลเวธิรูเปติ วาลเวธิปติรูเปฯ เตนาห ‘‘วาลเวธิธนุคฺคหสทิเส’’ติฯ วาลนฺติ อเนกธา ภินฺนสฺส วาลสฺส อํสุสงฺขาตํ วาลํฯ ภินฺทนฺตา วิยาติ ฆฏาทิํ สวิคฺคหํ มุคฺคราทินา ภินฺทนฺตา วิย, ทิฏฺฐิคตานิ เอกํสโต ภินฺทนฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อตฺถํ คุยฺหํ ปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา ปุจฺฉิสฺสามา’’ติ สงฺขตํ ปทปญฺหํ ปุจฺฉนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุปทมฺปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, โทโสฯ ปุจฺฉียตีติ ปญฺโห, อตฺโถฯ ปุจฺฉติ เอเตนาติ ปญฺโห, สทฺโทฯ ตทุภยํ เอกโต คเหตฺวา อาห ‘‘เอวรูเป ปญฺเห’’ติอาทิฯ ‘‘เอวํ ปุจฺเฉยฺย, เอวํ วิสฺสชฺเชยฺยา’’ติ จ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานํ สิขาวคมนํ ทสฺเสติฯ เสยฺโยติ อุตฺตโม, ปรโม ลาโภติ อธิปฺปาโยฯ

เอวํ อตฺตโน วาทวิธมนภเยนปิ ปเร ภควนฺตํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ น วิสหนฺตีติ วตฺวา อิทานิ วาทวิธมเนน วินาปิ น วิสหนฺติ เอวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ จิตฺตํ ปสีทติ ปเร อตฺตโน อตฺตภาวมฺปิ วิสฺสตฺถํ นิยฺยาเทตุกามา โหนฺติ โอธิสกเมตฺตาผรณสทิสตฺตา ตสฺส เมตฺตายนสฺสฯ ทสฺสนสมฺปนฺนาติ ทฏฺฐพฺพตาย สมฺปนฺนา ทสฺสนานุตฺตริยภาวโต, อติวิย ทสฺสนียาติ อตฺโถฯ

สรณคมนวเสน สาวกาติ โลกิยสรณคมเนน สาวกา, โลกุตฺตรสรณคมเนน ปน สาวกตฺตํ ปรโต อาคมิสฺสติ, ตญฺจ ปพฺพชิตวเสน วุจฺจติ, อิธ คหฏฺฐวเสน, อุภยตฺถาปิ สรณคมเนน สาวกตฺตํ เวทิตพฺพํฯ เต หิ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน กุลปุตฺตา, อาจารกุลปุตฺตาปิ ตาทิสา ภวนฺติฯ โถเกนาติ อิมินา ‘‘มนํ อนสฺสามา’’ติ ปทสฺสตฺถํ วทติฯ

[290] อุทาหรียติ อุพฺเพคปีติวเสนาติ, ตถา วา อุทาหรณํ อุทานํฯ เตนาห ‘‘อุทาหารํ อุทาหรี’’ติฯ อสฺส ธมฺมสฺสาติ อสฺส ปฏิปตฺติสทฺธมฺมปุพฺพกสฺส ปฏิเวธสทฺธมฺมสฺสฯ โสติ หตฺถิปโทปโม หตฺถิปโทปมภาเวน วุจฺจมาโน ธมฺโมฯ เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน ปริพฺพาชเกน วุตฺตกถามคฺคมตฺเตนฯ กามํ เตน วุตฺตกถามคฺเคนปิ หตฺถิปโทปมภาเวน วุจฺจมาโน ธมฺโม ปริปุณฺโณว อรหตฺตํ ปาเปตฺวา ปเวทิตตฺตา, โส จ โข สงฺเขปโต, น วิตฺถารโตติ อาห ‘‘น เอตฺตาวตา วิตฺถาเรน ปริปูโร โหตี’’ติฯ ยทิ ยถา วิตฺถาเรน หตฺถิปโทปโม ปริปูโร โหติ, ตถา เทสนา อารทฺธา, อถ กสฺมา กุสโลติ น วุตฺโตติ โจทนาฯ

[291] อายามโตปีติ ปิ-สทฺเทน อุพฺเพเธนปิ รสฺสาติ ทสฺเสติฯ นีจกายา หิ ตา โหนฺติฯ อุจฺจาติ อุจฺจกาฯ นิเสวนํ, นิเสวติ เอตฺถาติ วา นิเสวิตํฯ นิเสวนญฺเจตฺถ กณฺฑุยิตวิโนทนตฺถํ ฆํสนํฯ เตนาห ‘‘ขนฺธปฺปเทเส ฆํสิตฏฺฐาน’’นฺติฯ อุจฺจาติ อนีจา, อุพฺเพธวนฺติโยติ อตฺโถฯ กาฬาริกาติ วิรฬทนฺตา, วิสงฺคตทนฺตาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ทนฺตาน’’นฺติอาทิฯ กฬารตายาติ วิรฬตายฯ อารญฺชิตานีติ รญฺชิตานิ, วิลิขิตานีติ อตฺโถฯ กเณรุตายาติ กุฏุมลสณฺฐานตายฯ อยํ วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท สํสยิตนิจฺฉยตฺโถ ยถา อญฺญตฺถาปิ ‘‘อยํ วา อิเมสํ สมณพฺราหฺมณานํ สพฺพพาโล สพฺพมูฬฺโห’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.181)ฯ

นาควนํ วิยาติ มหาหตฺถิโน วามนิกาทีนญฺจ ปททสฺสนฏฺฐานภูตํ นาควนํ วิยฯ

อาทิโต ปฏฺฐาย ยาว นีวรณปฺปหานา ธมฺมเทสนา ตถาคตสฺส พาหิรปริพฺพาชกาทีนญฺจ ปททสฺสนภาวโตฯ อาทิโต ปฏฺฐายาติ จ ‘‘ตํ สุณาหี’’ติ ปทโต ปฏฺฐายฯ กุสโล นาควนิโก วิย โยคาวจโร ปริเยสนวเสน ปมาณคฺคหณโตฯ มตฺถเก ฐตฺวาติ อิมสฺส สุตฺตสฺส ปริโยสาเน ฐตฺวาฯ อิมสฺมิมฺปิ ฐาเนติ ‘‘เอวเมว โข พฺราหฺมณา’’ติอาทินา อุปเมยฺยสฺส อตฺถสฺส อุปญฺญาสนฏฺฐาเนปิฯ

สฺวายนฺติ (ที. นิ. ฏี. 1.190) อิธ-สทฺทมตฺตํ คณฺหาติ, น ยถาวิเสสิตพฺพํ อิธ-สทฺทํฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘กตฺถจิ ปทปูรณมตฺตเมวา’’ติฯ โลกํ อุปาทาย วุจฺจติ โลก-สทฺเทน สมานาธิกรณภาเวน วุตฺตตฺตาฯ เสสปททฺวเย ปน สทฺทนฺตรสนฺนิธานมตฺเตน ตํ ตํ อุปาทาย วุตฺตตา ทฏฺฐพฺพาฯ โอกาสนฺติ กญฺจิ ปเทสํ อินฺทสาลคุหาย อธิปฺเปตตฺตาฯ ปทปูรณมตฺตเมว โอกาสาปทิสนสฺสปิ อสมฺภวโตฯ

ตถาคต-สทฺทาทีนํ อตฺถวิเสโส มูลปริยายฏฺฐกถา(ม. นิ. อฏฺฐ. 1.12) วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนาสุ วุตฺโต เอวฯ ตถาคตสฺส สตฺตนิกายนฺโตคธตาย ‘‘อิธ ปน สตฺตโลโก อธิปฺเปโต’’ติ วตฺวา ตตฺถายํ ยสฺมิํ สตฺตนิกาเย, ยสฺมิญฺจ โอกาเส อุปฺปชฺชติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สตฺตโลเก อุปฺปชฺชมาโนปิ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิมสฺมิํเยว จกฺกวาเฬติ อิมิสฺสา เอว โลกธาตุยาฯ ‘‘อฏฺฐานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุ’’นฺติ (ที. นิ. 3.161; ม. นิ. 3.129; อ. นิ. 1.278; เนตฺติ. 57; มิ. ป. 5.1.1) เอตฺถ ชาติเขตฺตภูตา ทสสหสฺสิโลกธาตุ ‘‘เอกิสฺสา โลกธาตุยา’’ติ วุตฺตาฯ อิธ ปน อิมํเยว โลกธาตุํ สนฺธาย ‘‘อิมสฺมิํเยว จกฺกวาเฬ’’ติ วุตฺตํฯ ติสฺโส หิ สงฺคีติโย อารุฬฺเห เตปิฏเก พุทฺธวจเน วิสยเขตฺตํ อาณาเขตฺตํ ชาติเขตฺตนฺติ ติวิเธ เขตฺเต ฐเปตฺวา อิมํ จกฺกวาฬํ อญฺญสฺมิํ จกฺกวาเฬ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ สุตฺตํ นตฺถิ, น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถิฯ

กถํ? ‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติ (ม. นิ. 1.285; 2.341; มหาว. 11; กถา. 405; มิ. ป. 4.5.11), เอโกมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ (ม. นิ. 1.285; 2.341; กถา. 405; มหาว. 11) เอวมาทีนิ อิมิสฺสา โลกธาตุยา ฐตฺวา วทนฺเตน ภควตา – ‘‘กิํ ปนาวุโส, สาริปุตฺต, อตฺเถตรหิ อญฺโญ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ภควตา สมสโม สมฺโพธิยนฺติ เอวํ ปุฏฺฐาหํ, ภนฺเต, โนติ วเทยฺย’’นฺติ วตฺวา ตสฺส การณํ ทสฺเสตุํ – ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา’’ติ อิมํ สุตฺตํ ทสฺเสนฺเตน ธมฺมเสนาปตินา จ พุทฺธานํ อุปฺปตฺติฏฺฐานภูตํ อิมํ โลกธาตุํ ฐเปตฺวา อญฺญตฺถ อนุปฺปตฺติ วุตฺตา โหตีติฯ

สุชาตายาติอาทินา วุตฺเตสุ จตูสุ วิกปฺเปสุ ปฐโม วิกปฺโป พุทฺธภาวาย อาสนฺนตรปฏิปตฺติทสฺสนวเสน วุตฺโตฯ อาสนฺนตราย หิ ปฏิปตฺติยํ ฐิโต ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วุจฺจติ อุปฺปาทสฺส เอกนฺติกตฺตา, ปเคว ปฏิปตฺติยา มตฺถเก ฐิโตฯ ทุติโย พุทฺธภาวาวหปพฺพชฺชโต ปฏฺฐาย อาสนฺนปฏิปตฺติทสฺสนวเสน, ตติโย พุทฺธกรธมฺมปาริปูริโต ปฏฺฐาย พุทฺธภาวาย ปฏิปตฺติทสฺสนวเสนฯ น หิ มหาสตฺตานํ ตุสิตภวูปปตฺติโต ปฏฺฐาย โพธิสมฺภารสมฺภรณํ นาม อตฺถิฯ จตุตฺโถ พุทฺธกรธมฺมสมารมฺภโต ปฏฺฐายฯ โพธิยา นิยตภาวาปตฺติโต ปภุติ หิ วิญฺญูหิ ‘‘พุทฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติ วตฺตุํ สกฺกา อุปฺปาทสฺส เอกนฺติกตฺตา, ยถา ปน ‘‘ติฏฺฐนฺติ ปพฺพตา, สนฺทนฺติ นทิโย’’ติ ติฏฺฐนสนฺทนกิริยานํ อวิจฺเฉทมุปาทาย วตฺตมานปโยโค, เอวํ อุปฺปาทตฺถาย ปฏิปชฺชนกิริยาย อวิจฺเฉทมุปาทาย จตูสุ วิกปฺเปสุ ‘‘อุปฺปชฺชติ นามา’’ติ วุตฺตํฯ สพฺพปฐมํ อุปฺปนฺนภาวนฺติ สพฺเพหิ อุปริ วุจฺจมาเนหิ วิเสเสหิ ปฐมํ ตถาคตสฺส อุปฺปนฺนตาสงฺขาตํ อตฺถิตาวิเสสํฯ

โส ภควาติ (อ. นิ. ฏี. 2.3.64) โย ‘‘ตถาคโต อรห’’นฺติอาทินา กิตฺติตคุโณ, โส ภควาฯ อิมํ โลกนฺติ นยิทํ มหาชนสฺส สมฺมุขามตฺตํ โลกํ สนฺธาย วุตฺตํ, อถ โข อนวเสสํ ปริยาทายาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สเทวก’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘อิทานิ วตฺตพฺพํ นิทสฺเสตี’’ติฯ ปชาตตฺตาติ ยถาสกํ กมฺมกิเลเสหิ นิพฺพตฺตตฺตาฯ ปญฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ ปาริเสสญาเยน อิตเรสํ ปทนฺตเรหิ สงฺคหิตตฺตาฯ สเทวกนฺติ จ อวยเวน วิคฺคโห สมุทาโย สมาสตฺโถฯ ฉฏฺฐกามาวจรเทวคฺคหณํ ปจฺจาสตฺติญาเยนฯ ตตฺถ หิ โส ชาโต ตนฺนิวาสี จฯ พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

ปจฺจตฺถิกปจฺจามิตฺตสมณพฺราหฺมณคฺคหณนฺติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ อปจฺจตฺถิกานํ อสมิตาพาหิตปาปานญฺจ สมณพฺราหฺมณานํ สสฺสมณพฺราหฺมณิวจเนน คหิตตฺตาฯ กามํ ‘‘สเทวก’’นฺติอาทิวิเสสนานํ วเสน สตฺตวิสโย โลก-สทฺโทติ วิญฺญายติ ตุลฺยโยควิสยตฺตา เตสํ, ‘‘สโลมโก สปกฺขโก’’ติอาทีสุ ปน อตุลฺยโยเคปิ อยํ สมาโส ลพฺภตีติ พฺยภิจารทสฺสนโต ปชาคหณนฺติ อาห ‘‘ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณ’’นฺติฯ

อรูปิโน สตฺตา อตฺตโน อาเนญฺชวิหาเรน วิหรนฺตา ‘‘ทิพฺพนฺตีติ เทวา’’ติ อิมํ นิพฺพจนํ ลภนฺตีติ อาห ‘‘สเทวกคฺคหเณน อรูปาวจรเทวโลโก คหิโต’’ติฯ เตเนวาห ‘‘อากาสานญฺจายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยต’’นฺติ (อ. นิ. 3.117)ฯ สมารกคฺคหเณน ฉกามาวจรเทวโลโก คหิโต ตสฺส สวิเสสํ มารสฺส วเส วตฺตนโตฯ รูปี พฺรหฺมโลโก คหิโต อรูปีพฺรหฺมโลกสฺส วิสุํ คหิตตฺตาฯ จตุปริสวเสนาติ ขตฺติยาทิจตุปริสวเสนฯ อิตรา ปน จตสฺโส ปริสา สมารกาทิคฺคหเณน คหิตา เอวาติฯ อวเสสสพฺพสตฺตโลโก นาคครุฬาทิเภโทฯ

เอตฺตาวตา ภาคโส โลกํ คเหตฺวา โยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตน เตน วิเสเสน อภาคโสว โลกํ คเหตฺวา โยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิเจตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทโตติ อุกฺกํสคภิวิชานเนนฯ ปญฺจสุ หิ คตีสุ เทวโลโกว เสฏฺโฐฯ ตตฺถาปิ อรูปิโน ‘‘ทูรสมุสฺสาริตกิเลสทุกฺขตาย, สนฺตปณีตอาเนญฺชวิหารสมงฺคิตาย, อติวิย ทีฆายุกตายา’’ติ เอวมาทีหิ วิเสเสหิ อติวิย อิตเรหิ อุกฺกฏฺฐาฯ พฺรหฺมา มหานุภาโวติอาทิํ ทสสหสฺสิยํ มหาพฺรหฺมุโน วเสน วทติฯ ‘‘อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทโต’’ติ หิ วุตฺตํฯ อนุตฺตรนฺติ เสฏฺฐํ นวโลกุตฺตรํฯ ภาวานุกฺกโม ภาววเสน ปเรสํ อชฺฌาสยวเสน ‘‘สเทวก’’นฺติอาทีนํ ปทานํ อนุกฺกโมฯ ตีหากาเรหีติ เทวมารพฺรหฺมสหิตตาสงฺขาเตหิ ตีหิ ปกาเรหิฯ ตีสุ ปเทสูติ ‘‘สเทวก’’นฺติอาทีสุ ตีสุ ปเทสุฯ เตน เตนากาเรนาติ สเทวกตฺตาทินา เตน เตน ปกาเรนฯ เตธาตุกเมว ปริยาทินฺนนฺติ โปราณา ปนาหูติ โยชนาฯ

อภิญฺญาติ ย-การโลเปนายํ นิทฺเทโส, อภิชานิตฺวาติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘อภิญฺญาย, อธิเกน ญาเณน ญตฺวา’’ติฯ อนุมานาทิปฏิกฺเขโปติ อนุมานอุปมานอตฺถาปตฺติอาทิปฏิกฺเขโป เอกปฺปมาณตฺตาฯ สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตญาณาจารตาย หิ สพฺพปจฺจกฺขา พุทฺธา ภควนฺโตฯ อนุตฺตรํ วิเวกสุขนฺติ ผลสมาปตฺติสุขํฯ เตน วีติมิสฺสาปิ กทาจิ ภควโต ธมฺมเทสนา โหตีติ อาห ‘‘หิตฺวาปี’’ติฯ ภควา หิ ธมฺมํ เทเสนฺโต ยสฺมิํ ขเณ ปริสา สาธุการํ วา เทติ, ยถาสุตํ วา ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขติ, ตํ ขณํ ปุพฺพภาเคน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, ยถาปริจฺเฉทญฺจ สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย ฐิตฏฺฐานโต ปฏฺฐาย ธมฺมํ เทเสติฯ

เทสกายตฺเตน อาณาทิวิธินา อติสชฺชนํ ปโพธนํ เทสนาติ สา ปริยตฺติธมฺมวเสน เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘เทสนาย ตาว จตุปฺปทิกายปิ คาถายา’’ติอาทิฯ สาสิตพฺพปุคฺคลคเตน ยถาปราธาทิสาสิตพฺพภาเวน อนุสาสนํ ตทงฺควินยาทิวเสน วินยนํ สาสนนฺติ ตํ ปฏิปตฺติธมฺมวเสน เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘สีลสมาธิวิปสฺสนา’’ติอาทิฯ กุสลานนฺติ มคฺคกุสลานํ, กุสลานนฺติ วา อนวชฺชานํฯ เตน ผลธมฺมานมฺปิ สงฺคโห สิทฺโธ โหติฯ อาทิภาโว สีลทิฏฺฐีนํ ตมฺมูลกตฺตา อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานํฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺเถ กถาวธิสทฺทปฺปพนฺโธ คาถาวเสน สุตฺตวเสน จ ววตฺถิโต ปริยตฺติธมฺโม, โย อิเธว ‘‘เทสนา’’ติ วุตฺโตฯ ตสฺส ปน อตฺโถ วิเสเสน สีลาทิ เอวาติ อาห ‘‘ภควา หิ ธมฺมํ เทเสนฺโต…เป.… นิพฺพานํ ทสฺเสตี’’ติฯ ตตฺถ สีลํ ทสฺเสตฺวาติ สีลคฺคหเณน สสมฺภารํ สีลํ คหิตํฯ ตถา มคฺคคฺคหเณน สสมฺภาโร มคฺโคติ ตทุภเยน อนวเสสโต ปริยตฺติอตฺถํ ปริยาทิยติฯ เตนาติ สีลาทิทสฺสเนนฯ อตฺถวเสน หิ อิธ เทสนาย อาทิกลฺยาณาทิภาโว อธิปฺเปโตฯ กถิกสณฺฐิตีติ กถิกสฺส สณฺฐานํ กถนวเสน สมวฏฺฐานํฯ

น โส สาตฺถํ เทเสติ นิยฺยานตฺถวิรหโต ตสฺสา เทสนายฯ เอกพฺยญฺชนาทิยุตฺตา วาติ สิถิลาทิเภเทสุ พฺยญฺชเนสุ เอกปฺปกาเรเนว, ทฺวิปฺปกาเรเนว วา พฺยญฺชเนน ยุตฺตา วา ทมิฬภาสา วิยฯ สพฺพตฺถ นิโรฏฺฐํ กตฺวา วตฺตพฺพตาย สพฺพนิโรฏฺฐพฺยญฺชนา วา กิราตภาสา วิยฯ

สพฺพตฺเถว วิสฺสชฺชนียยุตฺตตาย สพฺพวิสฺสฏฺฐพฺยญฺชนา วา ยวนภาสา วิยฯ สพฺพตฺเถว สานุสารตาย สพฺพนิคฺคหิตพฺยญฺชนา วา ปารสิกาทิมิลกฺขภาสา วิยฯ สพฺพาเปสา เอกเทสพฺยญฺชนวเสเนว ปวตฺติยา อปริปุณฺณพฺยญฺชนาติ กตฺวา ‘‘อพฺยญฺชนา’’ติ วุตฺตาฯ อมกฺเขตฺวาติ อปลิจฺเฉตฺวา อวินาเสตฺวา, อหาเปตฺวาติ วา อตฺโถฯ

ภควา ยมตฺถํ ญาเปตุํ เอกคาถมฺปิ เอกวากฺยมฺปิ เทเสติ, ตมตฺถํ ตาย เทสนาย สพฺพโส ปริปุณฺณเมว กตฺวา เทเสติ, เอวํ สพฺพตฺถาติ อาห ‘‘เอกเทสนาปิ อปริปุณฺณา นตฺถี’’ติฯ อุลฺลุมฺปนสภาวสณฺฐิเตนาติ สํกิเลสปกฺขโต วฏฺฏทุกฺขโต จ อุทฺธรณสภาวาวฏฺฐิเตน จิตฺเตนฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สิกฺขาตฺตยสงฺคหํ สกลํ สาสนํ อิธ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ อธิปฺเปตํ, ตสฺมาฯ พฺรหฺมจริยนฺติ อิมินา สมานาธิกรณานิ สพฺพปทานิ โยเชตฺวา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส ธมฺมํ เทเสติ…เป.… ปกาเสตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติ อาหฯ

ทูรสมุสฺสาริตมานสฺเสว สาสเน สมฺมาปฏิปตฺติ สมฺภวติ, น มาน ชาติกสฺสาติ อาห ‘‘นิหตมานตฺตา’’ติฯ อุสฺสนฺนตฺตาติ พหุลภาวโตฯ โภคาโรคฺยาทิวตฺถุกา มทา สุปฺปเหยฺยา โหนฺติ นิมิตฺตสฺส อนวฏฺฐานโต’ น ตถา กุลวิชฺชามทาติ ขตฺติยพฺราหฺมณกุลีนานํ ปพฺพชิตานมฺปิ ชาติวิชฺชา นิสฺสาย มานชปฺปนํ ทุปฺปชหนฺติ อาห ‘‘เยภุยฺเยน หิ…เป.… มานํ กโรนฺตี’’ติ ฯ วิชาติตายาติ นิหีนชาติตายฯ ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกนฺตีติ สุวิสุทฺธิํ กตฺวา สีลํ รกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติฯ สีลวเสน หิ สาสเน ปติฏฺฐาติฯ ปติฏฺฐาตุนฺติ วา สจฺจปฏิเวเธน โลกุตฺตราย ปติฏฺฐาย ปติฏฺฐาตุํฯ เยภุยฺเยน หิ อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา สุชาตา เอว โหนฺติ, น ทุชฺชาตาฯ

ปริสุทฺธนฺติ ราคาทีนํ อจฺจนฺตเมว ปหานทีปนโต นิรุปกฺกิเลสตาย สพฺพโส วิสุทฺธํฯ สทฺธํ ปฏิลภตีติ โปถุชฺชนิกสทฺธาวเสน สทฺทหติฯ วิญฺญุชาติกานญฺหิ ธมฺมสมฺปตฺติคหณปุพฺพิกา สทฺธาสิทฺธิ ธมฺมปมาณธมฺมปฺปสนฺนภาวโตฯ ชายมฺปติกา วสนฺตีติ กามํ ‘‘ชายมฺปติกา’’ติ วุตฺเต ฆรสามิกฆรสามินิวเสน ทฺวินฺนํเยว คหณํ วิญฺญายติฯ

ยสฺส ปน ปุริสสฺส อเนกา ปชาปติโย โหนฺติ, ตตฺถ กิํ วตฺตพฺพํ? เอกายปิ ตาย วาโส สมฺพาโธติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ทฺเว’’ติ วุตฺตํฯ ราคาทินา สกิญฺจนฏฺเฐน, เขตฺตวตฺถุอาทินา สปลิโพธฏฺเฐนฯ ราครชาทีนํ อาคมนปถตาปิ อุปฺปชฺชนฏฺฐานตา เอวาติ ทฺเวปิ วณฺณนา เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานํฯ อลคฺคนฏฺเฐนาติ อสชฺชนฏฺเฐน อปฺปฏิพทฺธภาเวนฯ เอวํ อกุสลกุสลปฺปวตฺตีนํ ฐานภาเวน ฆราวาสปพฺพชฺชานํ สมฺพาธพฺโภกาสตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กุสลปฺปวตฺติยา เอว อฏฺฐานฐานภาเวน เตสํ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

สงฺเขปกถาติ วิสุํ วิสุํ ปทุทฺธารํ อกตฺวา สงฺเขปโต อตฺถวณฺณนาฯ เอกมฺปิ ทิวสนฺติ เอกทิวสมตฺตมฺปิฯ อขณฺฑํ กตฺวาติ ทุกฺกฏมตฺตสฺสปิ อนาปชฺชเนน อขณฺฑิตํ กตฺวาฯ กิเลสมเลน อมลีนนฺติ ตณฺหาสํกิเลสาทิวเสน อสํกิลิฏฺฐํ กตฺวาฯ ปริทหิตฺวาติ นิวาเสตฺวา เจว ปารุปิตฺวา จฯ อคารวาโส อคารํ อุตฺตรปทโลเปน, ตสฺส วฑฺฒิอาวหํ อคารสฺส หิตํฯ โภคกฺขนฺโธติ โภคราสิ โภคสมุทาโยฯ อาพนฺธนฏฺเฐนาติ ‘‘ปุตฺโต นตฺตา’’ติอาทินา เปมวเสน สปริจฺเฉทํ สมฺพนฺธนฏฺเฐนฯ ‘‘อมฺหากเมเต’’ติ ญายนฺตีติ ญาตีฯ ปิตามหปิตุปุตฺตาทิวเสน ปริวตฺตนฏฺเฐน ปริวฏฺโฏฯ

[292] สามญฺญวาจีปิ สิกฺขา-สทฺโท สาชีว-สทฺทสนฺนิธานโต อุปริ วุจฺจมานวิเสสาเปกฺขาย จ วิเสสนิวิฏฺโฐว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ยา ภิกฺขูนํ อธิสีลสงฺขาตา สิกฺขา’’ติฯ สิกฺขิตพฺพฏฺเฐน สิกฺขาฯ สห อาชีวนฺติ เอตฺถาติ สาชีโวฯ สิกฺขนภาเวนาติ สิกฺขาย สาชีเว จ สิกฺขนภาเวนฯ สิกฺขํ ปริปูเรนฺโตติ สีลสํวรํ ปริปูเรนฺโตฯ สาชีวญฺจ อวีติกฺกมนฺโตติ – ‘‘นามกาโย ปทกาโย นิรุตฺติกาโย พฺยญฺชนกาโย’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 39) วุตฺตสิกฺขาปทํ ภควโต วจนํ อวีติกฺกมนฺโต หุตฺวาติ อตฺโถฯ อิทเมว จ ทฺวยํ ‘‘สิกฺขน’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ สาชีวานติกฺกโม สิกฺขาปาริปูริยา ปจฺจโยฯ ตโต หิ ยาว มคฺคา สิกฺขาปาริปูรี โหตีติฯ

ปชหิตฺวาติ สมาทานวเสน ปริจฺจชิตฺวาฯ

ปหีนกาลโต ปฏฺฐาย…เป.… วิรโตวาติ เอเตน ปหานสฺส วิรติยา จ สมานกาลตํ ทสฺเสติ ฯ ยทิ เอวํ ‘‘ปหายา’’ติ กถํ ปุริมกาลนิทฺเทโสติ? ตถา คเหตพฺพตํ อุปาทายฯ ธมฺมานญฺหิ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเว อเปกฺขิเต สหชาตานมฺปิ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน คหณํ ปุริมปจฺฉิมภาเวเนว โหตีติ คหณปวตฺติอาการวเสน ปจฺจยภูเตสุ หิโรตฺตปฺปญาณาทีสุ ปหานกิริยาย ปุริมกาลโวหาโร, ปจฺจยุปฺปนฺนาสุ จ วิรตีสุ วิรมณกิริยาย อปรกาลโวหาโร จ โหตีติ ‘‘ปหาย ปฏิวิรโต โหตี’’ติ วุตฺตํฯ ปหายาติ วา สมาทานกาลวเสน วุตฺตํ, ปจฺฉา วีติกฺกมิตพฺพวตฺถุสมาโยควเสน ปฏิวิรโตติฯ ปหายาติ วา –

‘‘นิหนฺตฺวาน ตโมขนฺธํ, อุทิโตยํ ทิวากโร;

วณฺณปภาย ภาเสติ, โอภาเสตฺวา สมุคฺคโต’’ติ จฯ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. 2.578) –

เอวมาทีสุ วิย สมานกาลวเสน เวทิตพฺโพฯ อถ วา ปาโณ อติปาตียติ เอเตนาติ ปาณาติปาโต, ปาณฆาตเหตุภูโต อหิริกาโนตฺตปฺปโทสโมหวิหิํ สาทิโก เจตนาปธาโน สํกิเลสธมฺโม, ตํ สมาทานวเสน ปหายฯ ตโต…เป.… วิรโตว โหตีติ อวธารเณน ตสฺสา วิรติยา กาลาทิวเสน อปริยนฺตตํ ทสฺเสติฯ ยถา หิ อญฺเญ สมาทินฺนวิรติกาปิ อนวฏฺฐิตจิตฺตตาย ลาภชีวิกาทิเหตุ สมาทานํ ภินฺทนฺเตว, น เอวมยํฯ อยํ ปน ปหีนกาลโต ปฏฺฐาย โอรโต วิรโตติฯ อทินฺนาทานํ ปหายาติอาทีสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ทณฺฑนํ ทณฺฑนิปาตนํ ทณฺโฑฯ มุคฺคราทิปหรณวิเสโสปิ อิธ ปหรณวิเสโสติ อธิปฺเปโตฯ เตนาห ‘‘ฐเปตฺวา ทณฺฑํ สพฺพมฺปิ อวเสสํ อุปกรณ’’นฺติฯ ทณฺฑนสงฺขาตสฺส ปรวิเหฐนสฺส ปริวชฺชิตภาวทีปนตฺถํ ทณฺฑสตฺถานํ นิกฺเขปวจนนฺติ อาห ‘‘ปรูปฆาตตฺถายา’’ติอาทิฯ วิหิํสนภาวโตติ วิพาธนภาวโตฯ ลชฺชีติ เอตฺถ วุตฺตลชฺชาย โอตฺตปฺปมฺปิ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ ปาปชิคุจฺฉนปาปุตฺตาสรหิตํ, ปาปภยํ วา อลชฺชนํ อตฺถิฯ ยสฺส วา ธมฺมครุตาย ธมฺมสฺส จ อตฺตาธีนตฺตา อตฺตาธิปติภูตา ลชฺชากิจฺจการี, ตสฺส โลกาธิปติภูตํ โอตฺตปฺปํ กิจฺจกรนฺติ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ‘‘ลชฺชี’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ

ทยํ เมตฺตจิตฺตตํ อาปนฺโนติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ทยา-สทฺโท ‘‘อทยาปนฺโน’’ติอาทีสุ กรุณาย วตฺตตีติ? สจฺจเมตํ, อยํ ปน ทยา-สทฺโท อนุรกฺขณตฺถํ อนฺโตนีตํ กตฺวา ปวตฺตมาโน เมตฺตาย จ กรุณาย จ ปวตฺตตีติ อิธ เมตฺตาย ปวตฺตมาโน วุตฺโตฯ มิชฺชติ สินิยฺหตีติ เมตฺตา, สา เอตสฺส อตฺถีติ เมตฺตํ, เมตฺตํ จิตฺตํ เอตสฺส อตฺถีติ เมตฺตจิตฺโต, ตสฺส ภาโว เมตฺตจิตฺตตา, เมตฺตาอิจฺเจว อตฺโถฯ

สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปีติ เอเตน ตสฺสา วิรติยา สตฺตวเสน อปริยนฺตตํ ทสฺเสติฯ ปาณภูเตติ ปาณชาเตฯ อนุกมฺปโกติ กรุณายนโกฯ ยสฺมา ปน เมตฺตา กรุณาย วิเสสปจฺจโย โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตาย เอว ทยาปนฺนตายา’’ติฯ เอวํ เยหิ ธมฺเมหิ ปาณาติปาตา วิรติ สมฺปชฺชติ, เตหิ ลชฺชาเมตฺตากรุณาธมฺเมหิ สมงฺคิภาโว ทสฺสิโต, สทฺธิํ ปิฏฺฐิวฏฺฏกธมฺเมหีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถาห – กสฺมา ‘‘ปาณาติปาตํ ปหายา’’ติ เอกวจนนิทฺเทโส กโต, นนุ นิรวเสสานํ ปาณานํ อติปาตโต วิรติ อิธาธิปฺเปตา? ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี วิหรตี’’ติฯ เตเนว หิ อฏฺฐกถายํ ‘‘สพฺเพ ปาณภูเต หิเตน อนุกมฺปโก’’ติ ปุถุวจนนิทฺเทโสติ? สจฺจเมตํ, ปาณภาวสามญฺญวเสน ปเนตฺถ ปาฬิยํ อาทิโต เอกวจนนิทฺเทโส กโต, สพฺพสทฺทสนฺนิธาเนน ปุถุตฺตํ วิญฺญายมานเมวาติ สามญฺญนิทฺเทสํ อกตฺวา เภทวจนิจฺฉาวเสน ทสฺเสตุํ อฏฺฐกถายํ พหุวจนวเสน อตฺโถ วุตฺโตฯ กิญฺจ ภิยฺโย – สามญฺญโต สํวรสมาทานํ, ตพฺพิเสสโต สํวรเภโทติ อิมสฺส วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ อยํ วจนเภโท กโตติ เวทิตพฺพํฯ วิหรตีติ วุตฺตปฺปกาโร หุตฺวา เอกสฺมิํ อิริยาปเถ อุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ อญฺเญน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อตฺตภาวํ หรติ ปวตฺเตตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อิริยติ ปาเลตี’’ติฯ

น เกวลํ กายวจีปโยควเสน อาทานเมว, อถ โข อากงฺขปิสฺส ปริจฺจตฺตวตฺถุวิสยาวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺเตนปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เถเนติ เถยฺยํ กโรตีติ เถโน, โจโรฯ สุจิภูเตนาติ เอตฺถ สุจิภาโว อธิการโต สทฺทนฺตรสนฺนิธานโต จ เถยฺยสํกิเลสวิรมณนฺติ อาห ‘‘อเถนตฺตาเยว สุจิภูเตนา’’ติฯ

กามญฺเจตฺถ ‘‘ลชฺชี ทยาปนฺโน’’ติอาทิ น วุตฺตํ, อธิการวเสน ปน อตฺถโต วา วุตฺตเมวาติ เวทิตพฺพํฯ ยถา หิ ลชฺชาทโย ปาณาติปาตปหานสฺส วิเสสปจฺจโย, เอวํ อทินฺนาทานปหานสฺสปีติ, ตสฺมา สาปิ ปาฬิ อาเนตฺวา วตฺตพฺพาฯ เอส นโย อิโต ปเรสุปิฯ อถ วา สุจิภูเตนาติ เอเตน หิโรตฺตปฺปาทีหิ สมนฺนาคโม, อหิริกาทีนญฺจ ปหานํ วุตฺตเมวาติ ‘‘ลชฺชี’’ติอาทิ น วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อเสฏฺฐจริยนฺติ อเสฏฺฐานํ จริยํ, อเสฏฺฐํ วา จริยํฯ มิถุนานํ วุตฺตากาเรน สทิสภูตานํ อยนฺติ มิถุโน, ยถาวุตฺโต ทุราจาโรฯ อาราจารี เมถุนาติ เอเตน – ‘‘อิธ พฺราหฺมณ, เอกจฺโจ…เป.… น เหว โข มาตุคาเมน สทฺธิํ ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, อปิจ โข มาตุคามสฺส อุจฺฉาทนปริมทฺทนนฺหาปนสมฺพาหนํ สาทิยติ, โส ตทสฺสาเทติ, ตํ นิกาเมติ, เตน จ วิตฺติํ อาปชฺชตี’’ติอาทินา (อ. นิ. 7.50) วุตฺตา สตฺตวิธเมถุนสํโยคาปิ ปฏิวิรติ ทสฺสิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สจฺเจน สจฺจนฺติ ปุริเมน วจีสจฺเจน ปจฺฉิมํ วจีสจฺจํ สนฺทหติ อสจฺเจน อนนฺตริกตฺตาฯ เตนาห ‘‘โย หี’’ติอาทิฯ หลิทฺทิราโค วิย น ถิรกโต โหตีติ เอตฺถ กถาย อนวฏฺฐิตภาเวน หลิทฺทิราคสทิสตา เวทิตพฺพา, น ปุคฺคลสฺสฯ ปาสาณเลขา วิยาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สทฺธา อยติ ปวตฺตติ เอตฺถาติ สทฺธาโย, สทฺธาโย เอว สทฺธายิโก ยถา ‘‘เวนยิโก’’ติ (ม. นิ. 1.246; อ. นิ. 8.11; ปารา. 8), สทฺธาย วา อยิตพฺโพ สทฺธายิโก, สทฺเธยฺโยติ อตฺโถฯ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติวิสํวาทนโตติ อธิปฺปาโยฯ

อนุปฺปทาตาติ (ที. นิ. ฏี. 1.9; อ. นิ. ฏี. 2.4.198) อนุพลปฺปทาตา, อนุวตฺตนวเสน วา ปทาตาฯ กสฺส ปน อนุวตฺตนํ ปทานญฺจาติ? ‘‘สหิตาน’’นฺติ วุตฺตตฺตา สนฺธานสฺสาติ วิญฺญายติฯ เตนาห ‘‘สนฺธานานุปฺปทาตา’’ติฯ ยสฺมา ปน อนุวตฺตนวเสน สนฺธานสฺส ปทานํ อาธานํ, รกฺขณํ วา ทฬฺหีกรณํ โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ทฺเว ชเน สมคฺเค ทิสฺวา’’ติอาทิฯ อารมนฺติ เอตฺถาติ อาราโม, รมิตพฺพฏฺฐานํฯ ยสฺมา ปน อา-กาเรน วินาปิ อยมตฺโถ ลพฺภติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สมคฺคราโมติปิ ปาฬิ, อยเมเวตฺถ อตฺโถ’’ติฯ

เอตฺถาติ –

‘‘เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท, เอกาโร วตฺตตี รโถ;

อนีฆํ ปสฺส อายนฺตํ, ฉินฺนโสตํ อพนฺธน’’นฺติฯ (สํ. นิ. 4.347; อุทา. 65; เปฏโก. 25;ที. นิ. ฏี. 1.9) –

อิมิสฺสา คาถายฯ สีลญฺเหตฺถ ‘‘เนลงฺค’’นฺติ วุตฺตํฯ เตเนวาห – จิตฺโต คหปติ, ‘‘เนลงฺคนฺติ โข, ภนฺเต, สีลานเมตํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. 4.347; ที. นิ. ฏี. 1.9)ฯ สุกุมาราติ อผรุสตาย มุทุกาฯ ปุรสฺส เอสาติ เอตฺถ ปุร-สทฺโท ตนฺนิวาสีวาจโก ทฏฺฐพฺโพ ‘‘คาโม อาคโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ฏี. 1.9) วิยฯ เตเนวาห ‘‘นครวาสีน’’นฺติฯ มนํ อปฺปายติ วฑฺเฒตีติ มนาปาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘จิตฺตวุทฺธิกรา’’ติฯ

กาลวาทีติอาทิ สมฺผปฺปลาปาปฏิวิรตสฺส ปฏิปตฺติทสฺสนํฯ อตฺถสํหิตาปิ หิ วาจา อยุตฺตกาลปโยเคน อตฺถาวหา น สิยาติ อนตฺถวิญฺญาปนวาจํ อนุโลเมติ, ตสฺมา สมฺผปฺปลาปํ ปชหนฺเตน อกาลวาทิตา ปริหริตพฺพาติ วุตฺตํ ‘‘กาลวาที’’ติฯ กาเล วทนฺเตนปิ อุภยานตฺถสาธนโต อภูตํ ปริวชฺเชตพฺพนฺติ อาห ‘‘ภูตวาที’’ติฯ ภูตญฺจ วทนฺเตน ยํ อิธโลก-ปรโลก-หิตสมฺปาทกํ, ตเทว วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺถวาที’’ติ วุตฺตํฯ อตฺถํ วทนฺเตนปิ โลกิยธมฺมสนฺนิสฺสิตเมว อวตฺวา โลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วตฺตพฺพนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ธมฺมวาที’’ติ วุตฺตํฯ ยถา จ อตฺโถ โลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิโต โหติ, ตํทสฺสนตฺถํ ‘‘วินยวาที’’ติ วุตฺตํฯ ปญฺจนฺนญฺหิ สํวรวินยานํ, ปญฺจนฺนญฺจ ปหานวินยานํ วเสน วุจฺจมาโน อตฺโถ นิพฺพานาธิคมเหตุภาวโต โลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิโต โหตีติฯ เอวํ คุณวิเสสยุตฺโตว อตฺโถ วุจฺจมาโน เทสนาโกสลฺเล สติ โสภติ, กิจฺจกโร จ โหติ, น อญฺญถาติ ทสฺเสตุํ ‘‘นิธานวติํ วาจํ ภาสิตา’’ติ วุตฺตํฯ อิทานิ ตํ เทสนาโกสลฺลํ วิภาเวตุํ ‘‘กาเลนา’’ติอาทิมาหฯ ปุจฺฉาทิวเสน หิ โอติณฺณวาจาวตฺถุสฺมิํ เอกํสาทิพฺยากรณวิภาคํ สลฺลกฺเขตฺวา ฐปนาเหตุอุทาหรณํ สํสนฺทนาทิํ ตํตํกาลานุรูปํ วิภาเวนฺติยา ปริมิตปริจฺฉินฺนรูปาย วิปุลตร-คมฺภีโรทาร-ปรมตฺถ-วิตฺถารสงฺคาหิกาย กถาย ญาณพลานุรูปํ ปเร ยาถาวโต ธมฺเม ปติฏฺฐาเปนฺโต ‘‘เทสนากุสโล’’ติ วุจฺจตีติ เอวเมตฺถ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพาฯ

[293] เอวํ ปฏิปาฏิยา สตฺต มูลสิกฺขาปทานิ วิภาเวตฺวา สติปิ อภิชฺฌาทิปหานอินฺทฺริยสํวรสติสมฺปชญฺญชาคริยานุโยคาทิเก อุตฺตรเทสนายํ วิภาเวตุํ ตํ ปริหริตฺวา อาจารสีลสฺเสว วิภชนวเสน ปาฬิ ปวตฺตาติ ตทตฺถํ วิวริตุํ ‘‘พีชคามภูตคามสมารมฺภา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ พีชานํ คาโม สมูโห พีชคาโมฯ ภูตานํ ชาตานํ นิพฺพตฺตานํ รุกฺขคจฺฉลตาทีนํ สมูโห ภูตคาโมฯ นนุ จ รุกฺขาทโย จิตฺตรหิตตาย น ชีวา, จิตฺตรหิตตา จ ปริปฺผนฺทาภาวโต ฉินฺเน วิรุหนโต วิสทิสชาติกภาวโต จตุโยนิอปริยาปนฺนโต จ เวทิตพฺพา, วุฑฺฒิ ปน ปวาฬสิลาลวณานมฺปิ วิชฺชตีติ น เตสํ ชีวภาเว การณํ, วิสยคฺคหณญฺจ เนสํ ปริกปฺปนามตฺตํ สุปนํ วิย จิญฺจาเทนํ, ตถา โทหฬาทโย, ตตฺถ กสฺมา พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรติ อิจฺฉิตาติ? สมณสารุปฺปโต ตนฺนิวาสิสตฺตานุรกฺขณโต จฯ เตเนวาห – ‘‘ชีวสญฺญิโน หิ โมฆปุริส มนุสฺสา รุกฺขสฺมิ’’นฺติอาทิ (ปาจิ. 89)ฯ

มูลเมว พีชํ มูลพีชํ, มูลพีชํ เอตสฺสาติปิ มูลพีชํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ผฬุพีชนฺติ ปพฺพพีชํฯ ปจฺจยนฺตรสมวาเย สทิสผลุปฺปตฺติยา วิเสสการณภาวโต วิรุหณสมตฺเถ สารผเล นิรุฬฺโห พีชสทฺโท ตทตฺถสํสิทฺธิยา มูลาทีสุปิ เกสุจิ ปวตฺตตีติ มูลาทิโต นิวตฺตนตฺถํ เอเกน พีช-สทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ ‘‘พีชพีช’’นฺติ ‘‘รูปรูปํ (วิสุทฺธิ. 2.449), ทุกฺขทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. 4.327; 5.165; เนตฺติ. 11) จ ยถาฯ กสฺมา ปเนตฺถ พีชคามภูตคามํ อุทฺธริตฺวา พีชคาโม เอว นิทฺทิฏฺโฐติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ, นนุ อโวจุมฺห – ‘‘มูลเมว พีชํ มูลพีชํ, มูลพีชํ เอตสฺสาติปิ มูลพีช’’นฺติฯ ตตฺถ ปุริเมน พีชคาโม นิทฺทิฏฺโฐ, ทุติเยน ภูตคาโม, ทุวิโธเปส มูลพีชญฺจ มูลพีชญฺจ มูลพีชนฺติ สามญฺญนิทฺเทเสน, เอกเสสนเยน วา อุทฺทิฏฺโฐติ เวทิตพฺโพฯ เตเนวาห ‘‘ปญฺจวิธสฺสา’’ติอาทิฯ นีลติณรุกฺขาทิกสฺสาติ อลฺลติณสฺส เจว อลฺลรุกฺขาทิกสฺส จฯ อาทิ-สทฺเทน โอสธิคจฺฉลตาทีนํ สงฺคโหฯ

เอกํ ภตฺตํ เอกภตฺตํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ เอกภตฺติโกฯ โส ปน รตฺติโภชเนนปิ สิยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ อาห ‘‘รตฺตูปรโต’’ติฯ

เอวมฺปิ อปรณฺหโภชีปิ สิยา เอกภตฺติโกติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘วิรโต วิกาลโภชนา’’ติ วุตฺตํฯ อรุณุคฺคมนกาลโต ปฏฺฐาย ยาว มชฺฌนฺหิกา อยํ พุทฺธาทีนํ อริยานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ โภชนสฺส กาโล นาม, ตทญฺโญ วิกาโลฯ อฏฺฐกถายํ ปน ทุติยปเทน รตฺติโภชนสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา ‘‘อติกฺกนฺเต มชฺฌนฺหิเก ยาว สูริยตฺถงฺคมนา โภชนํ วิกาลโภชนํ นามา’’ติ วุตฺตํฯ

‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตํ (ที. นิ. 2.90; ธ. ป. 183; เนตฺติ. 30, 50, 116, 124) ภควโต สาสนํ อจฺจนฺตราคุปฺปตฺติยา นจฺจาทิทสฺสนํ น อนุโลเมตีติ อาห ‘‘สาสนสฺส อนนุโลมตฺตา’’ติฯ อตฺตนา ปโยชิยมานํ, ปเรหิ ปโยชาปิยมานญฺจ นจฺจํ นจฺจภาวสามญฺเญน ปาฬิยํ เอเกเนว นจฺจ-สทฺเทน คหิตํ, ตถา คีตวาทิต-สทฺเทน จาติ อาห ‘‘นจฺจนนจฺจาปนาทิวเสนา’’ติฯ อาทิ-สทฺเทน คายนคายาปนวาทนวาทาปนานิ สงฺคยฺหนฺติฯ ทสฺสเนน เจตฺถ สวนมฺปิ สงฺคหิตํ วิรูเปกเสสนเยน ฯ ยถาสกํ วิสยสฺส อาโลจนสภาวตาย วา ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ สวนกิริยายปิ ทสฺสนสงฺเขปสพฺภาวโต ‘‘ทสฺสนา’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น กญฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ อญฺญตฺร อภินิปาตมตฺตา’’ติฯ อวิสูกภูตสฺส คีตสฺส สวนํ กทาจิ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘วิสูกภูตา ทสฺสนา’’ติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ปรมตฺถโชติกายํ ขุทฺทกฏฺฐกถายํ (ขุ. ปา. อฏฺฐ. 2.ปจฺฉิมปญฺจสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘ธมฺมูปสํหิตํ คีตํ วฏฺฏติ, คีตูปสํหิโต ธมฺโม น วฏฺฏตี’’ติฯ ยํ กิญฺจีติ คนฺถิตํ วา อคนฺถิตํ วา ยํ กิญฺจิ ปุปฺผํฯ คนฺธชาตนฺติ คนฺธชาติกํฯ ตสฺสปิ ‘‘ยํ กิญฺจี’’ติ วจนโต ปิสิตสฺส อปิสิตสฺสปิ ยสฺส กสฺสจิ วิเลปนาทิ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ

อุจฺจาติ อุจฺจ-สทฺเทน สมานตฺถํ เอกํ สทฺทนฺตรํฯ เสติ เอตฺถาติ สยนํฯ อุจฺจาสยนํ มหาสยนญฺจ สมณสารุปฺปรหิตํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ปมาณาติกฺกนฺตํ อกปฺปิยตฺถรณ’’นฺติฯ อาสนญฺเจตฺถ สยเนเนว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ยสฺมา ปน อาธาเร ปฏิกฺขิตฺเต ตทาธารา กิริยา ปฏิกฺขิตฺตาว โหติ, ตสฺมา ‘‘อุจฺจาสยนมหาสยนา’’อิจฺเจว วุตฺตํ, อตฺถโต ปน ตทุปโภคภูตนิสชฺชานิปชฺชเนหิ วิรติ ทสฺสิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา อุจฺจาสยนมหาสยนญฺจ อุจฺจาสยนมหาสยนญฺจ อุจฺจาสยนมหาสยนนฺติ เอตสฺมิํ อตฺเถ เอกเสเสน อยํ นิทฺเทโส กโต ยถา ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ (ม. นิ. 3.126; สํ. นิ. 2.1; อุทา. 1), อาสนกิริยาปุพฺพกตฺตา วา สยนกิริยาย สยนคฺคหเณน อาสนมฺปิ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ทารุมาสโกติ เย โวหารํ คจฺฉนฺตีติ อิติ-สทฺเทน เอวํปกาเร ทสฺเสติฯ อญฺเญหิ คาหาปเน อุปนิกฺขิตฺตสาทิยเน จ ปฏิคฺคหณตฺโถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘เนว นํ อุคฺคณฺหาติ, น อุคฺคณฺหาเปติ, น อุปนิกฺขิตฺตํ สาทิยตี’’ติฯ อถ วา ติวิธํ ปฏิคฺคหณํ กาเยน วาจาย มนสาติฯ ตตฺถ กาเยน ปฏิคฺคหณํ อุคฺคณฺหนํ, วาจาย ปฏิคฺคหณํ อุคฺคหาปนํ, มนสา ปฏิคฺคหณํ สาทิยนนฺติ ติวิธมฺปิ ปฏิคฺคหณํ เอกชฺฌํ คเหตฺวา ‘‘ปฏิคฺคหณา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เนว นํ อุคฺคณฺหาตี’’ติอาทิฯ เอส นโย อามกธญฺญปฏิคฺคหณาติอาทีสุปิฯ นีวาราทิอุปธญฺญสฺส สาลิอาทิมูลธญฺญนฺโตคธตฺตา วุตฺตํ ‘‘สตฺตวิธสฺสา’’ติฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปญฺจ วสานิ เภสชฺชานิ อจฺฉวสํ มจฺฉวสํ สุสุกาวสํ สุกรวสํ คทฺรภวส’’นฺติ (มหาว. 262) วุตฺตตฺตา อิทํ โอทิสฺส อนุญฺญาตํ นาม, ตสฺส ปน ‘‘กาเล ปฏิคฺคหิต’’นฺติ (มหาว. 262) วุตฺตตฺตา ปฏิคฺคหณํ วฏฺฏติฯ สติ ปจฺจเยติ อาห ‘‘อญฺญตฺร โอทิสฺส อนุญฺญาตา’’ติฯ

สรูเปน วญฺจนํ รูปกูฏํ, ปติรูเปน วญฺจนาติ อตฺโถฯ องฺเคน อตฺตโน สรีราวยเวน วญฺจนํ องฺคกูฏํฯ คหณวเสน วญฺจนํ คหณกูฏํฯ ปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา วญฺจนํ ปฏิจฺฉนฺนกูฏํฯ อกฺกมตีติ นิปฺปีเฬติ, ปุพฺพภาเค อกฺกมตีติ สมฺพนฺโธฯ

หทยนฺติ นาฬิอาทีนํ มานภาชนานํ อพฺภนฺตรํฯ ติลาทีนํ นาฬิอาทีหิ มินนกาเล อุสฺสาปิตสิขาเยว สิขาฯ สิขาเภโท ตสฺสาหาปนํฯ

เกจีติ สารสมาสาจริยา, อุตฺตรวิหารวาสิโน จฯ วโธติ มุฏฺฐิปหารกสาตาฬนาทีหิ วิเหสนํ, วิพาธนนฺติ อตฺโถฯ วิเหฐนตฺโถปิ หิ วธ-สทฺโท ทิสฺสติ ‘‘อตฺตานํวธิตฺวา วธิตฺวา โรทตี’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 879, 881)ฯ ยถา หิ อปริคฺคหภาวสามญฺเญ สติปิ ปพฺพชิเตหิ อปฺปฏิคฺคหิตพฺพวตฺถุวิภาคสนฺทสฺสนตฺถํ อิตฺถิกุมาริทาสิทาสาทโย วิภาเคน วุตฺตาฯ เอวํ ปรสฺส หรณภาวโต อทินฺนาทานภาวสามญฺเญ สติปิ ตุลากูฏาทโย อทินฺนาทานวิเสสภาวทสฺสนตฺถํ วิภาเคน วุตฺตา, น เอวํ ปาณาติปาตปริยายสฺส วธสฺส ปุน คหเณ ปโยชนํ อตฺถิ, ตตฺถ สยํกาโร, อิธ ปรํกาโรติ จ น สกฺกา วตฺตุํ ‘‘กายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา ฉปฺปโยคา’’ติ วจนโตฯ ตสฺมา ยถาวุตฺโต เอเวตฺถ อตฺโถ ยุตฺโตฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘วโธติ มารณ’’นฺติ วุตฺตํ, ตมฺปิ โปถนเมว สนฺธายาติ จ สกฺกา วิญฺญาตุํ มารณ-สทฺทสฺสปิ วิหิํสเน ทิสฺสนโตฯ

[294] จีวรปิณฺฑปาตานํ ยถากฺกมํ กายกุจฺฉิปริหรณมตฺตโชตนายํ อวิเสสโต อฏฺฐนฺนํ ปริกฺขารานํ อนฺตเร ตปฺปโยชนตา สมฺภวตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เต สพฺเพปี’’ติอาทิมาหฯ เอเตปีติ นวปริกฺขาริกาทโยปิ อปฺปิจฺฉาว สนฺตุฏฺฐาวฯ น หิ ตตฺถเกน มหิจฺฉตา, อสนฺตุฏฺฐิตา วา โหตีติฯ

จตูสุ ทิสาสุ สุขํ วิหรติ, ตโต เอว สุขวิหารฏฺฐานภูตา จตสฺโส ทิสา อสฺส สนฺตีติ วา จาตุทฺทิโสฯ ตตฺถ จายํ สตฺเต วา สงฺขาเร วา ภเยน น ปฏิหญฺญตีติ อปฺปฏิโฆฯ ทฺวาทสวิธสฺส สนฺโตสสฺส วเสน สนฺตุสฺสนโก สนฺตุสฺสมาโนฯ อิตรีตเรนาติ อุจฺจาวเจนฯ ปริสฺสยานํ พาหิรานํ สีหพฺยคฺฆาทีนํ, อพฺภนฺตรานญฺจ กามจฺฉนฺทาทีนํ กายจิตฺตุปทฺทวานํ อภิภวนโต ปริสฺสยานํ สหิตาฯ ถทฺธภาวกรภยาภาเวน อจฺฉมฺภีฯ เอโก อสหาโยฯ ตโต เอว ขคฺคมิคสิงฺคสทิสตาย ขคฺควิสาณกปฺโป จเรยฺยาติ อตฺโถฯ

ฉินฺนปกฺโข , อสญฺชาตปกฺโข วา สกุโณ คนฺตุํ น สกฺโกตีติ ‘‘ปกฺขี สกุโณ’’ติ ปกฺขิ-สทฺเทน วิเสเสตฺวา สกุโณ ปาฬิยํ วุตฺโตติ อาห ‘‘ปกฺขยุตฺโต สกุโณ’’ติฯ ยสฺส สนฺนิธิการปริโภโค กิญฺจิ ฐเปตพฺพํ สาเปกฺขาย ฐปนญฺจ นตฺถิ, ตาทิโส อยํ ภิกฺขูติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ’’ติอาทิมาหฯ อริยนฺติ อเปนฺติ ตโต โทสา, เตหิ วา อารกาติ อริโยติ อาห ‘‘อริเยนาติ นิทฺโทเสนา’’ติฯ อชฺฌตฺตนฺติ อตฺตนิฯ นิทฺโทสสุขนฺติ นิรามิสสุขํ กิเลสวชฺชรหิตตฺตาฯ

[295] ยถาวุตฺเต สีลสํวเร ปติฏฺฐิตสฺเสว อินฺทฺริยสํวโร อิจฺฉิตพฺโพ ตทธิฏฺฐานโต, ตสฺส จ ปริปาลกภาวโตติ วุตฺตํ ‘‘โส อิมินา อริเยน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต ภิกฺขู’’ติฯ เสสปเทสูติ ‘‘น นิมิตฺตคฺคาหี โหตี’’ติอาทีสุ ปเทสุฯ ยสฺมา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.15) วุตฺตํ, ตสฺมา ตสฺส ลีนตฺถปฺปกาสินิยํ สํวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. 1.15) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ รูปาทีสุ นิมิตฺตาทิคฺคาหปริวชฺชนลกฺขณตฺตา อินฺทฺริยสํวรสฺส กิเลเสหิ อนวสิตฺตสุขตา อวิกิณฺณสุขตา จสฺส วุตฺตาฯ

[296] ปจฺจยสมฺปตฺตินฺติ ปจฺจยปาริปูริํฯ อิเม จตฺตาโรติ สีลสํวโร สนฺโตโส อินฺทฺริยสํวโร สติสมฺปชญฺญนฺติ อิเม จตฺตาโร อรญฺญวาสสฺส สมฺภาราฯ ติรจฺฉานคเตหิ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ อิสิสิงฺคสฺส ปิตุอาทโย วิยฯ วนจรเกหีติ วนจรกมาตุคาเมหิฯ เภรวสทฺทํ สาเวนฺติ, ตาวตา อปลายนฺตานํ หตฺเถหิ สีสํ…เป.… กโรนฺติฯ ปณฺณตฺติวีติกฺกมสงฺขาตํ กาฬกํ วาฯ มิจฺฉาวิตกฺกสงฺขาตํ ติลกํ วาฯ ตนฺติ ปีติํ วิภูตภาเวน อุปฏฺฐานโต ขยโต สมฺมสนฺโตฯ

วิวิตฺตนฺติ ชนวิวิตฺตํฯ เตนาห ‘‘สุญฺญ’’นฺติฯ สา จ วิวิตฺตตา นิสฺสทฺทภาเวน ลกฺขิตพฺพาติ อาห ‘‘อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆส’’นฺติฯ อาวสถภูตํ เสนาสนํ วิหริตพฺพฏฺเฐน วิหารเสนาสนํฯ มสารกาทิ มญฺจปีฐํ ตตฺถ อตฺถริตพฺพํ ภิสิอุปธานญฺจ มญฺจปีฐสมฺพนฺธิโต มญฺจปีฐเสนาสนํฯ จิมิลิกาทิ ภูมิยํ สนฺถริตพฺพตาย สนฺถตเสนาสนํฯ รุกฺขมูลาทิ ปฏิกฺกมิตพฺพฏฺฐานํ จงฺกมนาทีนํ โอกาสภาวโต โอกาสเสนาสนํฯ

‘‘อนุจฺฉวิกํ ทสฺเสนฺโต’’ติ วตฺวา ตเมว อนุจฺฉวิกภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อจฺฉนฺนนฺติ อิฏฺฐกฉทนาทินา อนฺตมโส รุกฺขสาขาหิปิ น ฉนฺนํฯ

ภตฺตสฺส ปจฺฉโตติ ภตฺตภุญฺชนสฺส ปจฺฉโตฯ อูรุพทฺธาสนนฺติ อูรูนํ อโธพนฺธนวเสน นิสชฺชํฯ เหฏฺฐิมกายสฺส อนุชุกฏฺฐปนํ นิสชฺชาวจเนเนว โพธิตนฺติฯ อุชุํ กายนฺติ เอตฺถ กาย-สทฺโท อุปริมกายวิสโยติ อาห ‘‘อุปริมํ สรีรํ อุชุกํ ฐเปตฺวา’’ติฯ ตํ ปน อุชุกฏฺฐปนํ สรูปโต ปโยชนโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺฐารสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ น ปณมนฺตีติ น โอณมนฺติฯ น ปริปตตีติ น วิคจฺฉติ, วีถิํ น วิลงฺเฆติฯ ตโต เอว ปุพฺเพนาปรํ วิเสสปฺปตฺติยา กมฺมฏฺฐานํ วุทฺธิํ ผาติํ อุปคจฺฉติฯ มุขสมีเปติ มุขสฺส สมีเป นาสิกคฺเค วา อุตฺตโรฏฺเฐ วาฯ อิธ ปริ-สทฺโท อภิ-สทฺเทน สมานตฺโถติ อาห ‘‘กมฺมฏฺฐานาภิมุข’’นฺติ, พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมณโต นิวาเรตฺวา กมฺมฏฺฐานํเยว ปุรกฺขตฺวาติ อตฺโถฯ ปรีติ ปริคฺคหฏฺโฐ ‘‘ปริณายิกา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 16) วิยฯ นิยฺยานฏฺโฐ ปฏิปกฺขโต นิคฺคมนฏฺโฐ, ตสฺมา ปริคฺคหิตนิยฺยานสตินฺติ สพฺพถา คหิตาสมฺโมสํ ปริจฺจตฺตสมฺโมสํ สติํ กตฺวา, ปรมํ สติเนปกฺกํ อุปฏฺฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ

วิกฺขมฺภนวเสนาติ เอตฺถ วิกฺขมฺภนํ อนุปฺปาทนํ อปฺปวตฺตนํ น ปฏิปกฺเขน สุปฺปหีนตาฯ ปหีนตฺตาติ จ ปหีนสทิสตํ สนฺธาย วุตฺตํ ฌานสฺส อนธิคตตาฯ ตถาปิ นยิทํ จกฺขุวิญฺญาณํ วิย สภาวโต วิคตาภิชฺฌํ, อถ โข ภาวนาวเสนฯ เตนาห ‘‘น จกฺขุวิญฺญาณสทิเสนา’’ติฯ เอเสว นโยติ ยถา จกฺขุวิญฺญาณํ สภาเวน วิคตาภิชฺฌํ อพฺยาปนฺนญฺจ, น ภาวนาย วิกฺขมฺภิตตฺตา, น เอวมิทํฯ อิทํ ปน จิตฺตํ ภาวนาย ปริโสธิตตฺตา อพฺยาปนฺนํ วิคตถินมิทฺธํ อนุทฺธตํ นิพฺพิจิกิจฺฉญฺจาติ อตฺโถฯ อิทํ อุภยนฺติ สติสมฺปชญฺญมาหฯ

[297] อุจฺฉินฺทิตฺวา ปาเตนฺตีติ เอตฺถ อุจฺฉินฺทนํ ปาตนญฺจ ตาสํ ปญฺญานํ อนุปฺปนฺนานํ อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานเมวฯ อิติ มหคฺคตานุตฺตรปญฺญานํ เอกจฺจาย จ ปริตฺตปญฺญาย อนุปฺปตฺติเหตุภูตา นีวรณา ธมฺมา อิตราย จ สมตฺถตํ วิหนนฺติเยวาติ ปญฺญาย ทุพฺพลีกรณา วุตฺตาฯ อิทมฺปิ ปฐมชฺฌานํ เวเนยฺยสนฺตาเน ปติฏฺฐาปิยมานํ ญาณํ ปชฺชติ เอตฺถาติ ญาณปทํฯ ญาณํ วฬญฺเชติ เอตฺถาติ ญาณวฬญฺชํฯ

[299] น ตาว นิฏฺฐํ คโต พาหิรกานํ ญาเณน อกฺกนฺตฏฺฐานานิปิ สิยุนฺติฯ

ยทิ เอวํ อนญฺญสาธารเณ มคฺคญาณปเท กถํ น นิฏฺฐงฺคโตติ อาห ‘‘มคฺคกฺขเณปี’’ติอาทิฯ ตีสุ รตเนสุ นิฏฺฐํ คโต โหตีติ พุทฺธสุพุทฺธตํ ธมฺมสุธมฺมตํ สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติตญฺจ อารพฺภ ญาเณน นิฏฺฐํ นิจฺฉยํ อุปคโต โหติฯ กามญฺเจตฺถ ปฐมมคฺเคเนว สพฺพโส วิจิกิจฺฉาย ปหีนตฺตา สพฺพสฺสปิ อริยสาวกสฺส กงฺขา วา วิมติ วา นตฺถิ, ตตฺถ ปน ยถา ปญฺญาเวปุลฺลปฺปตฺตสฺส อรหโต สวิสเย ญาณํ สวิเสสํ โอคาหติ, น ตถา อนาคามิอาทีนนฺติ รตนตฺตเย สาติสยํ ญาณนิจฺฉยคมนํ สนฺธาย ‘‘อคฺคมคฺควเสน ตตฺถนิฏฺฐาคมนํ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ยํ ปเนตฺถ อวิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

จูฬหตฺถิปโทปมสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

8. มหาหตฺถิปโทปมสุตฺตวณฺณนา

[300] ชงฺคลานนฺติ เอตฺถ โย นิปิจฺฉเลน อมุทุโก นิรุทกตาย ถทฺธลูขภูมิปฺปเทโส, โส ‘‘ชงฺคโล’’ติ วุจฺจติฯ ตพฺพหุลตาย ปน อิธ สพฺโพ ภูมิปฺปเทโส ชงฺคโล, ตสฺมิํ ชงฺคเล ชาตา, ภวาติ วา ชงฺคลา, เตสํ ชงฺคลานํฯ เอวญฺหิ นทีจรานมฺปิ หตฺถีนํ สงฺคโห กโต โหติฯ สโมธาตพฺพานํ วิย หิ สโมธายกานมฺปิ ชงฺคลคฺคหเณน คเหตพฺพโตฯ ปถวีตลจารีนนฺติ อิมินา ชลจาริโน น นิวตฺเตติ อทิสฺสมานปาทตฺตาฯ ปาณานนฺติ สาธารณวจนมฺปิ ‘‘ปทชาตานี’’ติ สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน วิเสสนิวิฏฺฐเมว โหตีติ อาห ‘‘สปาทกปาณาน’’นฺติฯ ‘‘มุตฺตคต’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 2.119; อ. นิ. 9.11) คต-สทฺโท อนตฺถนฺตโร วิย, ชาต-สทฺโท อนตฺถนฺตโรติ อาห ‘‘ปทชาตานีติ ปทานี’’ติฯ สโมธานนฺติ สมวโรธํ, อนฺโตคมํ วาฯ มหนฺตตฺเตนาติ วิปุลภาเวนฯ

กุสลา ธมฺมาติ อนวชฺชสุขวิปากา ธมฺมา, น อนวชฺชมตฺตธมฺมาฯ กุสลตฺติเก อาคตนเยน หิ อิธ กุสลา ธมฺมา คเหตพฺพา, น พาหิติกสุตฺเต อาคตนเยนฯ จตุพฺพิโธ สงฺคโหติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ เอกวิโธเวตฺถ สงฺคโห อธิปฺเปโตติ? น, อตฺถํ อคฺคเหตฺวา อนิทฺธาริตตฺถสฺส สทฺทสฺเสว คหิตตฺตาฯ