น จ กญฺจิ ธมฺมํ อุปาทิยตีติ กสฺสจิ ธมฺมสฺส อารมฺมณกรณวเสน น อุปาทิยติ ฯ ปรินิพฺพุตนฺเตติ อคฺคมคฺเคน กาตพฺพกิเลสปรินิพฺพานปริโยสานนฺเต ชาตตฺตาฯ อมตธาตุเมว อนุปาทาปรินิพฺพานํ กเถนฺติ, กเถนฺตานญฺจ ยถา ตสฺส โกจิ ปจฺจโย นาม นตฺถิ, เอวํ อธิคโตปิ ยถา โกจิ ปจฺจโย นาม น โหติ, ตถา ปรินิพฺพานํ อปจฺจยปรินิพฺพานนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ อนฺโต’’ติอาทิมาหฯ ปุน ปุจฺฉํ อารภิ อนุปาทาปรินิพฺพานํ สรูปโต ปติฏฺฐาเปตุกาโมฯ

[258] สพฺพปริวตฺเตสูติ สพฺเพสุ ปญฺหปริวตฺตเนสุ, ปญฺหวาเรสูติ อตฺโถฯ สคหณธมฺมเมวาติ ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทินา คณฺหตีติ คหณํ, สห คหเณนาติ สคหณํ, อุปาทานิยนฺติ อตฺโถฯ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิตสฺส อภาวโต วฏฺฏเมว อนุคโตติ วฏฺฏานุคโตฯ เตนาห ‘‘จตุปาริสุทฺธิสีลมตฺตสฺสปิ อภาวโต’’ติฯ โย ปน จตุพฺพิเธ วิวฏฺฏูปนิสฺสเย สีเล ฐิโต, โสปิ ‘‘อญฺญตฺร อิเมหิ ธมฺเมหี’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหติฯ

สตฺตวิสุทฺธิปญฺหวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สตฺตรถวินีตวณฺณนา

[259] นิสฺสกฺกวจนเมตํ ‘‘ยาว เหฏฺฐิมโสปานกเฬวรา’’ติอาทีสุ วิยฯ อตฺโถติ ปโยชนํฯ จิตฺตวิสุทฺธิ เหตฺถ สีลวิสุทฺธิํ ปโยเชติ ตสฺส ตทตฺถตฺตาฯ สีลวิสุทฺธิกิจฺจํ กตํ นาม โหติ สมาธิสํวตฺตนโตฯ สมาธิสํวตฺตนิกา หิ สีลวิสุทฺธิ นามฯ สพฺพปเทสูติ ‘‘จิตฺตวิสุทฺธิ ยาวเทว ทิฏฺฐิวิสุทฺธตฺถา’’ติอาทีสุ สพฺพปเทสุ, ทิฏฺฐิวิสุทฺธิยํ ฐิตสฺส จิตฺตวิสุทฺธกิจฺจํ กตํ นาม โหตีติอาทินา โยเชตพฺพํฯ

สาวตฺถินครํ วิย สกฺกายนครํ อติกฺกมิตพฺพตฺตาฯ สาเกตนครํ วิย นิพฺพานนครํ ปาปุณิตพฺพตฺตา ฯ อจฺจายิกสฺส กิจฺจสฺส อุปฺปาทกาโล วิย นวเมเนว ขเณน ปตฺตพฺพสฺส อภิสมยกิจฺจสฺส อุปาทกาโลฯ ยถา รญฺโญ สตฺตเมน รถวินีเตน สาเกเต อนฺเตปุรทฺวาเร โอรุฬฺหสฺส น ตาว กิจฺจํ นิฏฺฐิตํ นาม โหติ, สํวิธาตพฺพสํวิธานํ ญาติมิตฺตคณปริวุตสฺส สุรสโภชนปริโภเค นิฏฺฐิตํ นาม สิยา, เอวเมตํ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิยา กิเลเส เขเปตฺวา เตสํเยว ปฏิปฺปสฺสทฺธิปหานสาธกอริยผลสมงฺคิกาเล อภิสมยกิจฺจํ นิฏฺฐิตํ นาม โหติฯ

เตนาห ‘‘โยคิโน…เป.… กาโล ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ ตตฺถ ปโรปณฺณาส กุสลธมฺมา นาม จิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนา ผสฺสาทโย ปโรปณฺณาส อนวชฺชธมฺมาฯ นิโรธสยเนติ นิพฺพานสยเนฯ

‘‘วิสุทฺธิโย’’ติ วา ‘‘กถาวตฺถูนี’’ติ วา อตฺถโต เอกํ, พฺยญฺชนเมว นานนฺติ เตสํ อตฺถโต อนญฺญภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิตี’’ติ อารทฺธํฯ อายสฺมา ปุณฺโณ ทส กถาวตฺถูนิ วิสฺสชฺเชสีติ สตฺต วิสุทฺธิโย นาม วิสฺสชฺชนฺโตปิ ทส กถาวตฺถูนิ วิสฺสชฺเชสิ เตสํ อตฺถโต อนญฺญตฺตาฯ เอเตเนว ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺตตฺเถโร สตฺต วิสุทฺธิโย ปุจฺฉนฺโต ทส กถาวตฺถูนิ ปุจฺฉีติ อยมฺปิ อตฺโถ วุตฺโตวาติ เวทิตพฺโพฯ นฺติ ปญฺหํฯ กิํ ชานิตฺวา ปุจฺฉีติ วิสุทฺธิปริยาเยน กถาวตฺถูนิ ปุจฺฉามีติ กิํ ชานิตฺวา ปุจฺฉิฯ ทสกถาวตฺถุลาภินํ เถรํ วิสุทฺธิโย ปุจฺฉนฺโต ปุจฺฉิตฏฺฐาเนเยว ปุจฺฉเนน กิํ ติตฺถกุสโล วา ปน หุตฺวา วิสยสฺมิํ ปุจฺฉิ, อุทาหุ ปานียตฺถิกมติตฺเถหิ ฉินฺนตเฏหิ ปาเตนฺโต วิย อติตฺถกุสโล หุตฺวา อปุจฺฉิตพฺพฏฺฐาเน อวิสยสฺมิํ ปุจฺฉีติ โยชนาฯ อิมินา นเยน วิสฺสชฺชนปกฺเขปิ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพาฯ ยทตฺถมสฺส วิจารณา อารทฺธา, ตํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘ติตฺถกุสโล หุตฺวา’’ติอาทิํ วตฺวา วิสุทฺธิกถาวตฺถูนํ อตฺถโต อนญฺญตฺเตปิ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตทมินาติ ยํ ‘‘สํขิตฺตํ, วิตฺถิณฺณ’’นฺติ จ วุตฺตํ, ตํ อิมินา อิทานิ วุจฺจมาเนน นเยน วิธินา เวทิตพฺพํฯ

เอกา สีลวิสุทฺธีติ วิสุทฺธีสุ วิสุํ เอกา สีลวิสุทฺธิฯ ทสสุ กถาวตฺถูสุ จตฺตาริ กถาวตฺถูนิ หุตฺวา อาคตา อปฺปิจฺฉตาทีหิ วินา สีลวิสุทฺธิยา อสมฺภวโตฯ อปฺปิจฺฉกถาติอาทีสุ กถาสีเสน ทสกถาวตฺถุ คหิตํฯ กเถตพฺพตฺตา วา วตฺถุ กถาวตฺถูติ วุตฺตํฯ เอวญฺจ อุปการโต, สภาวโต วา จตุนฺนํ กถาวตฺถูนํ สีลวิสุทฺธิสงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ติณฺณํ กถาวตฺถูนํ จิตฺตวิสุทฺธิสงฺคเหปิ เอเสว นโยฯ ปญฺจ วิสุทฺธิโยติ นามรูปปริจฺเฉโท ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ, สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสนํ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ, วิปสฺสนุปกฺกิเลเส ปหาย อุปฺปนฺนํ วิปสฺสนาญาณํ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ, อุทยพฺพยญาณาทิ นววิธญาณํ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิ, อริยมคฺคญาณํ ญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ อิมา ปญฺจ วิสุทฺธิโยฯ

สตฺตรถวินีตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[260] สมฺโมทิตุนฺติ อนนฺตรํ วุจฺจมาเนน สมฺโมทิตุํฯ อฏฺฐานปริกปฺเปนาติ อการณสฺส วตฺถุโน ปริกปฺปเนน ตทา อสมฺภวนฺตํ อตฺถํ ปริกปฺเปตฺวา วจเนนฯ อภิณฺหทสฺสนสฺสาติ นิจฺจทสฺสนสฺส, นิยตทสฺสนสฺสาติ อตฺโถฯ

อุกฺขิปีติ คุณโต กถิตภาเวน อุกฺกํเสติฯ เถรสฺสาติ อายสฺมโต ปุณฺณตฺเถรสฺสฯ อิมสฺมิํ ฐาเน อิมสฺมิํ การเณ เอกปเทเนว สาวกวิสเย อนญฺญสาธารณคุณาวิกรณนิมิตฺตํฯ อิทานิ ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘อมจฺจญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อปจายมาโนติ ปูชยนฺโตฯ

‘‘อนุมสฺส อนุมสฺส ปุจฺฉิตา’’ติ วุตฺตตฺตา วิจารณวเสนาห ‘‘กิํ ปน ปญฺหสฺส ปุจฺฉนํ ภาริยํ อุทาหุ วิสฺสชฺชน’’นฺติฯ สเหตุกํ กตฺวาติ ยุตฺตายุตฺตํ กตฺวาฯ สการณนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ ปุจฺฉนมฺปีติ เอวํ สหธมฺเมน ปุจฺฉิตพฺพมตฺถํ สยํ สมฺปาเทตฺวา ปุจฺฉนมฺปิ ภาริยํ ทุกฺกรํฯ วิสฺสชฺชนมฺปีติ สหธมฺเมน วิสฺสชฺชนมฺปิ ทุกฺกรํฯ เอวญฺหิ วิสฺสชฺเชนฺโต วิญฺญูนํ จิตฺตํ อาราเธตีติฯ ยถานุสนฺธินาว เทสนา นิฏฺฐิตาอาทิโต สปริกฺขารํ สีลํ, มชฺเฌ สมาธิํ, อนฺเต วสีภาวปฺปตฺตํ ปญฺญํ ทสฺเสตฺวา เทสนาย นิฏฺฐาปิตตฺตาติฯ

รถวินีตสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

5. นิวาปสุตฺตวณฺณนา

[261] นิวปฺปตีติ นิวาโป, นิวาปํ วตฺเตติ, นิวาปโภชนํ วา เอตสฺสาติ เนวาปิโก, นิวาเปน มิเค ปโลเภตฺวา คณฺหนกมาควิโกฯ ติณพีชานีติ นิวาปติณพีชานิฯ วปฺปนฺติ สสฺสํ วิย วปิตพฺพฏฺเฐน วปฺปํฯ ‘‘มยํ วิย อญฺเญ เก อีทิสํ ลภิสฺสนฺตี’’ติ มานมทํ อาปชฺชิสฺสนฺติฯ วิสฺสฏฺฐสติภาวนฺติ อนุสฺสงฺกิตปริสงฺกิตภาวํฯ ติรจฺฉานา หิ วิชาติยพลวติรจฺฉานวสนฏฺฐาเนสุ สาสงฺกา อุพฺพิคฺคหทยา อปฺปมตฺตา โหนฺติ วิเสสโต มาควิกาทิมนุสฺสูปจาเร, รสตณฺหาย ปน พทฺธา ปมาทํ อาปชฺชสฺสนฺติฯ นิวปติ เอตฺถาติ นิวาโป, นิวาปภูมิ นิวาปฏฺฐานํฯ เตนาห ‘‘นิวาปฏฺฐาเน’’ติฯ ‘‘ยถากามกรณียา’’ติ วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘เอกํ กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ นีวารวนํ วิยาติ นีวารสฺส สมูโห วิยฯ นีวาโร นาม อรญฺเญ สยํชาตวีหิชาติฯ เมฆมาลา วิยาติ เมฆฆฏา วิยฯ เอกคฺฆนนฺติ เอกชฺฌํ วิย อวิรฏฺฐํฯ ปกฺกมนฺตีติ อาสงฺกปริสงฺกา หุตฺวา ปกฺกมนฺติฯ กณฺเณ จาลยมานาติ อนาสงฺกนฺตานํ ปหฏฺฐาการทสฺสนํฯ มณฺฑลคุมฺพนฺติ มณฺฑลกากาเรน ฐิตํ คุมฺพํฯ

[262] กปฺเปตฺวาติ อุปมาภาเวน ปริกปฺเปตฺวาฯ มิเค อตฺตโน วเส วตฺตาปนํ วสีภาโวฯ โส เอว อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ, ปภาวนฏฺเฐน อานุภาโวฯ

[263] ภเยน โภคโตติ ภเยน สห สภยํ นิวาปปริโภคโตฯ พลวีริยนฺติ กายพลญฺจ อุฏฺฐานวีริยญฺจฯ อฏฺฐกถายํ ปน พลเมว วีริยํฯ พลนฺติ จ สรีรพลํ, ตญฺจ อตฺถโต มนสิการมคฺเคหิ อปราปรํ สญฺจรณกวาโตติ วุตฺตํ ‘‘อปราปรํ สญฺจรณวาโยธาตู’’ติฯ

[264] สิกฺขิตเกราฏิกาติ ปริจิตสาเฐยฺยา, วญฺจกาติ อตฺโถฯ อิทฺธิมนฺโต วิย อานุภาววนฺโต วิยฯ ปจุรชเนหิ ปรภูตา ชาตาติ ปรชนา, มหาภูตาฯ เตนาห ‘‘ยกฺขา’’ติฯ สมนฺตา สปฺปเทสนฺติ สมนฺตโต ปเทสวนฺตํ วิปุโลกาสสนฺนิวาสฏฺฐานํฯ ตสฺส ปน สปฺปเทสตา มหาโอกาสตายาติ วุตฺตํ ‘‘มหนฺตํ โอกาส’’นฺติฯ

[265] ฆฏฺเฏสฺสนฺตีติ ‘‘สภยสมุฏฺฐาน’’นฺติ สญฺญาทานวเสน จิตฺตํ เจเตสฺสนฺติ, ตาเสสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ ปริจฺจชิสฺสนฺตีติ นิพฺพิสิสฺสนฺติฯ มหลฺลโกติ ชาติยา มหลฺลโก ชิณฺโณฯ ทุพฺพโลติ พฺยาธิวเสน, ปกติยา วา พลวิรหิโตฯ

[267] นิวาปสทิสตาย นิวาโปติ วาฯ โลกปริยาปนฺนํ หุตฺวา กิเลเสหิ อามสิตพฺพตาย โลกามิสานีติ วาฯ วฏฺเฏ อามิสภูตตฺตา วฏฺฏามิสภูตานํฯ วสํ วตฺเตตีติ กามคุเณหิ กามคุเณ คิทฺเธ สตฺเต ตสฺเสว เคธสฺส วเสน อตฺตโน วเส วตฺเตตีติฯ เตนาห –