เมนู

วณฺณํ วตฺวา ตตฺถ สมฺปตฺติํ อายติญฺจ ลพฺภมานคุณํ กิตฺเตตฺวา สมฺปหํเสติ สมฺมเทว ปกาเรหิ โตเสตีติ สมฺปหํสโกฯ เอวํ สนฺตุฏฺฐิอาทีสุ ยถารหํ โยชนา กาตพฺพาฯ

คาหคาหกาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปญฺจลาภวณฺณนา

[253] สตฺถุ สมฺมุขา เอวํ วณฺโณ อพฺภุคฺคโตติฯ อิมินา ตสฺส วณฺณสฺส ยถาภูตคุณสมุฏฺฐิตตํ ทสฺเสติฯ มนฺทมนฺโท วิยาติ อติ วิย อเฉโก วิยฯ อพลพโล วิยาติ อติ วิย อพโล วิยฯ ภากุฏิกภากุฏิโก วิยาติ อติ วิย ทุมฺมุโข วิยฯ อนุมสฺสาติ อนุมสิตฺวา, ทส กถาวตฺถูนิ สรูปโต วิเสสโต จ อนุปริคฺคเหตฺวาติ อตฺโถฯ ปริคฺคณฺหนํ ปน เนสํ อนุปวิสนํ วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อนุปวิสิตฺวา’’ติฯ สพฺรหฺมจารีหิ วณฺณภาสนํ เอโก ลาโภติ โยชนาฯ เอวํ เสเสสุปิฯ ปตฺถยมาโน เอวมาห ธมฺมครุตายาติ อธิปฺปาโยฯ

ปญฺจลาภวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จาริกาทิวณฺณนา

[254] อภิรมนํ อภิรตํ, ตเทว อนุนาสิกโลปํ อกตฺวา วุตฺตํ ‘‘อภิรนฺต’’นฺติฯ ภาวนปุํสกญฺเจตํฯ อนภิรติ นาม นตฺถิ, อภิรมิตฺวา จิรวิหาโรปิ นตฺถิ สมฺมเทว ปริญฺญาตวตฺถุกตฺตาฯ สพฺพสหา หิ พุทฺธา ภควนฺโต อสยฺหลาภิโนฯ

ปุพฺเพ ธมฺมครุตากิตฺตนปสงฺเคน คหิตํ อคฺคหิตญฺจ มหากสฺสปปจฺจุคฺคมนาทิํ เอกเทเสน ทสฺเสตฺวา วนวาสิติสฺสสามเณรสฺส วตฺถุํ วิตฺถาเรตฺวา ชนปทจาริกํ กเถตุํ ‘‘ภควา หี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ อากาสคามีหิ สทฺธิํ คนฺตุกาโม ‘‘ฉฬภิญฺญานํ อาโรเจหี’’ติ อาหฯ สงฺฆกมฺเมน สิชฺฌมานาปิ อุปสมฺปทา สตฺถุ อาณาวเสเนว สิชฺฌนโต ‘‘พุทฺธทายชฺชํ เต ทสฺสามี’’ติ วุตฺตนฺติ วทนฺติฯ

อปเร ‘‘อปริปุณฺณวีสติวสฺสสฺเสว ตสฺส อุปสมฺปทํ อนุชานนฺโต สตฺถา ‘พุทฺธทายชฺชํ เต ทสฺสามี’ติ อโวจา’’ติ วทนฺติฯ อุปสมฺปาเทตฺวาติ ธมฺมเสนาปตินา อุปชฺฌาเยน อุปสมฺปาเทตฺวาฯ

นวโยชนสติกํ มชฺฌิมเทสปริยาปนฺนเมว, ตโต ปรํ นาธิปฺเปตํ ทนฺธตาวเสน คมนโตฯ สมนฺตาติ คตคตฏฺฐานสฺส จตูสุ ปสฺเสสุฯ อญฺเญนปิ การเณนาติ ภิกฺขูนํ สมถวิปสฺสนาตรุณภาวโต อญฺเญนปิ มชฺฌิมมณฺฑเล เวเนยฺยานํ ญาณปริปากาทิการเณน นิกฺขมติ, อนฺโตมณฺฑลํ โอตรติฯ สตฺตหิ วาติอาทิ ‘‘เอกํ มาสํ วา’’ติอาทินา วุตฺตานุกฺกเมน โยเชตพฺพํฯ

สรีรผาสุกตฺถายาติ เอกสฺมิํเยว ฐาเน นิพทฺธวาเสน อุสฺสนฺนธาตุกสฺส สรีรสฺส วิเรจเนน ผาสุภาวตฺถายฯ อฏฺฐุปฺปตฺติกาลาภิกงฺขนตฺถายาติ อคฺคิกฺขนฺธูปมสุตฺต (อ. นิ. 7.72) มฆเทวชาตกาทิเทสนานํ (ชา. 1.1.9) วิย ธมฺมเทสนาย อฏฺฐุปฺปตฺติกาลสฺส อากงฺขเนนฯ สุราปานสิกฺขาปทปญฺญาปเน (ปาจิ. 326) วิย สิกฺขาปทปญฺญาปนตฺถายฯ โพธเนยฺยสตฺเต องฺคุลิมาลาทิเก โพธนตฺถายฯ นิพทฺธวาสญฺจ ปุคฺคลํ อุทฺทิสฺส จาริกา นิพทฺธจาริกา

[255] อปริคฺคหภาวํ กตฺถจิ อลคฺคภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยูถํ ปหาย…เป.… มตฺตหตฺถี วิยา’’ติ วุตฺตํฯ อสหายกิจฺโจติ สหายกิจฺจรหิโต สีโห วิยฯ เตนสฺส เอกวิหาริตํ เตชวนฺตตญฺจ ทสฺเสติฯ ตทา ปน กายวิเวโก น สกฺกา ลทฺธุนฺติ อิทเมตฺถ การณํ ทฏฺฐพฺพํฯ พหูหีติอาทิ ปน สภาวทสฺสนวเสน วุตฺตํฯ เถรสฺส ปริสา สุวินีตา จิณฺณครุวาสา ครุโน อิจฺฉานุรูปเมว วตฺตติฯ

วุตฺตการณยุตฺเต อทฺธานคมเน จาริกานํ โวหาโร สาสเน นิรุฬฺโหติ อาห ‘‘กิญฺจาปี’’ติอาทิฯ เกนจิเทว นิมิตฺเตน กิสฺมิญฺจิ อตฺเถ ปวตฺตาย สญฺญาย ตนฺนิมิตฺตรหิเตปิ อญฺญสฺมิํ ปวตฺติ รุฬฺหี นามฯ วิชิตมารตฺตา สงฺคามวิชยมหาโยโธ วิยฯ อญฺญํ เสวิตฺวาติ ‘‘มม อาคตภาวํ สตฺถุ อาโรเจหี’’ติ อาโรจนตฺถํ อญฺญํ ภิกฺขุํ เสวิตฺวาฯ

ภควา ธมฺมํ เทเสนฺโต ตํตํปุคฺคลชฺฌาสยานุรูปํ ตทนุจฺฉวิกเมว ธมฺมิํ กถํ กโรตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘จูฬโคสิงฺคสุตฺเต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สามคฺคิรสานิสํสนฺติ ‘‘กจฺจิ ปน โว, อนุรุทฺธา, สมคฺคา สมฺโมทมานา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.326) สามคฺคิรสานิสํสํ กเถสิฯ อาวสถานิสํสนฺติ ‘‘สีตํ อุณฺหํ ปฏิหนตี’’ติอาทินา (จูฬว. 295, 315) อาวสถปฏิสํยุตฺตํ อานิสํสํฯ สติปฏิลาภิกนฺติ โชติปาลตฺเถเร ลามกํ ฐานํ โอติณฺณมตฺเต มหาโพธิปลฺลงฺเก ปน สพฺพญฺญุตํ ปฏิวิชฺฌิตุํ ปตฺถนํ กตฺวา ปารมิโย ปูเรนฺโต อาคโตฯ ตาทิสสฺส นาม ปมาทวิหาโร น ยุตฺโตติ ยถา กสฺสโป ภควา โพธิสตฺตสฺส สติํ ปฏิลภิตุํ ธมฺมิํ กถํ กเถสิ, ตถา อยํ ภควา ตเมว ปุพฺเพนิวาสปฏิสํยุตฺตกถํ ภิกฺขูนํ ฆฏิการสุตฺตํ (ม. นิ. 2.282) กเถสิฯ จตฺตาโร ธมฺมุทฺเทเสติ – ‘‘อุปนียติ โลโก อทฺธุโว, อตาโณ โลโก อนภิสฺสโร, อสฺสโก โลโก สพฺพํ ปหาย คมนียํ, อูโน โลโก อติตฺโต ตณฺหาทาโส จา’’ติ (ม. นิ. 2.305) อิเม จตฺตาโร ธมฺมุทฺเทเส กเถสิฯ กามญฺเจเต ธมฺมุทฺเทสา รฏฺฐปาลสุตฺเต (ม. นิ. 2.304) อายสฺมตา รฏฺฐปาลตฺเถเรน รญฺโญ โกรพฺยสฺส กถิตา, เต ปน ภควโต เอว อาหริตฺวา เถเรน ตตฺถ กถิตาติ วุตฺตํ ‘‘รฏฺฐปาลสุตฺเต’’ติอาทิฯ ตถา หิ วุตฺตํ สุตฺเต – ‘‘อตฺถิ โข, มหาราช, เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน จตฺตาโร ธมฺมุทฺเทสา อุทฺทิฏฺฐา’’ติอาทิ (ม. นิ. 2.305) ปานกานิสํสกถนฺติ ‘‘อคฺคิหุตฺตํ มุขํ ยญฺญา’’ติอาทินา (ม. นิ. 2.400; สุ. นิ. 573) อนุโมทนํ วตฺวา ปุน ปกิณฺณกกถาวเสน ปานกปฏิสํยุตฺตํ อานิสํสกถํ กเถสิฯ เอกีภาเว อานิสํสํ กเถสิ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ ภคุํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสี’’ติอาทิ (ม. นิ. 3.238)ฯ อนนฺตนยนฺติ อปริมาณเทสนานยํ อปฺปิจฺฉตาทิปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมิํ กถํฯ เตนาห ‘‘ปุณฺณ, อยมฺปิ อปฺปิจฺฉกถาเยวา’’ติอาทิ พหูหิ ปริยาเยหิ นานานยํ เทเสติฯ กถํ ตถา เทสิตํ เถโร อญฺญาสีติ อาห ‘‘ปฏิสมฺภิทาปตฺตสฺส…เป.… อโหสี’’ติฯ

จาริกาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สตฺตวิสุทฺธิปญฺหวณฺณนา

[256] ตโต ปฏฺฐายาติฯ ยทา ชาติภูมกา ภิกฺขู สตฺถุ สมฺมุขา เถรสฺส วณฺณํ ภาสิํสุ, ตโต ปฏฺฐายฯ สีสานุโลกี หุตฺวา ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺธนํ เถเรน สมาคเม อาทรวเสน กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ วุตฺตํ ปาเฐ ‘‘อปฺเปว นามา’’ติอาทิ, ‘‘ตรมานรูโป’’ติ จฯ ยํ ปน วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘เอกสฺมิํ ฐาเน นิลีน’’นฺติอาทิ, ตํ อการณํฯ น หิ ธมฺมเสนาปติ ตสฺส เถรสฺส นิสินฺนฏฺฐานํ อภิญฺญาญาเณน ชานิตุํ น สกฺโกติฯ ‘‘กจฺจิ นุ โข มํ อทิสฺวาว คมิสฺสตี’’ติ อยมฺปิ จินฺตา อาทรวเสเนวาติ ยุตฺตํฯ น หิ สตฺถารํ ทฏฺฐุํ อาคโต สาวโก อปิ อายสฺมา อญฺญาตโกณฺฑญฺโญ สตฺถุกปฺปํ ธมฺมเสนาปติํ ตตฺถ วสนฺตํ อทิสฺวาว คจฺฉนโก นาม อตฺถิฯ ทิวาวิหารนฺติ สมฺปทาเน อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘ทิวาวิหารตฺถายา’’ติฯ

[257] ปุริมกถายาติ ปฐมาลาเปฯ อปฺปติฏฺฐิตายาติ นปฺปวตฺติตายฯ ปจฺฉิมกถา น ชายตีติ ปจฺฉา วตฺตพฺพกถาย อวสโร น โหติฯ สตฺต วิสุทฺธิโย ปุจฺฉิ ทิฏฺฐสํสนฺทนวเสนฯ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิ นาม อริยมคฺโคฯ ยสฺมา ตโต อุตฺตริมฺปิ ปตฺตพฺพํ อตฺเถว, ตสฺมา ‘‘จตุปาริสุทฺธิสีลาทีสุ ฐิตสฺสปิ พฺรหฺมจริยวาโส มตฺถกํ น ปาปุณาตี’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมาติ พฺรหฺมจริยวาสสฺส มตฺถกํ อปฺปตฺตตฺตาฯ สพฺพํ ปฏิกฺขิปีติ สตฺตมมฺปิ ปญฺหํ ปฏิกฺขิปิ, อิตเรสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ

อปฺปจฺจยปรินิพฺพานนฺติ อนุปาทิเสสนิพฺพานมาหฯ อิทานิ ปการนฺตเรนปิ อนุปาทาปรินิพฺพานํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺเวธา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ คหณูปาทานนฺติ ทฬฺหคฺคหณภูตํ อุปาทานํ ฯ เตนาห ‘‘กามุปาทานาทิก’’นฺติฯ ปจฺจยูปาทานนฺติ ยํ กิญฺจิ ปจฺจยมาหฯ โส หิ อตฺตโน ผลํ อุปาทิยติ อุปาทานวเสน คณฺหตีติ อุปาทานนฺติ วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘ปจฺจยูปาทานํ นาม…เป.… ปจฺจยา’’ติฯ ‘‘อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติ วจนโต (มหาว. 28, 30) อรหตฺตผลํ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ กเถนฺติฯ น จ อุปาทานสมฺปยุตฺตนฺติ อุปาทาเนหิ เอตํ น สหิตํ นาปิ อุปาทาเนหิ สห ปวตฺติ หุตฺวาฯ