เอวํ วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นิสินฺนานนฺติ กลาปสมฺมสนาทิวเสน อารทฺธวิปสฺสนานํฯ เอกา สทฺธาติ วิปสฺสนานุสาเรน สฺวากฺขาตธมฺมตา สิทฺธา, ตโต เอว เอกา เสฏฺฐา อุฬารา สทฺธา อุปฺปชฺชติฯ เอกํ เปมนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สคฺเค ฐปิตา วิย โหนฺตีติ เตสํ สทฺธาเปมานํ สคฺคสํวตฺตนิยตาย อพฺยภิจารีภาวมาหฯ จูฬโสตาปนฺโนติ วทนฺติ เอกเทเสน สจฺจานุโพเธ ฐิตตฺตาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อลคทฺทูปมสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

3. วมฺมิกสุตฺตวณฺณนา

[249] ปิยวจนนฺติ ปิยสมุทาจาโรฯ วิญฺญุชาติกา หิ ปรํ ปิเยน สมุทาจรนฺตา ‘‘ภว’’นฺติ วา, ‘‘เทวานํ ปิโย’’ติ วา, ‘‘อายสฺมา’’ติ วา สมุทาจรนฺติ, ตสฺมา สมฺมุขา สมฺโพธนวเสน ‘‘อาวุโส’’ติ, ติโรกฺขํ ‘‘อายสฺมา’’ติ อยมฺปิ สมุทาจาโรฯ มหากสฺสปอุรุเวลกสฺสปาทโย อญฺเญปิ กสฺสปนามกา อตฺถีติ ‘‘กตรสฺส กสฺสปสฺสา’’ติ ปุจฺฉนฺติฯ รญฺญาติ โกสลรญฺญาฯ ‘‘สญฺชานิํสู’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ อสฺสาติ กุมารกสฺสปสฺส, ‘‘สญฺชานิํสู’’ติ วุตฺตสญฺชานนสฺส วาฯ ปุญฺญานิ กโรนฺโตติ กปฺปสตสหสฺสํ เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ นิพฺพตฺติตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ ภาเวนฺโตฯ โอสกฺกนฺเตติ ปริหายมาเนฯ ปฐมนฺติ กุมาริกากาเลฯ สตฺถา อุปาลิตฺเถรํ ปฏิจฺฉาเปสิ ตํ อธิกรณํ วินยกมฺเมเนวสฺสา ภิกฺขุนิยา ปพฺพชฺชาย อโรคภาวํฯ

ปญฺญตฺติวิภาวนาติ ‘‘อนฺธวน’’นฺเตฺวว ปญฺญายมานสฺส วิภาวนาฯ โอลียตีติ สงฺกุจติ สณิกํ วตฺตติฯ ภาณโกติ สรภาณโกฯ ยํ อตฺถิ, ตํ คเหตฺวาติ อิทานิ ปริเยสิตพฺพฏฺฐานํ นตฺถิ, ยถาคตํ ปน ยํ อตฺถิ, ตํ คเหตฺวาฯ พลวคุเณติ อธิมตฺตคุเณฯ กสฺสปภควโต กาเล นิรุฬฺหสมญฺญาวเสน วจนสนฺตติยา อวิจฺเฉเทน จ อิมสฺมิมฺปิ พุทฺธุปฺปาเท ตํ ‘‘อนฺธวน’’นฺเตฺวว ปญฺญายิตฺถ, อุปรูปริวฑฺฒมานาย ปถวิยา อุปริ รุกฺขคจฺฉาทีสุ สญฺชายนฺเตสุปีติฯ เสกฺขปฏิปทนฺติ เสกฺขภาวาวหํ วิสุทฺธิปฏิปตฺติํฯ

อญฺญตร-สทฺโท อปากเฏ วิย ปากเฏปิ วตฺตติ เอก-สทฺเทน สมานตฺถตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อภิชานาตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ภยเภรวทสฺสิตมฺปิ อภิกฺกนฺต-สทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ อิธ ทสฺเสนฺโต เอวํ เหฏฺฐา ตตฺถ ตตฺถ กตา อตฺถสํวณฺณนา ปรโต ตสฺมิํ ตสฺมิํ สุตฺตปเทเส ยถารหํ วตฺตพฺพาติ นยทสฺสนํ กโรติฯ กญฺจนสนฺนิภตฺตจตา สุวณฺณวณฺณคฺคหเณน คหิตาติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ฉวิย’’นฺติฯ ฉวิคตา ปน วณฺณธาตุ เอว ‘‘สุวณฺณวณฺโณ’’ติ เอตฺถ วณฺณคฺคหเณน คหิตาติ อปเรฯ วณฺณียติ กิตฺตียติ อุคฺโฆสนนฺติ วณฺโณ, ถุติฯ วณฺณียติ อสงฺกรโต ววตฺถปียตีติ วณฺโณ, กุลวคฺโคฯ วณฺณียติ ผลํ เอเตน ยถาสภาวโต วิภาวียตีติ วณฺโณ, การณํฯ วณฺณนํ ทีฆรสฺสาทิวเสน สณฺฐหนนฺติ วณฺโณ, สณฺฐานํฯ วณฺณียติ อณุมหนฺตาทิวเสน ปมียตีติ วณฺโณ, ปมาณํฯ วณฺเณติ วิการมาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ วณฺโณ, รูปายตนํฯ เอวํ เตน เตน ปวตฺตินิมิตฺเตน วณฺณ-สทฺทสฺส ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺเถ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

อนวเสสตฺตํ สกลตา เกวลตาฯ เกวลกปฺปาติ เอตฺถ เกจิ อีสํ อสมตฺตา เกวลา เกวลกปฺปาติ วทนฺติ, เอวํ สติ อนวเสสตฺโถ เอว เกวล-สทฺโท สิยาฯ อนตฺถนฺตเรน ปน กปฺป-สทฺเทน ปทวฑฺฒนํ กตฺวา เกวลา เอว เกวลกปฺปาฯ ตถา วา กปฺปนียตฺตา ปญฺญเปตพฺพตฺตา เกวลกปฺปาฯ เยภุยฺยตา พหุลภาโวฯ อพฺยามิสฺสตา วิชาติเยน อสงฺกโร สุทฺธตาฯ อนติเรกตา ตํมตฺตตา วิเสสาภาโวฯ เกวลกปฺปนฺติ เกวลํ ทฬฺหํ กตฺวาติ อตฺโถฯ เกวลํ วุจฺจติ นิพฺพานํ สพฺพสงฺขตวิวิตฺตตฺตาฯ เตนาห ‘‘วิสํโยคาทิอเนกตฺโถ’’ติฯ เกวลํ เอตสฺส อธิคตํ อตฺถีติ เกวลี, สจฺฉิกตนิโรโธ ขีณาสโวฯ

กปฺป-สทฺโท ปนายํ สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จาติ อธิปฺปาเยน โอกปฺปนียปเท ลพฺภมานํ โอกปฺปสทฺทมตฺตํ นิทสฺเสติ, อญฺญถา กปฺป-สทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร โอกปฺปนียปทํ อนิทสฺสนเมว สิยาฯ

สมณกปฺเปหีติ วินยสิทฺเธหิ สมณโวหาเรหิฯ นิจฺจกปฺปนฺติ นิจฺจกาลํฯ ปญฺญตฺตีติ นามํฯ นามญฺเหตํ ตสฺส อายสฺมโต, ยทิทํ กปฺโปติฯ กปฺปิตเกสมสฺสูติ กตฺตริกาย เฉทิตเกสมสฺสุฯ ทฺวงฺคุลกปฺโปติ มชฺฌนฺหิกเวลาย วีติกฺกนฺตาย ทฺวงฺคุลตาวิกปฺโปฯ เลโสติ อปเทโสฯ อนวเสสํ ผริตุํ สมตฺถสฺสปิ โอภาสสฺส เกนจิ การเณน เอกเทสผรณมฺปิ สิยา, อยํ ปน สพฺพโสว ผรีติ ทสฺเสตุํ สมนฺตตฺโถ กปฺป-สทฺโท คหิโตติ อาห ‘‘อนวเสสํ สมนฺตโต’’ติฯ

สมณสญฺญาสมุทาจาเรนาติ ‘‘อหํ สมโณ’’ติ เอวํ อุปฺปนฺนสญฺญาสมุฏฺฐิเตน สมุทาจาเรน, ตนฺนิมิตฺเตน วา ตพฺโพหาเรนฯ ปุพฺพโยเคติ ปุพฺพโยคกถายํฯ ปปญฺโจ เอสาติ เอโส ตุมฺเหสุ อาคเตสุ ยถาปวตฺโต ปฏิสนฺถาโร กถาสมุทาจาโร จ อมฺหากํ ปปญฺโจฯ เอตฺตกมฺปิ อกตฺวา สมณธมฺมเมว กโรมาติ อธิปฺปาโยฯ

อริยภูมิํ ปตฺโตติ อนาคามิผลํ อธิคโตฯ ปกฺกุสาติกุลปุตฺตํ สนฺธาย วทติฯ วิภชิตฺวาติ วิภาคํ กตฺวาฯ ตุริตาลปนวเสนาติ ตุริตํ อาลปนวเสนฯ เตน ทุลฺลโภ อยํ สมโณ, ตสฺมา สีฆมสฺส ปญฺโห กเถตพฺโพ, อิมินา จ สีฆํ คนฺตฺวา สตฺถา ปุจฺฉิตพฺโพติ ตุริตํ อาลปีติ ทสฺเสติฯ ‘‘ยถา วา’’ติอาทินา ปน วจนาลงฺการวเสน ทฺวิกฺขตฺตุํ อาลปติฯ เอวมาหาติ ‘‘ภิกฺขุ ภิกฺขู’’ติ เอวํ ทฺวิกฺขตฺตุํ อโวจฯ

วมฺมิกปริยาเยน กรชกายํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ทสฺเสนฺตี เทวตา ‘‘อยํ วมฺมิโก’’ติ อาหฯ ตาย ปน ภาวตฺถสฺส อภาสิตตฺตา สทฺทตฺถเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุรโต ฐิตํ…เป.… อยนฺติ อาหา’’ติ อโวจฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ มณฺฑูกนฺติ ถลมณฺฑูกํฯ โส หิ อุทฺธุมายิกาติ วุจฺจติ, น อุทกมณฺฑูโกฯ ตสฺส นิวาสโต วาโต มา โข พาธยิตฺถาติ ‘‘อุปริวาตโต อปคมฺมา’’ติ วุตฺตํฯ กถํ ปนายํ เทวตา อิมินา นีหาเรน อิเม ปญฺเห เถรสฺส อาจิกฺขีติ? เกจิ ตาว อาหุ – ยถาสุตมตฺถํ อุปมาภาเวน คเหตฺวา อตฺตโน ปฏิภาเนน อุปเมยฺยตฺถํ มนสา จินฺเตตฺวา ตํ ภควาว อิมสฺส อาจิกฺขิสฺสติฯ สา จ เทสนา อตฺถาย หิตาย สุขาย โหตีติ ‘‘อยํ วมฺมิโก’’ติอาทินา อุปมาวเสเนว ปนฺนรส ปญฺเห เถรสฺส อาจิกฺขิฯ

กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล กิร พาราณสิยํ เอโก เสฏฺฐิ อฑฺโฒ มหทฺธโน มหนฺตํ นิธานํ นิทหิตฺวา ปลิฆาทิอาการานิ กานิจิปิ ลงฺคานิ ตตฺถ ฐเปสิฯ โส มรณกาเล อตฺตโน สหายสฺส พฺราหฺมณสฺส อาโรเจสิ – ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน มยา นิธานํ นิทหิตํ, ตํ มม ปุตฺตสฺส วิญฺญุตํ ปตฺตสฺส ทสฺเสตี’’ติ วตฺวา กาลมกาสิฯ พฺราหฺมโณ สหายกปุตฺตสฺส วิญฺญุตํ ปตฺตกาเล ตํ ฐานํ ทสฺเสสิฯ โส นิขนิตฺวา สพฺพปจฺฉา นาคํ ปสฺสิ, นาโค อตฺตโน ปุตฺตํ ทิสฺวา ‘‘สุเขเนว ธนํ คณฺหตู’’ติ อปคจฺฉิฯ สฺวายมตฺโถ ตทา โลเก ปากโฏ ชาโตฯ อยํ ปน เทวตา ตทา พาราณสิยํ คหปติกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต อุรํ ทตฺวา สาสเน ปพฺพชิโต ปญฺจหิ สหายกภิกฺขูหิ สทฺธิํ สมณธมฺมมกาสิฯ เย สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปญฺจ ภิกฺขู นิสฺเสณิํ พนฺธิตฺวา’’ติอาทิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยถาสุตมตฺถํ อุปมาภาเวน คเหตฺวา’’ติอาทิฯ อปเร ปน ‘‘เทวตา อตฺตโน ปฏิภาเนน อิเม ปญฺเห เอวํ อภิสงฺขริตฺวา เถรสฺส อาจิกฺขี’’ติ วทนฺติฯ เทวปุตฺเต นิสฺสกฺกํ เทวปุตฺตปญฺหตฺตา ตสฺส อตฺถสฺสฯ

[251] จตูหิ มหาภูเตหิ นิพฺพตฺโตติ จาตุมหาภูติโกฯ เตนาห ‘‘จตุมหาภูตมยสฺสา’’ติฯ วมติ อุคฺคิรนฺโต วิย โหตีติ อตฺโถฯ วนฺตโกติ อุจฺฉฑฺฑโกฯ วนฺตุสฺสโยติ อุปจิกาหิ วนฺตสฺส มตฺติกาปิณฺฑสฺส อุสฺสยภูโตฯ วนฺตสิเนหสมฺพทฺโธติ วนฺเตน เขฬสิเนเหน สมฺปิณฺฑิโตฯ อสุจิกลิมลํ วมตีติ เอตฺถ มุขาทีหิ ปาณกานํ นิคฺคมนโต ปาณเก วมตีติ อยมฺปิ อตฺโถ ลพฺภเตวฯ อริเยหิ วนฺตโกติ กายภาวสามญฺเญน วุตฺตํฯ ทุกฺขสจฺจปริญฺญาย วา สพฺพสฺสปิ เตภูมกธมฺมชาตสฺส ปริญฺญาตตฺตา สพฺโพปิ กาโย อริเยหิ ฉนฺทราคปฺปหาเนน วนฺโต เอวฯ ตํ สพฺพนฺติ เยหิ ตีหิ อฏฺฐิสเตหิ อุสฺสิโต, เยหิ นฺหารูหิ สมฺพทฺโธ, เยหิ มํเสหิ อวลิตฺโต, เยน อลฺลจมฺเมน ปริโยนทฺโธ, ยาย ฉวิยา รญฺชิโต, ตํ อฏฺฐิอาทิสพฺพํ อจฺจนฺตเมว ชิคุจฺฉิตฺวา วิรตฺตตายวนฺตเมวฯ ‘‘ยถา จา’’ติอาทินา วตฺตพฺโพปมโตปิ วมฺมิโก วิย วมฺมิโกติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ

สมฺภวติ เอตสฺมาติ สมฺภโว, มาตาเปตฺติโก สมฺภโว เอตสฺสาติ มาตาเปตฺติกสมฺภโวฯ ตสฺสฯ อุปจิยติ เอเตนาติ อุปจโย’ โอทนกุมฺมาสํ อุปจโย เอตสฺสาติ โอทนกุมฺมาสูปจโยฯ ตสฺสฯ

อธุวสภาวตาย อนิจฺจธมฺมสฺส, เสทคูถ-ปิตฺต-เสมฺหาทิ-ธาตุกฺโขภ-ครุภาวทุคฺคนฺธานํ วิโนทนาย อุจฺฉาเทตพฺพธมฺมสฺส, ปริโต สมฺพาหเนน ปริมทฺทิตพฺพธมฺมสฺส, ขเณ ขเณ ภิชฺชนสภาวตาย เภทนธมฺมสฺส, ตโต เอว วิกิรณสภาวตาย วิทฺธํสนธมฺมสฺสาติ ธมฺม-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ ตนุวิเลปเนนาติ กายาวเลปเนน อุจฺฉาทนวิเลปเนนฯ องฺคปจฺจงฺคาพาธวิโนทนตฺถายาติ ตาทิสสมุฏฺฐาน-สรีรวิการวิคมายฯ ยสฺมา สุกฺกโสณิตํ อาหาโร, อุจฺฉาทนํ ปริมทฺทนญฺจ ยถารหํ อุปฺปาทสฺส, วุฑฺฒิยา จ ปจฺจโย, ตสฺมา อาห ‘‘มาตาเปตฺติก…เป.… กถิโต’’ติฯ อุจฺจาวจภาโวติ ยถารหํ โยเชตพฺโพ – โอทนกุมฺมาสูปจย-อุจฺฉาทนปริมทฺทนคฺคหเณหิ อุจฺจภาโว, วฑฺฒีฯ มาตาเปตฺติกสมฺภวคฺคหเณน สมุทโยฯ อิตเรหิ อวจภาโว, ปริหานิ, อตฺถงฺคโม ปกาสิโตฯ องฺคปจฺจงฺคานํ สณฺฐปนมฺปิ หิ วฏฺฏปจฺจยตฺตา วฏฺฏนฺติฯ

โกโธ ธูโมติ เอตฺถ ธูมปริยาเยน โกธสฺส วุตฺตตฺตา ธูม-สทฺโท โกเธ วตฺตตีติ วุตฺตํ ‘‘ธูโม วิย ธูโม’’ติฯ ภสฺมนีติ ภสฺมํฯ โมสวชฺชนฺติ มุสาวาโทฯ ธูโม เอว ธูมายิตํฯ อิจฺฉา ธูมายิตํ เอติสฺสาติ อิจฺฉาธูมายิตา, ปชาฯ อิจฺฉาธูมายิตสทฺทสฺส ตณฺหาย วุตฺติ วุตฺตนโย เอวฯ ธูมายนฺโตติ วิตกฺกสนฺตาเปน สํตปฺเปนฺโต, วิตกฺเกนฺโตติ อตฺโถฯ ปลิโปติ ทุกฺกรมหากทฺทมํฯ ติมูลนฺติ ตีหิ มูเลหิ ปติฏฺฐิตํ วิย อจลํ ปวตฺตนฺติ วุตฺตํฯ รโช จ ธูโม จ มยา ปกาสิตาติ รชสภาวกรณฏฺเฐน ‘‘รโช’’ติ จ ธูมสภาวกรณฏฺเฐน ‘‘ธูโม’’ติ จ มยา ปกาสิตาฯ ปกติธูโม วิย อคฺคิสฺส กิเลสคฺคิชาลสฺส ปญฺญาณภาวโตฯ ธมฺมเทสนาธูโม ญาณคฺคิสนฺธีปนสฺส ปุพฺพงฺคมภาวโตฯ อยํ รตฺติํ ธูมายนาติ ยา ทิวา กตฺตพฺพกมฺมนฺเต อุทฺทิสฺส รตฺติยํ อนุวิตกฺกนา, อยํ รตฺติํ ธูมายนาฯ

สตฺตนฺนํ ธมฺมานนฺติ อิทํ สุตฺเต (จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 28) อาคตนเยน วุตฺตํฯ สุตฺตญฺจ ตถา อาราธนเวเนยฺยชฺฌาสยวเสนฯ ตเทกฏฺฐตาย วา ตทญฺญกิเลสานํฯ สุนฺทรปญฺโญติ ญาตตีรณปหานปริญฺญาย ปญฺญาย สุนฺทรปญฺโญฯ

เอตนฺติ ‘‘สตฺถ’’นฺติ เอตํ อธิวจนํ สํกิเลสธมฺมานํ สสนโต สมุจฺฉินฺทนโตฯ นฺติ วีริยํฯ ปญฺญาคติกเมว ปญฺญาย หิตสฺเสว อธิปฺเปตตฺตาฯ โลกิยาย ปญฺญาย อารมฺภกาเล โลกิยวีริยํ คเหตพฺพํ, โลกุตฺตราย ปญฺญาย ปวตฺติกฺขเณ โลกุตฺตรวีริยํ คเหตพฺพนฺติ โยชนาฯ อตฺถทีปนาติ อุปเมยฺยตฺถทีปนี อุปมาฯ

คามโตติ อตฺตโน วสนคามโตฯ มนฺเตติ อาถพฺพนมนฺเตฯ เต หิ พฺราหฺมณา อรญฺเญ เอว วาเจนฺติ ‘‘มา อญฺเญ อสฺโสสุ’’นฺติฯ ตถา อกาสีติ จตฺตาโร โกฏฺฐาเส อกาสิฯ เอวเมตฺถ วมฺมิกปญฺหสฺเสว วเสน อุปมา อาคตา, เสสานํ วเสน เหฏฺฐา วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ

ลงฺคนฏฺเฐน นิวารณฏฺเฐน ลงฺคี, ปลิโฆฯ ญาณมุเขติ วิปสฺสนาญาณวีถิยํฯ ปตตีติ ปวตฺตติฯ กมฺมฏฺฐานอุคฺคหปริปุจฺฉาวเสนาติ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานสฺส อุคฺคณฺหเนน ตสฺส อตฺถปริปุจฺฉาวเสน เจว วิปสฺสนาสงฺขาต-อตฺถวินิจฺฉย-ปริปุจฺฉาวเสน จฯ สพฺพโส ญาตุํ อิจฺฉา หิ ปริปุจฺฉาฯ วิปสฺสนา จ อนิจฺจาทิโต สพฺพเตภูมกธมฺมานํ ญาตุํ อิจฺฉติฯ เอวํ วิปสฺสนาวเสน อวิชฺชาปหานมาห, อุปริกตฺตพฺพสพฺภาวโต น ตาว มคฺควเสนฯ

วลฺลิอนฺตเร วาติ วา-สทฺโท ปํสุอนฺตเร วา มตฺติกนฺตเร วาติ อวุตฺตวิกปฺปตฺโถฯ จิตฺตาวิลมตฺตโกวาติ จิตฺตกฺโขภมตฺตโกวฯ อนิคฺคหิโตติ ปฏิสงฺขานพเลน อนิวาริโตฯ มุขวิกุลนํ มุขสงฺโกโจฯ หนุสญฺโจปนํ ปาเปติ อนฺโตชปฺปนาวตฺถายํฯ ทิสา วิโลกนํ ปาเปติ ยตฺถ พาเธตพฺโพ ฐิโต, ตํทสฺสนตฺถํ นิวารกปริวารณตฺถํฯ ทณฺฑสตฺถาภินิปาตนฺติ ทณฺฑสตฺถานํ ปรสฺส อุปริ นิปาตนาวตฺถํฯ เยน โกเธน อนิคฺคหิเตน มาตาทิกํ อฆาเตตพฺพํ อุคฺฆาเตตฺวา ‘‘อยุตฺตํ วต มยา กต’’นฺติ อตฺตานมฺปิ หนติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ‘‘ปรฆาตนมฺปิ อตฺตฆาตนมฺปิ ปาเปตี’’ติฯ เยน วา ปรสฺส หญฺญมานสฺส วเสน ฆาตโกปิ ฆาตนํ ปาปุณาติ, ตาทิสสฺส วเสนายมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ โกธสามญฺเญน เหตํ วุตฺตํ ‘‘ปรํ ฆาเตตฺวา อตฺตานํ ฆาเตตี’’ติฯ ปรมุสฺสทคโตติ ปรมุกฺกํสคโตฯ ทฬฺหํ ปริสฺสยมาวหตาย โกโธว โกธูปายาโสฯ เตนาห ‘‘พลวปฺปตฺโต’’ติอาทิฯ

ทฺเวธาปถสมา โหติ อปฺปฏิปตฺติเหตุภาวโตฯ

กุสลธมฺโม น ติฏฺฐติ นีวรเณหิ นิวาริตปรมตฺตาฯ สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาวยโต ปฐมํ สมเถน นีวรณวิกฺขมฺภนํ โหติ, วิปสฺสนา ปน ตทงฺควเสเนว ตานิ นีหรตีติ วุตฺตํ ‘‘วิกฺขมฺภนตทงฺควเสนา’’ติฯ

‘‘กุมฺโมว องฺคานิ สเก กปาเล’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.17) กุมฺมสฺส องฺคภาเวน วิเสสโต ปาทสีสานิ เอว วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘ปญฺเจว องฺคานิ โหนฺตี’’ติฯ วิปสฺสนาจารสฺส วุจฺจมานตฺตา อธิการโต สมฺมสนียานเมว ธมฺมานํ อิธ คหณนฺติ ‘‘สพฺเพปิ สงฺขตา ธมฺมา’’ติ วิเสสํ กตฺวาว วุตฺตํฯ เตนาห ภควา ‘‘ปญฺจนฺเนตํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อธิวจน’’นฺติฯ

สุนนฺติ โกฏฺฏนฺติ เอตฺถาติ สูนา, อธิกุฏฺฏนนฺติ อาห ‘‘สูนาย อุปรี’’ติฯ อสินาติ มํสกนฺตเนนฯ ฆาติยมานาติ หญฺญมานา วิพาธิยมานาฯ วตฺถุกามานํ อุปริ กตฺวาติ วตฺถุกาเมสุ ฐเปตฺวา เต อจฺจาธานํ กตฺวาฯ กนฺติตาติ ฉินฺทิตาฯ โกฏฺฏิตาติ พิลโส วิภชิตาฯ ฉนฺทราคปฺปหานนฺติ ฉนฺทราคสฺส วิกฺขมฺภนปฺปหานํฯ

สมฺมตฺตาติ มุจฺฉิตา สมฺมูฬฺหาฯ นนฺทีราคํ อุปคมฺม วฏฺฏํ วฑฺเฒนฺตีติ สมฺมูฬฺหตฺตา เอวอาทีนวํ อปสฺสนฺตา นนฺทีราคสฺส อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา ตํ ปริพฺรูเหนฺติฯ นนฺทีราคพทฺธาติ นนฺทีราเค ลคฺคตฺตา เตน พทฺธาฯ วฏฺเฏ ลคฺคนฺตีติ เตภูมเก วฏฺเฏ สชฺชนฺติฯ ตตฺถ สชฺชตฺตา เอว ทุกฺขํ ปตฺวาปิ น อุกฺกณฺฐนฺติ น นิพฺพินฺทนฺติฯ อิธ อนวเสสปฺปหานํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘จตุตฺถมคฺเคน นนฺทีราคปฺปหานํ กถิต’’นฺติฯ

อนงฺคณสุตฺเต (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.63) ปกาสิโต เอว ‘‘ฉนฺทาทีหิ น คจฺฉนฺตี’’ติอาทินาฯ ‘‘พุทฺโธ โส ภควา’’ติอาทิ ‘‘นโม กโรหี’’ติ (ม. นิ. 1.249, 251) วุตฺตนมกฺการสฺส กรณาการทสฺสนํฯ โพธายาติ จตุสจฺจสมฺโพธายฯ ตถา ทมถสมถตรณปรินิพฺพานานิ อริยมคฺควเสน เวทิตพฺพานิฯ สมถปรินิพฺพานานิ ปน อนุปาทิเสสวเสนปิ โยเชตพฺพานิฯ กมฺมฏฺฐานํ อโหสีติ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํ อโหสิฯ เอตสฺส ปญฺหสฺสาติ เอตสฺส ปนฺนรสมสฺส ปญฺหสฺส อตฺโถฯ

เอวํ อิตเรสุปิ วตฺตพฺพํ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํ ขีณาสวคุเณหิ มตฺถกํ ปาเปนฺโต ยถานุสนฺธินาว เทสนํ นิฏฺฐเปสิ, น ปุจฺฉิตานุสนฺธินาติ อธิปฺปาโยฯ นนุ จ ปุจฺฉาวเสนายํ เทสนา อารทฺธาติ? สจฺจํ อารทฺธา, เอวํ ปน ‘‘ปุจฺฉาวสิโก นิกฺเขโป’’ติ วตฺตพฺพํ, น ‘‘ปุจฺฉานุสนฺธิวเสน นิฏฺฐปิตา’’ติฯ อนฺตรปุจฺฉาวเสน เทสนาย อปริวตฺติตตฺตา อารมฺภานุรูปเมว ปน เทสนา นิฏฺฐปิตาฯ

วมฺมิกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

4. รถวินีตสุตฺตวณฺณนา

[252] มหาโควินฺเทน ปริคฺคหิตตากิตฺตนํ ตทา มคธราเชน ปริคฺคหิตูปลกฺขณํฯ ตสฺส หิ โส ปุโรหิโตฯ มหาโควินฺโทติ ปุราตโน เอโก มคธราชาติ เกจิฯ คยฺหตีติ คโห, ราชูนํ คโห ราชคหํฯ นคร-สทฺทาเปกฺขาย นปุํสกนิทฺเทโสฯ อญฺเญเปตฺถ ปกาเรติ ราชูหิ ทิสฺวา สมฺมา ปติฏฺฐาปิตตฺตา เตสํ คหํ เคหภูตนฺติปิ ราชคหํฯ อารกฺขสมฺปตฺติอาทินา อนตฺถุปฺปตฺติเหตุตาย อุปคตานํ ปฏิราชูนํ คหํ คหภูตนฺติปิ ราชคหํ, อารามรามณียกาทีหิ ราชเต, นิวาสสุขตาทินา สตฺเตหิ มมตฺตวเสน คยฺหติ, ปริคฺคยฺหตีติ วา ราชคหนฺติ เอวมาทิเก ปกาเรฯ พุทฺธกาเล จ จกฺกวตฺติกาเล จาติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํฯ เวฬูหิ ปริกฺขิตฺตํ อโหสิ, น ปน เกวลํ กฏฺฐกปวนเมวฯ รญฺโญ อุยฺยานกาเล ปติฏฺฐาปิตอฏฺฏาลกวเสน อฏฺฏาลกยุตฺตํฯ

ชนนํ ชาติ, ชาติยา ภูมิ ชาติภูมํ, ชายิ วา มหาโพธิสตฺโต เอตฺถาภิ ชาติ, สา เอว ภูมีติ ชาติภูมํ, สา อิเมสํ นิวาโสติ ชาติภูมกาติ อาห ‘‘ชาติภูมกาติ ชาติภูมิวาสิโน’’ติฯ กสฺส ปนายํ ชาติภูมีติ อาห ‘‘ตํ โข ปนา’’ติอาทิฯ เตน อนญฺญสาธารณาย ชาติยา อธิปฺเปตตฺตา สเทวเก โลเก สุปากฏภาวโต วิเสสเนน วินาปิ วิสิฏฺฐวิสโยว อิธ ชาติ-สทฺโท วิญฺญายตีติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘สพฺพญฺญุโพธิสตฺตสฺส ชาตฏฺฐานสากิยชนปโท’’ติฯ ตตฺถปิ กปิลวตฺถุสนฺนิสฺสโย ปเทโสติ อาห ‘‘กปิลวตฺถาหาโร’’ติฯ