2. อลคทฺทูปมสุตฺตวณฺณนา

[234] พาธยิํสูติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.417) หนิํสุฯ ตํตํสมฺปตฺติยา วิพนฺธนวเสน สตฺตสนฺตานสฺส อนฺตเร เวมชฺเฌ เอติ อาคจฺฉตีติ อนฺตราโย, ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอนตฺโถ, อนติกฺกมนฏฺเฐน ตสฺมิํ อนฺตราเย นิยุตฺตา, อนฺตรายํ วา ผลํ อรหนฺติ, อนฺตรายสฺส วา กรณสีลาติ อนฺตรายิกาฯ เตนาห ‘‘อนฺตรายํ กโรนฺตีติ อนฺตรายิกา’’ติฯ อานนฺตริยธมฺมาติ อานนฺตริยสภาวเจตนาธมฺมาฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – จุติอนนฺตรผลํ อนนฺตรํ นาม, ตสฺมิํ อนนฺตเร นิยุตฺตา, ตนฺนิพฺพตฺตเนน อนนฺตรกรณสีลา, อนนฺตรปโยชนาติ วา อานนฺตริกา, เต เอว อานนฺตริยาติ วุตฺตาฯ กมฺมานิ เอว อนฺตรายิกาติ กมฺมนฺตรายิกาฯ โมกฺขสฺเสว อนฺตรายํ กโรติ, น สคฺคสฺส มิจฺฉาจารลกฺขณาภาวโตฯ น หิ ภิกฺขุนิยา ธมฺมรกฺขิตภาโว อตฺถิฯ ปากติกภิกฺขุนีวเสน เจตํ วุตฺตํ, อริยาย ปน ปวตฺตํ อปายสํวตฺตนิยเมวฯ นนฺทมาณวโก เจตฺถ นิทสฺสนํฯ อุภินฺนํ สมานจฺฉนฺทตาวเสน วา อสคฺคนฺตรายิกตา, โมกฺขนฺตรายิกตา ปน โมกฺขตฺถปฏิปตฺติยา วิทูสนโต, อภิภวิตฺวา ปน ปวตฺติยํ สคฺคนฺตรายิกตาปิ น สกฺกา นิวาเรตุนฺติฯ อเหตุกทิฏฺฐิอกิริยทิฏฺฐินตฺถิกทิฏฺฐิโยว นิยตภาวํ ปตฺตา นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิธมฺมาฯ ปฏิสนฺธิธมฺมาติ ปฏิสนฺธิจิตฺตุปฺปาทมาหฯ ปณฺฑกาทิคฺคหณญฺเจตฺถ นิทสฺสนมตฺตํ สพฺพายปิ อเหตุกปฏิสนฺธิยา วิปากนฺตรายิกภาวโตฯ ยา หิ อริเย อุปวทติ, สา เจตนา อริยูปวาทธมฺมาฯ ตโต ปรนฺติ ขมาปนโต อุปริฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ มหาสีหนาทสฺส ลีนตฺถปกาสเน วุตฺตเมวฯ ยาว ภิกฺขุภาวํ ปฏิชานาติ ปาราชิกํ อาปนฺโนฯ น วุฏฺฐาติ เสสํ ครุกาปตฺติํฯ น เทเสติ ลหุกาปตฺติํฯ

อยํ ภิกฺขุ อริฏฺโฐฯ รเสน รสํ สํสนฺทิตฺวาติ อนวชฺเชน ปจฺจยปริภุญฺชนรเสน สาวชฺชํ กามคุณปริโภครสํ สมาเนตฺวาฯ อุปเนนฺโต วิยาติ พนฺธนํ อุปเนนฺโต วิยฯ ‘‘ฆเฏนฺโต วิยา’’ติปิ ปาโฐฯ อุปสํหรนฺโต วิยาติ สทิสตํ อุปสํหรนฺโต วิย เอกนฺตสาวชฺเช อนวชฺชภาวปกฺเขเปนฯ ปาปกนฺติ ลามกฏฺเฐน ทุคฺคติสมฺปาปนฏฺเฐน จ ปาปกํฯ เสตุกรณวเสน มหาสมุทฺทํ พนฺธนฺเตน วิยฯ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ‘‘สาวชฺช’’นฺติ ทิฏฺฐํ ‘‘อนวชฺช’’นฺติ คหเณน เตน ปฏิวิรุชฺฌนฺโตฯ เอกนฺตโต อนนฺตรายิกนฺติ คหเณน เวสารชฺชญาณํ ปฏิพาหนฺโตฯ กามกณฺฏเกหิ อริยมคฺคสมฺมาปฏิปตฺติ น อุปกฺกิลิสฺสตีติ วทนฺโต ‘‘อริยมคฺเค ขาณุกณฺฏกาทีนิ ปกฺขิปนฺโต’’ติ วุตฺโตฯ ปฐมปาราชิกสิกฺขาปทสงฺขาเต, ‘‘อพฺรหฺมจริยํ ปหายา’’ติ (ที. นิ. 1.8, 194) อาทิเทสนาสงฺขาเต จ อาณาจกฺเกฯ

ปุจฺฉมานา สมนุยุญฺชนฺติ นามฯ ปุจฺฉา หิ อนุโยโคติฯ เตนาธิคตาย ลทฺธิยา อนุวชฺชนตฺถํ ปจฺจนุภาสเนน ปุน ปฏิชานาปนํ ปติฏฺฐาปนํ, ตํ ปนสฺส อาทาย สมาทาปนํ วิย โหตีติ อาห ‘‘สมนุคาหนฺติ นามา’’ติฯ ตสฺสา ปน ลทฺธิยา อนุยุญฺชิตาย วุจฺจมานมฺปิ การณํ การณปติรูปกเมวาติ ตสฺส ปุจฺฉนํ สมนุภาสนํฯ อนุทหนฏฺเฐน อนุปายปฏิปตฺติยา สมฺปติ อายติญฺจ อนุทหนฏฺเฐนฯ มหาภิตาปนฏฺเฐน อนวฏฺฐิตสภาวตายฯ อิตฺตรปจฺจุปฏฺฐานฏฺเฐน มุหุตฺตรมณียตายฯ ตาวกาลิกฏฺเฐน ปเรหิ อภิภวนียตายฯ สพฺพงฺคปจฺจงฺคปลิภญฺชนฏฺเฐน เฉทนเภทนาทิอธิกรณภาเวนฯ

อุคฺฆาฏสทิสตาย อธิกุฏฺฏนฏฺเฐนฯ อวเณ วณํ อุปฺปาเทตฺวา อนฺโต อนุปวิสนสภาวตาย วินิวิชฺฌนฏฺเฐนฯ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกอนตฺถนิมิตฺตตาย สาสงฺกสปฺปฏิภยฏฺเฐนฯ ทิฏฺฐิถาเมนาติ ตสฺสา ทิฏฺฐิยา ถามคตภาเวนฯ ทิฏฺฐิปรามาเสนาติ ทิฏฺฐิสงฺขาตปรามสเนนฯ ทิฏฺฐิเยว หิ ธมฺมสภาวํ อติกฺกมิตฺวา ปรโต อามสเนน ปรามาโสฯ อภินิวิสฺสาติ ตณฺหาภินิเวสปุพฺพงฺคเมน ทิฏฺฐาภินิเวเสน ‘‘อิทเมเวตฺถ ตถ’’นฺติ อภินิวิสิตฺวาฯ ยสฺมา หิ อภินิเวสนํ ตตฺถ อภินิวิฏฺฐํ นาม โหติฯตสฺมา อาห ‘‘อธิฏฺฐหิตฺวา’’ติฯ

[235] นตฺถีติ วตฺตุกาโมปีติ อตฺตโน ลทฺธิํ นิคุเหตุกามตาย อวชานิตุกาโมปิฯ สมฺปฏิจฺฉติ ปฏิชานาติฯ ทฺเว กถาติ วิสํวาทนกถํ สนฺธาย วทติฯ อภูตกถา หิ ปุพฺเพ ปวตฺตา ภูตกถาย วเสน ทฺเว กถาติ วุจฺจติฯ

[236] กสฺส โข นามาติ อิมินา สตฺถา ‘‘น มม ตุยฺหํ ตาทิสสฺส อตฺถาย ธมฺมเทสนา นาม ภูตปุพฺพา’’ติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘ขตฺติยสฺส วา’’ติอาทิฯ

ญาณมยา อุสฺมา เอตสฺส อตฺถีติ อุสฺมี, ตถารูเปหิ ปจฺจเยหิ อนุสฺมีกโต ตสฺมิํ อตฺตภาเว ปฏิเวธคพฺโภอปิ อุสฺมีกโตติ วิกตภาวโต ปญฺญาพีชมสฺส อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย อปิ นุ อตฺถีติ ภควา ภิกฺขู ปุจฺฉติฯ เต ปฏิกฺขิปนฺตา วทนฺติ ฐานคเตน ทุจฺจริเตน ญาณุปหตภาวํ สมฺปสฺสนฺตาฯ นิตฺเตชภูโตติ นิตฺเตชํ ภูโต เตโชหานิปฺปตฺโตฯ ตโต เอว ภิกฺขูนมฺปิ สมฺมุขา โอโลเกตุํ อสมตฺถตาย ปตฺตกฺขนฺโธ อโธมุโขฯ สหธมฺมิกํ กิญฺจิ วตฺตุํ อวิสหนโต อปฺปฏิภาโนฯ สมฺปตฺตูปคนฺติ สมฺปตฺติอาวหํฯ ปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺโตติ ปฏิเสเธนฺโตฯ

[237] อนฺตรายกรลทฺธิยา สภาววิภาวเนน ปริสํ โสเธติฯ นิสฺสาเรติ นีหรติ อวิสุทฺธทิฏฺฐิตายฯ กสฺสจิ พุทฺธานุภาวํ อชานนฺตสฺสฯ ตสฺส หิ เอวํ ภเวยฺย ‘‘สหสา กถิต’’นฺติฯ น หิ กทาจิ พุทฺธานํ สหสา กิริยา นาม อตฺถิฯ อสฺสาติ ‘‘กสฺสจี’’ติ วุตฺตภิกฺขุสฺสฯ

สุตฺวาปิ ตุณฺหีภาวํ อาปชฺเชยฺยาติ อถาปิ สิยาติ สมฺพนฺโธฯ ตํ สพฺพนฺติ ‘‘สเจ หี’’ติอาทินา วุตฺตํ สพฺพํ ปริกปฺปนํฯ น กริสฺสนฺตีติ ปริสาย ลทฺธิํ โสเธตีติ สมฺพนฺโธฯ ลทฺธิํ ปกาเสนฺโตติ มหาสาวชฺชตาวเสน ปกาเสนฺโตฯ สญฺญาวิตกฺเกหีติ สุภนิมิตฺตานุพฺยญฺชนคฺคาหาทิวเสน ปวตฺเตหิ สญฺญาวิตกฺเกหิฯ เตนาห ‘‘กิเลสกามสมฺปยุตฺเตหี’’ติฯ เมถุนสมาจารนฺติ อิทํ อธิการวเสน วุตฺตํฯ ตทญฺญมฺปิ ปน – ‘‘อปิจ โข มาตุคามสฺส อุจฺฉาทนํ ปริมทฺทนํ นหาปนํ สมฺพาหนํ สาทิยตี’’ติอาทินา (อ. นิ. 7.50) อาคตํ วิสภาควตฺถุวิสยํ อามิสปริโภคํฯ ‘‘อญฺญตฺเรว กาเมหิ อญฺญตฺร กามสญฺญาหิ อญฺญตฺร กามวิตกฺเกหิ สมาจริสฺสตี’’ติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ

[238] โยนิโส ปจฺจเวกฺขเณน นตฺถิ เอตฺถ ฉนฺทราโคติ นิจฺฉนฺทราโค, ตํ นิจฺฉนฺทราคํฯ กทาจิ อุโปสถิกภาเวน สมาทินฺนสีลาปิ โหนฺติ กทาจิ โนติ อนิพทฺธสีลานํ คหฏฺฐานํฯ สีลสมาทานภาวโต อนฺตรายกรํฯ วตฺถุกามานํ สจฺฉนฺทราคปริโภคญฺจฯ อปจฺจเวกฺขเณน ภิกฺขูนํ อาวรณกรํฯ ปจฺจยานํ สจฺฉนฺทราคปริโภคญฺจฯ อยํ อริฏฺโฐ ทุคฺคหิตาย ปริยตฺติยา วเสน อมฺเห เจว อพฺภาจิกฺขติ, อตฺตานญฺจ ขนติ, พหุญฺจ อปุญฺญํ ปสวตีติ เอวํ สญฺญา มา โหนฺตูติ ทุคฺคหิตาย ปริยตฺติยา โทสํ ทสฺเสนฺโต อาหฯ อุคฺคณฺหนฺตีติ สชฺฌายนฺติ เจว วาจุคฺคตํ กโรนฺตา ธาเรนฺติ จาติ อตฺโถฯ

สุตฺตนฺติอาทินา นวปฺปเภทมฺปิ ปริยตฺติธมฺมํ ปริยาทิยติฯ กถํ สุตฺตํ นวปฺปเภทํ? สคาถกญฺหิ สุตฺตํ เคยฺยํ, นิคฺคาถกํ สุตฺตํ เวยฺยากรณํ, ตทุภยวินิมุตฺตญฺจ สุตฺตํ อุทานาทิวิเสสสญฺญาวิรหิตํ นตฺถิ, ยํ สุตฺตงฺคํ สิยา, มงฺคลสุตฺตาทีนญฺจ สุตฺตงฺคสงฺคโห น สิยา คาถาภาวโต ธมฺมปทาทีนํ วิย, เคยฺยงฺคสงฺคโห วา สิยา สคาถกตฺตา สคาถาวคฺคสฺส วิย, ตถา อุภโตวิภงฺคาทีสุ สคาถกปฺปเทสานนฺติ? วุจฺจเต –

สุตฺตนฺติ สามญฺญวิธิ, วิเสสวิธโย ปเร;

สนิมิตฺตา นิรูฬฺหตฺตา, สหตาญฺเญน นญฺญโตฯ (ที. นิ. ฏี. 1.นิทานกถาวณฺณนา; อ. นิ. ฏี. 2.4.6; สารตฺถ. ฏี. 1.พาหิรนิทานกถา);

สพฺพสฺสปิ หิ พุทฺธวจนสฺส สุตฺตนฺติ อยํ สามญฺญวิธิฯ เตเนวาห อายสฺมา มหากจฺจาโน เนตฺติยํ (เนตฺติ. 1.สงฺคหวาร) ‘‘นววิธสุตฺตนฺตปริเยฏฺฐี’’ติฯ ‘‘เอตฺตกํ ตสฺส ภควโต สุตฺตาคตํ สุตฺตปริยาปนฺนํ (ปาจิ. 655, 1242), สกวาเท ปญฺจ สุตฺตสตานี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; กถา. อฏฺฐ. นิทานกถา) เอวมาทิ จ เอตสฺส อตฺถสฺส สาธกํฯ ตเทกเทเสสุ ปน เคยฺยาทโย วิเสสวิธโย เตน เตน นิมิตฺเตน ปติฏฺฐิตาฯ ตถา หิ เคยฺยสฺส สคาถกตฺตํ ตพฺภาวนิมิตฺตํฯ โลเกปิ หิ สสิโลกํ สคาถกํ วา จุณฺณิยคนฺถํ ‘‘เคยฺย’’นฺติ วทนฺติฯ คาถาวิรเห ปน สติ ปุจฺฉํ กตฺวา วิสฺสชฺชนภาโว เวยฺยากรณสฺส ตพฺภาวนิมิตฺตํฯ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนญฺหิ ‘‘พฺยากรณ’’นฺติ วุจฺจติ, พฺยากรณเมว เวยฺยากรณํฯ

เอวํ สนฺเต สคาถกาทีนมฺปิ ปุจฺฉํ กตฺวา วิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตานํ เวยฺยากรณภาโว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ เคยฺยาทิสญฺญานํ อโนกาสภาวโต, ‘‘คาถาวิรเห สตี’’ติ วิเสสิตตฺตา จฯ ตถา หิ ธมฺมปทาทีสุ เกวลํ คาถาพนฺเธสุ, สคาถกตฺเตปิ โสมนสฺสญาณมยิกคาถายุตฺเตสุ, ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติ (อิติวุ. 1) อาทิวจนสมฺพนฺเธสุ, อพฺภุตธมฺมปฏิสํยุตฺเตสุ จ สุตฺตวิเสเสสุ ยถากฺกมํ คาถา-อุทาน-อิติวุตฺตก-อพฺภุตธมฺม-สญฺญา ปติฏฺฐิตา, ตถา สติปิ คาถาพนฺธภาเว ภควโต อตีตาสุ ชาตีสุ จริยานุภาวปฺปกาสเกสุ ชาตกสญฺญา, สติปิ ปญฺหวิสฺสชฺชนภาเว สคาถกตฺเต จ เกสุจิ สุตฺตนฺเตสุ เวทสฺส ลภาปนโต เวทลฺลสญฺญา ปติฏฺฐิตาติ เอวํ เตน เตน สคาถกตฺตาทินา นิมิตฺเตน เตสุ เตสุ สุตฺตวิเสเสสุ เคยฺยาทิสญฺญา ปติฏฺฐิตาติ วิเสสวิธโย สุตฺตงฺคโต ปเร เคยฺยาทโยฯ ยํ ปเนตฺถ เคยฺยงฺคาทินิมิตฺตรหิตํ, ตํ สุตฺตงฺคํ วิเสสสญฺญาปริหาเรน สามญฺญสญฺญาย ปวตฺตนโตติฯ นนุ จ สคาถกํ สุตฺตํ เคยฺยํ, นิคฺคาถกํ สุตฺตํ เวยฺยากรณนฺติ สุตฺตงฺคํ น สมฺภวตีติ โจทนา ตทวตฺถา เอวาติ? น ตทวตฺถา โสธิตตฺตาฯ โสธิตญฺหิ ปุพฺเพ ‘‘คาถาวิรเห สติ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนภาโว เวยฺยากรณสฺส ตพฺภาวนิมิตฺต’’นฺติฯ

ยญฺจ วุตฺตํ ‘‘คาถาภาวโต มงฺคลสุตฺตาทีนํ สุตฺตงฺคสงฺคโห น สิยา’’ติ (ขุ. ปา. 5.1; สุ. นิ. 261), ตํ น, นิรุฬฺหตฺตาฯ นิรุฬฺโห หิ มงฺคลสุตฺตาทีนํ สุตฺตภาโวฯ

น หิ ตานิ ธมฺมปทพุทฺธวํสาทโย วิย คาถาภาเวน ปญฺญาตานิ, กินฺตุ สุตฺตภาเวเนวฯ เตเนว หิ อฏฺฐกถายํ ‘‘สุตฺตนามก’’นฺติ นามคฺคหณํ กตํฯ ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘สคาถกตฺตา เคยฺยงฺคสงฺคโห สิยา’’ติ , ตทปิ นตฺถิ, ยสฺมา สหตาญฺเญนฯ สห คาถาหีติ หิ สคาถกํ, สหภาโว จ นาม อตฺถโต อญฺเญน โหติ, น จ มงฺคลสุตฺตาทีสุ คาถาวินิมุตฺโต โกจิ สุตฺตปเทโส อตฺถิ, โย ‘‘สห คาถาหี’’ติ วุจฺเจยฺย, น จ สมุทาโย นาม โกจิ อตฺถิฯ ยทปิ วุตฺตํ ‘‘อุภโตวิภงฺคาทีสุ สคาถกปฺปเทสานํ เคยฺยงฺคสงฺคโห สิยา’’ติ, ตทปิ น อญฺญโตฯ อญฺญา เอว หิ ตา คาถา ชาตกาทิปริยาปนฺนตฺตา, อโต น ตาหิ อุภโตวิภงฺคาทีนํ เคยฺยงฺคภาโวติฯ เอวํ สุตฺตาทีนํ องฺคานํ อญฺญมญฺญสงฺกราภาโว เวทิตพฺโพฯ

อตฺถตฺถนฺติ อตฺถภูตํ ยถาภูตํ อตฺถํฯ อนตฺถมฺปิ เกจิ วิปลฺลาสวเสน ‘‘อตฺโถ’’ติ คณฺหนฺตีติ ‘‘อตฺถตฺถ’’นฺติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ การณตฺถนฺติ การณภูตํ อตฺถํ, สีลํ สมาธิสฺส การณํ, สมาธิ วิปสฺสนายาติ เอวํ ตสฺส ตสฺส การณภูตํ อตฺถํฯ เตนาห ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน สีล’’นฺติอาทิฯ เตเนตํ ทสฺเสติ – อิมสฺมิํ ฐาเน สีลํ กถิตํ, ตญฺจ ยาวเทว สมาธตฺถํ, สมาธิ วิปสฺสนตฺโถ, วิปสฺสนา มคฺคตฺถา, มคฺโค ผลตฺโถ, วฏฺฏํ กถิตํ ยาวเทว วิวฏฺฏาธิคมตฺถนฺติ ชานิตุํ น สกฺโกนฺตีติฯ เอวํ ปาฬิยํ ‘‘อตฺถ’’นฺติ อิมินา ภาสิตตฺถปโยชนตฺถานํ คหิตตา เวทิตพฺพาฯ น ปริคฺคณฺหนฺตีติ น วิจาเรนฺติ, นิชฺฌานปญฺญากฺขมา น โหนฺติ, นิชฺฌายิตฺวา ปญฺญาย โรเจตฺวา คเหตพฺพา น โหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ อิติ เอวํ เอตาย ปริยตฺติยา วาทปฺปโมกฺขานิสํสา อตฺตโน อุปริ ปเรหิ อาโรปิตวาทสฺส นิคฺคหสฺส โมกฺขปโยชนา หุตฺวา ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติฯ วาทปฺปโมกฺโข วา นินฺทาปโมกฺโขฯ ยสฺส จาติ ยสฺส จ สีลาทิปูรเณน ปตฺตพฺพสฺส, มคฺคสฺส วา ตทธิคเมน ปตฺตพฺพสฺส, ผลสฺส วา ตทธิคเมน ปตฺตพฺพสฺส, อนุปาทาวิโมกฺขสฺส วา อตฺถายฯ ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติ, ญาเยน ปริยาปุณนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ นานุโภนฺติ น วินฺทนฺติฯ เตสํ เต ธมฺมา ทุคฺคหิตา อุปารมฺภมานทปฺปมกฺขปฬาสาทิเหตุภาเวน ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติฯ

[239] อลํ ปริยตฺโต คโท อสฺสาติ อลคทฺโท อนุนาสิกโลปํ ท-การาคมญฺจ กตฺวาฯ วฏฺฏทุกฺขกนฺตารโต นิตฺถรณตฺถาย ปริยตฺติ นิตฺถรณปริยตฺติฯ ภณฺฑาคาเร นิยุตฺโต ภณฺฑาคาริโก, ภณฺฑาคาริโก วิย ภณฺฑาคาริโก, ธมฺมรตนานุปาลโกฯ อญฺญํ อตฺถํ อนเปกฺขิตฺวา ภณฺฑาคาริกสฺเสว สโต ปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติฯ ‘‘วํสานุรกฺขโกวา’’ติ อวธารณํ สีหาวโลกนญาเยน ตนฺติธารโกว ปเวณิปาลโกวาติ ปุริมปททฺวเยปิ โยเชตพฺพํฯ

ยทิ ตนฺติธารณาทิอตฺถํ พุทฺธวจนสฺส ปริยาปุณนํ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ, กสฺมา ‘‘ขีณาสวสฺสา’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ, นนุ เอกจฺจสฺส ปุถุชฺชนสฺสปิ อยํ นโย ลพฺภตีติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘โย ปนา’’ติอาทิฯ อตฺตโน ฐาเนติ นิตฺถรณฏฺฐาเนฯ กามํ ปุถุชฺชโน ‘‘ปเวณิํ ปาเลสฺสามี’’ติ อชฺฌาสเยน ปริยาปุณาติฯ อตฺตโน ปน ภวกนฺตารโต อนิตฺติณฺณตฺตา ตสฺส สา ปริยตฺติ นิตฺถรณปริยตฺติ เอว นาม โหตีติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ปุถุชฺชนสฺสา’’ติอาทิฯ

นิชฺฌานํ ขมนฺตีติ นิชฺฌานปญฺญํ ขมนฺติฯ ตตฺถ ตตฺถ อาคเต สีลาทิธมฺเม นิชฺฌายิตฺวา ปญฺญาย โรเจตฺวา ยาถาวโต คเหตพฺพา โหนฺติฯ เตนาห ‘‘อิธ สีล’’นฺติอาทิฯ น เกวลํ สุคฺคหิตํ ปริยตฺติํ นิสฺสาย มคฺคภาวนาผลสจฺฉิกิริยา, ปรวาทนิคฺคหสกวาทปติฏฺฐาปนาทีนิปิ อิชฺฌนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปรวาเท’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหํ นิคฺคหิตฺวา’’ติอาทิ (ที. นิ. 2.268)ฯ อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺฐานนฺติ ทิฏฺฐิวินิเวฐนาทิวเสน อิจฺฉิตํ อิจฺฉิตํ ปาฬิปเทสํฯ โมเจตุนฺติ อปเนตุํฯ อหิตาย ทุกฺขาย อสํวตฺตนมฺปิ ตทภาเว อุปฺปชฺชนกหิตสุขสฺส การณเมว ตสฺมิํ สติ ภาวโตติฯ สุคฺคหิตอลคทฺทสฺสปิ หิตาย สุขาย สํวตฺตนตา ทฏฺฐพฺพาฯ

[240] อุตฺตรนฺติ เอเตนาติ อุตฺตโร, สินนฺติ พนฺธนฺตีติ เสตุ, อุตฺตโร จ โส เสตุ จาติ อุตฺตรเสตุฯ กูลํ ปรตีรํ วหติ ปาเปตีติ กุลฺลํฯ กลาปํ กตฺวา พทฺโธติ เวฬุนฬาทีหิ กลาปวเสน พทฺโธฯ อณุนฺติ อิทํ อฏฺฐสมาปตฺติอารมฺมณํ สญฺโญชนํ สนฺธาย วทติฯ

ถูลนฺติ อิตรํฯ ทิฏฺฐินฺติ ยถาภูตทสฺสนํ, วิปสฺสนนฺติ อตฺโถฯ เอวํ ปริสุทฺธํ เอวํ ปริโยทาตนฺติ เตภูมเกสุ ธมฺเมสุ ญาตํ ‘‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’’ติ, เอวํ ตณฺหาทิฏฺฐิสํกิเลสาภาเวน สพฺพโส วิสุทฺธํ, ปริสุทฺธตฺตา เอว ปริโยทาตํฯ น อลฺลีเยถาติ นิกนฺติวเสน น นิสฺสเยถฯ น เกลาเยถาติ น มมาเยถฯ น ธนาเยถาติ ธนํ ทฺรพฺยํ น กยิราถฯ อุภยตฺถาติ สมเถ วิปสฺสนาย จฯ

อสทฺธมฺเมติอาทีสุ อสตํ หีนชฺฌาสยานํ ธมฺโมติ อสทฺธมฺโมฯ คามวาสีนํ ธมฺโมติ คามธมฺโมฯ กิเลสานํ วสฺสนสภาวตาย วสลธมฺโมฯ กิเลเสหิ ทูสิตตฺตา ถูลตฺตา จ ทุฏฺฐุลฺโลฯ อุทกสุทฺธิปริโยสานตาย โอทกนฺติโกฯ ‘‘ธมฺมาปิ โว ปหาตพฺพา’’ติ อิมินาปิ โอวาเทน ภิกฺขู อุทฺทิสฺส กเถนฺโตปิ อริฏฺฐํเยว นิคฺคณฺหาติฯ

[241] ติวิธคฺคาหวเสนาติ ตณฺหามานทิฏฺฐิคฺคาหวเสนฯ ยทิ เอวํ ‘‘อหํ มมาติ คณฺหาตี’’ติ คาหทฺวยเมว กสฺมา วุตฺตนฺติ? นยิทเมวํ ตตฺถาปิ คาหตฺตยสฺเสว วุตฺตตฺตาฯ ‘‘อห’’นฺติ หิ อิมินา มานทิฏฺฐิคฺคาหา วุตฺตา ‘‘อหมสฺมี’’ติ คาหสามญฺญโตฯ ทิฏฺฐิปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ ปุริมุปฺปนฺนาย ทิฏฺฐิยา อุตฺตรทิฏฺฐิยา สกฺกายทิฏฺฐิยา สสฺสตทิฏฺฐิยา จ การณภาวโตฯ อารมฺมณํ ปญฺจ ขนฺธา, รูปารมฺมณาทีนิ จฯ ทิฏฺฐิยา ปจฺจโย อวิชฺชา-ผสฺส-สญฺญา-วิตกฺก-อโยนิโสมนสิการ-ปาปมิตฺตปรโตโฆสาทิโก ทิฏฺฐิยา อุปนิสฺสยาทิปจฺจโยฯ วุตฺตญฺเหตํ ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. 1.124)‘‘กตมานิ อฏฺฐ ทิฏฺฐิฏฺฐานานิ อวิชฺชาปิ ผสฺโสปิ สญฺญาปิ วิตกฺโกปิ อโยนิโสมนสิกาโรปิ ปาปมิตฺโตปิ ปรโตโฆโสปิ ทิฏฺฐิฏฺฐาน’’นฺติอาทิฯ รูปารมฺมณาติ รุปฺปนสภาวธมฺมารมฺมณาฯ รูปํ ปน อตฺตาติ น วตฺตพฺพํ อิธ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 3.81, 345) อิมสฺส คาหสฺส อนธิปฺเปตตฺตาฯ โส หิ ‘‘ยมฺปิ ตํ ทิฏฺฐิฏฺฐาน’’นฺติอาทินา ปรโต วุจฺจติฯ อิธ ปน ‘‘รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ, อตฺตนิ รูปํ, รูปสฺมิํ อตฺตาน’’นฺติ อิเม ตโย คาหา อธิปฺเปตาติ เกจิ, ตทยุตฺตํฯ

ยสฺมา รูปํ อตฺตา น โหติ, อตฺตคฺคาหสฺส ปน อาลมฺพนํ โหติ, อตฺตสภาเวเยว วา รูปาทิธมฺเม อารพฺภ อตฺตทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ, น อตฺตานํ ตสฺส ปรมตฺถโต อนุปลพฺภนโต, ตสฺมา รูปาทิอารมฺมณาว อตฺตทิฏฺฐีติ กตฺวา วุตฺตํ, รูปํ ปน ‘‘อตฺตา’’ติ น วตฺตพฺพนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ ‘‘ยมฺปิ ตํ ทิฏฺฐิฏฺฐาน’’นฺติอาทินา ปน วิปสฺสนาปฏิวิปสฺสนา วิย ทิฏฺฐิอนุปสฺสนา นาม ทสฺสิตาฯ

คนฺธรสโผฏฺฐพฺพายตนานํ สมฺปตฺตคาหินฺทฺริยวิสยตาย ปตฺวา คเหตพฺพตาฯ ตญฺหิ ตสฺส อตฺตโน วิสยํ ปริภุตฺวา สมฺพนฺธํ หุตฺวา คณฺหาติฯ อวเสสานิ สตฺตายตนานิ วิญฺญาตํ นาม มนสา วิญฺญาตพฺพโตฯ อญฺญถา อิตเรสมฺปิ วิญฺญาตตา สิยาฯ ปตฺตนฺติ อธิคตํฯ ปริเยสิตนฺติ คเวสิตํฯ อนุวิจริตนฺติ จินฺติตํฯ เตนาห ‘‘มนสา’’ติฯ เอตฺถ จ ปตฺตปริเยสนานํ อปฏิกฺเขปสฺส, วิสุํ, เอกชฺฌํ ปฏิกฺเขปสฺส จ วเสน จตุกฺโกฏิกํ ทสฺเสตฺวา ปตฺตปริเยสิเตหิ อนุวิจริตสฺส เภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘โลกสฺมิญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปริเยสิตฺวา ปตฺตํ ปฐมํ เจตสา ปจฺฉา กาเยน ปตฺตตฺตา ปตฺตํ นามฯ ปริเยสิตฺวา โนปตฺตํ ปริเยสิตํ นาม เกวลํ ปริเยสิตภาวโตฯ อปริเยสิตฺวา ปตฺตญฺจ โนปตฺตญฺจ มนสา อนุวิจริตพฺพโต มนสานุวิจริตํ นามฯ

อยญฺจ วิกปฺโป อากุโล วิยาติ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปตฺตฏฺเฐนาติ ปตฺตภาเวน ปตฺตตาสามญฺเญนฯ อปริเยสิตฺวา โนปตฺตํ มนสานุวิจริตํ นาม ปตฺติยา ปริเยสนาย จ อภาวโตฯ สพฺพํ วา เอตนฺติ ‘‘ปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปี’’ติอาทินา วุตฺตํ จตุพฺพิธมฺปิฯ อิมินาติ ‘‘ยมฺปิ ตํ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ’’ติอาทิวจเนนฯ วิญฺญาณารมฺมณา ตณฺหามานทิฏฺฐิโย กถิตา ปาริเสสญาเยน ฯ เอวํ ปาริเสสญายปริคฺคเห กิํ ปโยชนนฺติ อาห ‘‘เทสนาวิลาเสนา’’ติอาทิฯ เยสํ วิเนยฺยานํ เทเสตพฺพธมฺมสฺส สรูปํ อนามสิตฺวา อารมฺมณกิจฺจ-สมฺปยุตฺตธมฺม-ผลวิเสสาทิ-ปการนฺตรวิภาวเนน ปฏิเวโธ โหติ, เตสํ ตปฺปการเภเทหิ ธมฺเมหิ, เยสํ ปน เยน เอเกเนว ปกาเรน สรูเปเนว วา วิภาวเน กเต ปฏิเวโธ โหติ, เตสํ ตํ วตฺวา ธมฺมิสฺสรตฺตา ตทญฺญํ นิรวเสสาการวิภาวนญฺจ เทสนาวิลาโสฯ เตนาห ‘‘ทิฏฺฐาทิอารมฺมณวเสน วิญฺญาณํ ทสฺสิต’’นฺติฯ

ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺติ ทิฏฺฐิ เอว ทิฏฺฐิฏฺฐานํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ ยํ รูปํ เอสา ทิฏฺฐิ ‘‘โลโก จ อตฺตา จา’’ติ คณฺหาติฯ ตํ รูปํ สนฺธาย ‘‘โส โลโก โส อตฺตา’’ติ วจนํ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ

โส เปจฺจ ภวิสฺสามีติ อุทฺธมาฆาตนิกวาทวเสนายํ ทิฏฺฐีติ อาห ‘‘โส อหํ ปรโลกํ คนฺตฺวา นิจฺโจ ภวิสฺสามี’’ติอาทิฯ ธุโวติ ถิโรฯ สสฺสโตติ สพฺพทาภาวีฯ อวิปริณามธมฺโมติ ชราย มรเณน จ อวิปริณาเมตพฺพสภาโว, นิพฺพิกาโรติ อตฺโถฯ ตมฺปิ ทสฺสนนฺติ ตมฺปิ ตถาวุตฺตํ ทิฏฺฐิทสฺสนํ อตฺตานํ วิย ตณฺหาทิฏฺฐิคฺคาหวิเสเสน คณฺหาติฯ เตนาห ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทิฯ ทิฏฺฐารมฺมณาติ ทิฏฺฐิวิสยาฯ กถํ ปน ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิวิสยา โหตีติ อาห ‘‘วิปสฺสนายา’’ติอาทิฯ ปฏิวิปสฺสนากาเลติ ยมกโต สมฺมสนาทิกาลํ สนฺธายาหฯ ตตฺถ อกฺขรจินฺตกานํ สทฺเท วิย, เวทชฺฌายีนํ เวทสตฺเถ วิย จ ทิฏฺฐิยํ ทิฏฺฐิคติกานํ ทิฏฺฐิคฺคาหปฺปวตฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ

สมนุปสฺสตีติ ปทสฺส จ ตสฺโส สมนุปสฺสนา อตฺโถติ โยชนาฯ เตน สมนุปสฺสนา นาม จตุพฺพิธาติ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ญาณํ ตาว สมวิสมํ สมฺมา ยาถาวโต อนุปสฺสตีติ สมนุปสฺสนาฯ อิตรา ปน สํกิเลสวเสน อนุ อนุ ปสฺสนฺตีติ สมนุปสฺสนาฯ ยทิ เอวํ โหตุ ตาว ทิฏฺฐิสมนุปสฺสนา มิจฺฉาทสฺสนภาวโต, กถํ ตณฺหามานาติ? ตณฺหายปิ สตฺตานํ ปาปกรเณ อุปายทสฺสนวเสน ปญฺญาปติรูปิกา ปวตฺติ ลพฺภเตว, ยาย วญฺจนนิกติสาจิโยคา สมฺภวนฺติฯ มาโนปิ เสยฺยาทินา ทสฺสนวเสเนว ตถา อตฺตานํ อูหตีติ ตณฺหามานานํ สมนุปสฺสนาปติรูปิกา ปวตฺติ ลพฺภตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อวิชฺชมาเนติ ‘‘เอตํ มมา’’ติ เอวํ คเหตพฺเพ ตณฺหาวตฺถุสฺมิํ อชฺฌตฺตขนฺธปญฺจเก อนุปลพฺภมาเน วินฏฺเฐฯ น ปริตสฺสติ ภยปริตฺตาสตณฺหาปริตฺตาสานํ มคฺเคน สมุคฺฆาติตตฺตาฯ

[242] จตูหิ การเณหีติ ‘‘อสติ น ปริตสฺสตี’’ติ วุตฺตมฺปิ อิตเรหิ ตีหิ สห คเหตฺวา วุตฺตํฯ จตูหิ การเณหีติ จตุกฺโกฏิกสุญฺญตากถนสฺส การเณหิฯ พหิทฺธา อสตีติ พาหิเร วตฺถุสฺมิํ อวิชฺชมาเนฯ สา ปนสฺส อวิชฺชมานตา ลทฺธวินาเสน วา อลทฺธาลาเภน วาติ ปาฬิยํ – ‘‘อหุ วต เม, ตํ วต เม นตฺถิ, สิยา วต เม, ตํ วตาหํ น ลภามี’’ติ วุตฺตนฺติ ตทุภยํ ปริกฺขารวเสน วิภชิตฺวา ตตฺถ ปริตสฺสนํ ทสฺเสตุํ ‘‘พหิทฺธา ปริกฺขารวินาเส’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยานํ ‘‘รโถ วยฺห’’นฺติ เอวมาทิฯ วาหนํ หตฺถิอสฺสาทิฯ

เยหิ กิเลเสหีติ เยหิ อสนฺตปตฺถนาทีหิ กิเลเสหิฯ เอวํ ภเวยฺยาติ เอวํ ‘‘อหุ วต เม’’ติอาทินา โจทนาทิ ภเวยฺยฯ ทิฏฺฐิฏฺฐานาธิฏฺฐานปริยุฏฺฐานาภินิเวสานุสยานนฺติ เอตฺถ อปราปรํ ปวตฺตาสุ ทิฏฺฐีสุ ยา ปรโต อุปฺปนฺนา ทิฏฺฐิโย, ตาสํ ปุริมุปฺปนฺนา ทิฏฺฐิโย การณฏฺเฐน ทิฏฺฐิฏฺฐานานิฯ อธิกรณฏฺเฐน ทิฏฺฐาธิฏฺฐานานิ, ปริยุฏฺฐานปฺปตฺติยา สพฺพาปิ ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานานิฯ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ (ม. นิ. 2.202, 427; 3.27-29; อุทา. 55; มหานิ. 20; เนตฺติ. 59) ปวตฺติยา อภินิเวสาฯ อปฺปหีนภาเวน สนฺตาเน สยนฺตีติ อนุสยาติ เอวํ ทิฏฺฐิฏฺฐานาทีนํ ปทานํ วิภาโค เวทิตพฺโพฯ ตณฺหาทีหิ กมฺปนิยตาย สพฺพสงฺขาราว อิญฺชิตานีติ สพฺพสงฺขารอิญฺชิตานิฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อุปธียติ เอตฺถ ทุกฺขนฺติ อุปธิ, ขนฺธาว อุปธิ ขนฺธูปธิฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ตเทว จ อาคมฺม ตณฺหา ขียติ วิรชฺชติ นิรุชฺฌตีติ โยชนาฯ อุจฺฉิชฺชิสฺสามิ นามสฺสูติอาทีสุ นิปาตมตฺตํ, สํสเย วาฯ ตาโสติ อตฺตนิยาภาวํ ปฏิจฺจ ตณฺหาปริตฺตาโส เจว ภยปริตฺตาโส จฯ เตนาห ‘‘ตาโส เหโส’’ติอาทิฯ โน จสฺสํ, โน จ เม สิยาติ ‘‘อห’’นฺติ กิร โกจิ โน จสฺสํ, ‘‘เม’’ติ จ กิญฺจิ โน สิยาติฯ ตาสปฺปตีการทสฺสนญฺเหตํฯ

[243] เอตฺตาวตาติ ‘‘เอวํ วุตฺเต’’ติอาทินา, ปุจฺฉานุสนฺธิวเสน ปวตฺตาย ‘‘ฉยิมานิ, ภิกฺขเว, ทิฏฺฐิฏฺฐานานี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.241) วาฯ สาปิ หิ อชฺฌตฺตขนฺธวินาเส ปริตสฺสนกํ ทสฺเสตฺวา อปริตสฺสนกํ ทสฺเสนฺตี ปวตฺตาติ ตสฺสนกสฺส สุญฺญตาทสฺสนํ อกิจฺจสาธกมฺปิ สุญฺญตาทสฺสนเมวาติ อิเมสํ วเสน ‘‘จตุกฺโกฏิกา สุญฺญตา กถิตา’’ติ วุตฺตํฯ พหิทฺธา ปริกฺขารนฺติ พาหิรํ สวิญฺญาณกํ อวิญฺญาณกญฺจ สตฺโตปกรณํฯ ตญฺหิ ชีวิตวุตฺติยา ปริกฺขารกฏฺเฐน ‘‘ปริกฺขาโร’’ติ วุตฺตํฯ ปริคฺคหํ นาม กตฺวาติ ‘‘มม อิท’’นฺติ ปริคฺคเหตพฺพตาย ปริคฺคหิตํ นาม กตฺวาฯ สพฺโพปิ ทิฏฺฐิคฺคาโห ‘‘อตฺตา นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต, อตฺตา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสตี’’ติอาทินา อตฺตทิฏฺฐิสนฺนิสฺสโยเยวาติ วุตฺตํ ‘‘สกฺกายทิฏฺฐิปมุขา ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิโย’’ติฯ อยาถาวคฺคาหินา อภินิเวสนปญฺญาปนานํ อุปตฺถมฺภภาวโต ทิฏฺฐิ เอว นิสฺสโยติ ทิฏฺฐินิสฺสโยฯ ปริคฺคณฺเหยฺยาติ นิจฺจาทิวิเสสยุตฺตํ กตฺวา ปริคฺคณฺเหยฺยฯ

กิเมวํ ปริคฺคเหตุํ สกฺกุเณยฺย ? สพฺพตฺถาติ ‘‘ตํ, ภิกฺขเว, อตฺตวาทุปาทานํ อุปาทิเยถ, ตํ, ภิกฺขเว, ทิฏฺฐินิสฺสยํ นิสฺสเยถา’’ติ เอเตสุปิฯ

[244] อตฺตนิ วา สตีติ ยสฺส อตฺตโน สนฺตกภาเวน กิญฺจิ อตฺตนิยนฺติ วุจฺเจยฺย, ตสฺมิํ อตฺตนิ สติ, โส เอว ปน อตฺตา ปรมตฺถโต นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ สกฺกา หิ วตฺตุํ พาหิรกปริกปฺปิโต อตฺตา ‘‘ปรมตฺโถ’’ติ? สิยา ขนฺธปญฺจกํ เญยฺยสภาวตฺตา ยถา ตํ ฆโฏ, ยทิ ปน ตทญฺญํ นาม กิญฺจิ อภวิสฺส, น ตํ นิยมโต วิปรีตํ สิยาติ? น จ โส ปรมตฺถโต อตฺถิ ปมาเณหิ อนุปลพฺภมานตฺตา ตุรงฺคมวิสาณํ วิยาติฯ อตฺตนิเย วา ปริกฺขาเร สตีติ ‘‘อิทํ นาม อตฺตโน สนฺตก’’นฺติ ตสฺส กิญฺจนภาเวน นิจฺฉิเต กิสฺมิญฺจิ วตฺถุสฺมิํ สติฯ อตฺตโน อิทนฺติ หิ อตฺตนิยนฺติฯ อหนฺติ สตีติ ‘‘อหํ นามาย’’นฺติ อหํการวตฺถุภูเต ปรมตฺถโต นิทฺธาริตสรูเป กิสฺมิญฺจิ สติ ตสฺส สนฺตกภาเวน มมาติ กิญฺจิ คเหตุํ ยุตฺตํ ภเวยฺยฯ มมาติ สติ ‘‘อห’’นฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อิติ ปรมตฺถโต อตฺตโน อนุปลพฺภมานตฺตา อตฺตนิยํ กิญฺจิ ปรมตฺถโต นตฺเถวาติ สพฺพสงฺขารานํ อนตฺตตาย อนตฺตนิยตํ, อนตฺตนิยตาย จ อนตฺตกตํ ทสฺเสติฯ ภูตโตติ ภูตตฺถโตฯ ตถโตติ ตถสภาวโตฯ ถิรโตติ ฐิตสภาวโต นิพฺพิการโตฯ

ยสฺมา หุตฺวา น โหตีติ ยสฺมา ปุพฺเพ อสนฺตํ ปจฺจยสมวาเยน หุตฺวา อุปฺปชฺชิตฺวา ปุน ภงฺคุปคเมน น โหติ, ตสฺมา น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ, อธุวนฺติ อตฺโถฯ ตโต เอว อุปฺปาทวยวตฺติโตติ อุปฺปชฺชนวเสน นิรุชฺฌนวเสน จ ปวตฺตนโตฯ สภาววิคโม อิธ วิปริณาโม, ขณิกตา ตาวกาลิกตา, นิจฺจสภาวาภาโว เอว นิจฺจปฏิกฺเขโปฯ อนิจฺจธมฺมา หิ เตเนว อตฺตโน อนิจฺจภาเวน อตฺถโต นิจฺจตํ ปฏิกฺขิปนฺติ นามฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘น นิจฺจนฺติ อนิจฺจ’’นฺติฯ อุปฺปาทชราภงฺควเสน รูปสฺส นิรนฺตรพาธตาติ ปฏิปีฬนากาเรนสฺส ทุกฺขตาฯ สนฺตาโป ทุกฺขทุกฺขตาทิวเสน สนฺตาปนํ ปริทหนํ, ตโต เอวสฺส ทุสฺสหตาย ทุกฺขมตาฯ ติสฺสนฺนํ ทุกฺขตานํ สํสารทุกฺขสฺส จ อธิฏฺฐานตาย ทุกฺขวตฺถุกตาฯ สุขสภาวาภาโว เอว สุขปฏิกฺเขโปฯ วิปริณามธมฺมนฺติ ชราย มรเณน จ วิปริณมนสภาวํฯ

ยสฺมา อิทํ รูปํ ปจฺจยสมวาเยน อุปฺปาทํ, อุปฺปาทานนฺตรํ ชรํ ปตฺวา อวสฺสเมว ภิชฺชติ, ภินฺนญฺจ ภินฺนเมว, นาสฺส กสฺสจิ สงฺกโมติ ภวนฺตรานุปคมนสงฺขาเตน สงฺกมาภาเวน วิปริณามธมฺมตํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘ภวสงฺกนฺติ อุปคมนสภาว’’นฺติ วุตฺตํฯ ปกติภาววิชหนํ สภาววิคโม นิรุชฺฌนเมวฯ นฺติ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ รูปํฯ อิมินาติ ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ติ รูปสฺส ตณฺหาทิคฺคาหานํ วตฺถุภาวปฏิกฺเขเปนฯ รูปญฺหิ อุปฺปนฺนํ ฐิติํ มา ปาปุณาตุ, ฐิติปฺปตฺตํ มา ชีรตุ, ชรปฺปตฺตํ มา ภิชฺชตุ, อุทยพฺพเยหิ มา กิลมิยตูติ น เอตฺถ กสฺสจิ วสีภาโว อตฺถิ, สฺวายมสฺส อวสวตฺตนฏฺโฐ อนตฺตตาสลฺลกฺขณสฺส การณํ โหตีติ อาห ‘‘อวสวตฺตนากาเรน รูปํ, ภนฺเต, อนตฺตาติ ปฏิชานนฺตี’’ติฯ นิวาสิการกเวทกอธิฏฺฐายกวิรเหน ตโต สุญฺญตา สุญฺญฏฺโฐ, สามิภูตสฺส กสฺสจิ อภาโว อสฺสามิกฏฺโฐ, ยถาวุตฺตวสวตฺติภาวาภาโว อนิสฺสรฏฺโฐ, ปรปริกปฺปิตอตฺตสภาวาภาโว เอว อตฺตปฏิกฺเขปฏฺโฐฯ

ยสฺมา อนิจฺจลกฺขเณน วิย ทุกฺขลกฺขณํ, ตทุภเยน อนตฺตลกฺขณํ สุวิญฺญาปยํ, น เกวลํ, ตสฺมา ตทุภเยเนตฺถ อนตฺตลกฺขณวิภาวนํ กตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภควา หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนิจฺจวเสนาติ อนิจฺจตาวเสนฯ ทุกฺขวเสนาติ ทุกฺขตาวเสนฯ น อุปปชฺชตีติ น ยุชฺชติฯ ตเมว อยุชฺชมานตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺขุสฺส อุปฺปาโทปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยสฺมา อตฺตวาที อตฺตานํ นิจฺจํ ปญฺญเปติ, จกฺขุํ ปน อนิจฺจํ, ตสฺมา จกฺขุ วิย อตฺตาปิ อนิจฺโจ อาปนฺโนฯ เตนาห ‘‘ยสฺส โข ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เวตีติ วิคจฺฉติ นิรุชฺฌติฯ อิติ จกฺขุ อนตฺตาติ จกฺขุสฺส อุทยพฺพยวนฺตตาย อนิจฺจตา, อตฺตโน จ อตฺตวาทินา อนิจฺจตาย อนิจฺฉิตตฺตา จกฺขุ อนตฺตาฯ

กามํ อนตฺตลกฺขณสุตฺเต (สํ. นิ. 3.59; มหาว. 20) – ‘‘ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, รูปํ อนตฺตา, ตสฺมา รูปํ อาพาธาย สํวตฺตตี’’ติ รูปสฺส อนตฺตตาย ทุกฺขตา วิภาวิตา วิย ทิสฺสติ, ตถาปิ ‘‘ยสฺมา รูปํ อาพาธาย สํวตฺตติ, ตสฺมา อนตฺตา’’ติ ปากฏตาย สาพาธตาย รูปสฺส อตฺตสาราภาโว วิภาวิโต, ตโต เอว จ ‘‘น ลพฺภติ รูเป เอวํ เม รูปํ โหตุ, เอวํ เม รูปํ มา อโหสี’’ติ รูเป กสฺสจิ อนิสฺสรตา, ตสฺส จ อวสวตฺตนากาโร ทสฺสิโตติ อาห ‘‘ทุกฺขวเสน อนตฺตตํ ทสฺเสตี’’ติฯ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ ยํ วตฺถุ อนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ อุทยพฺพยปฏิปีฬิตตฺตา, ยํ ปน นิจฺจํ ตทภาวโต, ตํ สุขํ ยถา ตํ นิพฺพานนฺติ อธิปฺปาโยฯ ยํ ตนฺติ การณนิทฺเทโสวายํ, ยสฺมา รูปํ อนิจฺจํ, ตํ ตสฺมาติ อตฺโถฯ ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตาติ เอตฺถ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อนิจฺจนฺติ อิมินา ฆฏาทิ วิย ปจฺจยุปฺปนฺนตฺตา รูปํ อนิจฺจนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ อิมินาว นเยน ‘‘อนตฺตา’’ติ วตฺตุํ ลพฺภมาเนปิ ‘‘อนตฺตา’’ติ วตฺตา นาม นตฺถิฯ เอวํ ทุกฺขนฺติ วทนฺตีติ เอตฺถาปิ ยถารหํ วตฺตพฺพํ ‘‘อกฺขิสูลาทิวิการปฺปตฺตกาเล วิย ปจฺจยุปฺปนฺนตฺตา ทุกฺขํ รูป’’นฺติอาทินาฯ ทุทฺทสํ ทุปฺปญฺญาปนํฯ ตถา หิ สรภงฺคาทโยปิ สตฺถาโร นาทฺทสํสุ, กุโต ปญฺญาปนาฯ ตยิทํ อนตฺตลกฺขณํฯ

ตสฺมาติหาติอาทินา ติยทฺธคตรูปํ ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอตรหิ อญฺญทาปี’’ติฯ ตํ ปน ยาทิสํ ตาทิสมฺปิ ตถา วุตฺตนฺติ อชฺฌตฺตาทิวิเสโสปิ วตฺตพฺโพฯ ปิ-สทฺเทน วา ตสฺสาปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

[245] อุกฺกณฺฐตีติ นาภิรมติฯ อญฺญตฺถ ‘‘นิพฺพิทา’’ติ พลววิปสฺสนา วุจฺจติ, สานุโลมา ปน สงฺขารุเปกฺขา ‘‘วุฏฺฐานคามินี’’ติ, สา อิธ กถํ นิพฺพิทา นาม ชาตาติ อาห ‘‘วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาย หี’’ติอาทิฯ อิมินา สิขาปตฺตนิพฺเพทตาย วุฏฺฐานคามินี อิธ นิพฺพิทานาเมน วุตฺตาติ ทสฺเสติฯ

‘‘โส อนุปุพฺเพน สญฺญคฺคํ ผุสตี’’ติ (ที. นิ. 1.414, 415) วตฺวา ‘‘สญฺญา โข โปฏฺฐปาท ปฐมํ อุปฺปชฺชติ, ปจฺฉา ญาณ’’นฺติ (ที. นิ. 1.416) วุตฺตตฺตา สญฺญคฺคนฺติ วุตฺตา โลกิยาสุ ปหานสญฺญาสุ สิขาปตฺตภาวโตฯ ธมฺมฏฺฐิติญาณนฺติ วุตฺตา อิทปฺปจฺจยตาทสฺสนสฺส มตฺถกปฺปตฺตีติ กตฺวาฯ ตโต ปรญฺหิ อสงฺขตารมฺมณํ ญาณํ โหติฯ เตนาห – ‘‘ปุพฺเพ โข สุสิม ธมฺมฏฺฐิติญาณํ, ปจฺฉา นิพฺพาเน ญาณ’’นฺติ (สํ. นิ. 2.70)ฯ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคนฺติ วุตฺตา มคฺคาธิคมสฺส ปริปนฺถภูตสพฺพสํกิเลสวิสุทฺธิ ปธานิกสฺส โยคิโน, ปธานภาวนาย วา ชาตํ องฺคนฺติ กตฺวาฯ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ วุตฺตา ปรมุกฺกํสคตปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิภาวโตฯ

อตมฺมยตนฺติ เอตฺถ ตมฺมยตา นาม ตณฺหา, กามตณฺหาทีสุ ตาย ตาย นิพฺพตฺตตฺตา ตมฺมยํ นาม เตภูมิกปฺปวตฺตํ, ตสฺส ภาโวติ กตฺวาฯ ตสฺสา ตณฺหาย ปริยาทานโต วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา อตมฺมยตาติ วุจฺจติฯ นิสฺสายาติ ตํ อตมฺมยตํ ปจฺจยํ กตฺวาฯ อาคมฺมาติ ตสฺเสว เววจนํฯ นานตฺตาติ นานาสภาวา พหู อเนกปฺปการาฯ นานตฺตสิตาติ นานารมฺมณนิสฺสิตา รูปาทิวิสยาฯ เอกตฺตาติ เอกสภาวาฯ เอกตฺตสิตาติ เอกํเยว อารมฺมณํ นิสฺสิตาฯ ตํ นิสฺสายาติ ตํ เอกตฺตสิตํ อุเปกฺขํ ปจฺจยํ กตฺวาฯ เอติสฺสาติ เอติสฺสา อุเปกฺขายฯ ปหานํ โหตีติ อญฺญาณุเปกฺขโต ปภุติ สพฺพํ อุเปกฺขํ ปชหิตฺวา ฐิตสฺส ‘‘อตมฺมยตา’’ติ วุตฺตาย วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาย อรูปาวจรสมาปตฺติอุเปกฺขาย วิปสฺสนุเปกฺขาย จ ปหานํ โหตีติ ปริยาทานนฺติ วุตฺตาติฯ สพฺพสงฺขารคตสฺส มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขานสฺส สิขาปตฺตภาวโต วุฏฺฐานคามินี มุญฺจิตุกมฺยตา ปฏิสงฺขานนฺติ จ วุตฺตาฯ มุทุมชฺฌาทิวเสน ปวตฺติอาการมตฺตํ, อตฺถโต เอกตฺถา มุญฺจิตุกมฺยตาทโย, พฺยญฺชนเมว นานํฯ ทฺวีหิ นาเมหีติ โคตฺรภุ, โวทานนฺติ อิเมหิ ทฺวีหิ นาเมหิฯ

วิราโคติ มคฺโค, อจฺจนฺตเมว วิรชฺชติ เอเตนาติ วิราโค, เตนฯ มคฺเคน เหตุภูเตนฯ วิมุจฺจตีติ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติวเสน วิมุจฺจติฯ เตนาห ‘‘ผลํ กถิต’’นฺติฯ

มหาขีณาสโวติ ปสํสาวจนํ ยถา ‘‘มหาราชา’’ติฯ ตถา หิ ตํ ปสํสนฺโต สตฺถา ‘‘อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อุกฺขิตฺตปลิโฆ อิติปี’’ติอาทิมาหาติฯ ตทตฺถํ วิวริตุํ ‘‘อิทานิ ตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยถาภูเตหีติ ยาถาวโต ภูเตหิฯ ทุรุกฺขิปนฏฺเฐนาติ ปจุรชเนหิ อุกฺขิปิตุํ อสกฺกุเณยฺยภาเวนฯ นิพฺพานนครปฺปเวเส วิพนฺธเนน ปลิโฆ วิยาติ ปลิโฆติ วุจฺจติฯ มตฺถกจฺฉินฺโน ตาโล ปตฺตผลาทีนํ อนงฺคโต ตาลาวตฺถุ อสิเว ‘‘สิวา’’ติ สมญฺญา วิยฯ เตนาห ‘‘สีสจฺฉินฺนตาโล วิย กตา’’ติฯ ปุนพฺภวสฺส กรณสีโล, ปุนพฺภวํ วา ผลํ อรหตีติ โปโนภวิโกฯ เอวํภูโต ปน ปุนพฺภวํ เทติ นามาติ อาห ‘‘ปุนพฺภวทายโก’’ติฯ ปุนพฺภวขนฺธานํ ปจฺจโยติ อิมินา ชาติสํสาโรติ ผลูปจาเรน การณํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ ปริกฺขาติ วุจฺจติ สนฺตานสฺส ปริกฺขิปนโตฯ สํกิณฺณตฺตาติ สพฺพโส กิณฺณตฺตา วินาสิตตฺตาฯ คพฺภีรานุคตฏฺเฐนาติ คมฺภีรํ อนุปวิฏฺฐฏฺเฐนฯ

ลุญฺจิตฺวาติ อุทฺธริตฺวาฯ เอตานีติ กามราคสญฺโญชนาทีนิฯ อคฺคฬาติ วุจฺจนฺติ อวธารณฏฺเฐนฯ อคฺคมคฺเคน ปติโต มานทฺธโช เอตสฺสาติ ปติตมานทฺธโชฯ อิตรภาโรโรปนสฺส ปุริมปเทหิ ปกาสิตตฺตา ‘‘มานภารสฺเสว โอโรปิตตฺตา ปนฺนภาโรติ อธิปฺเปโต’’ติ วุตฺตํฯ มานสํโยเคเนว วิสํยุตฺตตฺตาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ปญฺจปิ ขนฺเธ อวิเสสโต อสฺมีติ คเหตฺวา ปวตฺตมาโน ‘‘อสฺมิมาโน’’ติ อธิปฺเปโตติ วุตฺตํ ‘‘รูเป อสฺมีติ มาโน’’ติอาทิฯ

นครทฺวารสฺส ปริสฺสยปฏิพาหนตฺถญฺเจว โสภนตฺถญฺจ อุโภสุ ปสฺเสสุ เอสิกตฺถมฺเภ นิขณิตฺวา ฐเปนฺตีติ อาห ‘‘นครทฺวาเร อุสฺสาปิเต เอสิกตฺถมฺเภ’’ติฯ ปาการวิทฺธํสเนเนว ปริกฺขาย ภูมิสมกรณํ โหตีติ อาห ‘‘ปาการํ ภินฺทนฺโต ปริกฺขํ สํกิริตฺวา’’ติฯ เอวนฺติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํฯ สนฺโต สํวิชฺชมาโน กาโย ธมฺมสมูโหติ สกฺกาโย, อุปาทานกฺขนฺธปญฺจกํฯ ทฺวตฺติํส กมฺมการณา ทุกฺขกฺขนฺเธ อาคตาฯ อกฺขิโรคสีสโรคาทโย อฏฺฐนวุติ โรคาฯ ราชภยาทีนิ ปญฺจวีสติ มหาภยานิฯ

[246] อนธิคมนียวิญฺญาณตนฺติ ‘‘อิทํ นาม นิสฺสาย อิมินา นาม อากาเรน ปวตฺตตี’’ติ เอวํ ทุวิญฺเญยฺยจิตฺตตํฯ อนฺเวสนฺติ ปจฺจตฺเต เอกวจนนฺติ อาห ‘‘อนฺเวสนฺโต’’ติฯ สตฺโตปิ ตถาคโตติ วุจฺจติ ‘‘ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.65) วิยฯ สตฺโต หิ ยเถโก กมฺมกิเลเสหิ อิตฺถตฺตํ อาคโต, ตถา อปโรปิ อาคโตติ ‘‘ตถาคโต’’ติ วุจฺจติฯ อุตฺตมปุคฺคโลติ ภควนฺตํ สนฺธาย วทติฯ ขีณาสโวปีติ โย โกจิ ขีณาสโวปิ ‘‘ตถาคโต’’ติ อธิปฺเปโตฯ โสปิ หิ ยเถโก จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สูปฏฺฐิตจิตฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวตฺวา อนุตฺตรํ อรหตฺตํ อาคโต อธิคโต, ตถา อปโรปิ อาคโตติ ‘‘ตถาคโต’’ติ วุจฺจติฯ อสํวิชฺชมาโนติ ปรมตฺถโต อนุปลพฺภนีโยฯ อวินฺเทยฺโยติ น วินฺทิตพฺโพ, ทุวิญฺเญยฺโยติ อตฺโถฯ

ตถาคโต สตฺโต ปุคฺคโลติ น ปญฺญเปมิ ปรมตฺถโต สตฺตสฺเสว อภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ

กิํ ปญฺญเปสฺสามิ ปญฺญตฺติอุปาทานสฺสปิ ธรมานกสฺส อภาวโตฯ ‘‘อนุปฺปาโท เขมํ, อนุปฺปตฺติ เขม’’นฺติอาทินา อสงฺขตาย ธาตุยา ปกฺขนฺธนวเสน ปวตฺตํ อคฺคผลสมาปตฺติอตฺถํ วิปสฺสนาจิตฺตํ วาฯ

ตุจฺฉาติ กรเณ นิสฺสกฺกวจนนฺติ อาห ‘‘ตุจฺฉเกนา’’ติฯ วินยตีติ วินโย, โส เอว เวนยิโกฯ ตถา มนฺติ ตถาภูตํ มํฯ ปรมตฺถโต วิชฺชมานสฺส หิ สตฺตสฺส อภาวํ วทนฺโต สตฺตวินาสปญฺญาปโก จ นาม สิยา, อหํ ปน ปรมตฺถโต อวิชฺชมานํ ตํ ‘‘นตฺถี’’ติ วทามิฯ ยถา จ โลโก โวหรติ, ตเถว ตํ โวหรามิ, ตถาภูตํ มํ เย สมณพฺราหฺมณา ‘‘เวนยิโก สมโณ โคตโม’’ติ วทนฺตา อสตา ตุจฺฉา มุสา อภูเตน อพฺภาจิกฺขนฺตีติ โยชนาฯ อปฺปฏิสนฺธิกสฺส ขีณาสวสฺส จริมจิตฺตํ นิรุปาทานโต อนุปาทาโน วิย ชาตเวโท ปรินิพฺพุตํ อิทํ นาม นิสฺสิตนฺติ น ปญฺญายตีติ วทนฺโต กิเมตฺตาวตา อุจฺเฉทวาที ภเวยฺย, นาหํ กทาจิปิ อตฺถิ, นาปิ โกจิ อตฺถีติ วทามิฯ เอวํ สนฺเต กิํ นิสฺสาย เต โมฆปุริสา สโต สตฺตสฺส นาม อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปญฺญเปตีติ วทนฺตา อสตา…เป.… อพฺภาจิกฺขนฺตีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ

มหาโพธิมณฺฑมฺหีติ โพธิมณฺฑคฺคหเณน สตฺตสตฺตาหมาหฯ เตน ธมฺมจกฺกปวตฺตนโต (สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 13; ปฏิ. ม. 2.30) ปุพฺเพ วุตฺตํ ตนฺติเทสนํ วทติ ฯ จตุสจฺจเมว ปญฺญเปมีติ เอเตน สจฺจวิมุตฺตา สตฺถุเทสนา นตฺถีติ ทสฺเสติฯ เอตฺถ จ – ‘‘ปุพฺเพ เจว เอตรหิ จ ทุกฺขญฺเจว ปญฺญเปมิ ทุกฺขสฺส จ นิโรธ’’นฺติ วทนฺโต ภควา นาหํ กทาจิปิ ‘‘อตฺตา อุจฺฉิชฺชติ, วินสฺสตี’’ติ วา, ‘‘อตฺตา นาม โกจิ อตฺถี’’ติ วา วทามิฯ เอวํ สนฺเต กิํ นิสฺสาย เต โมฆปุริสา ‘‘สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปญฺญเปตี’’ติ อสตา ตุจฺเฉน อพฺภาจิกฺขนฺตีติ ทสฺเสติฯ ปเรติ อมามกา, มม โอวาทสฺส อภาชนภูตาติ อตฺโถติ อาห ‘‘สจฺจานิ…เป.… อสมตฺถปุคฺคลา’’ติฯ อธิปฺปาเยนาติ อิมินา เตสํ อธิปฺปายมตฺตํ, โรสนวิเหสนานิ ปน ตถาคตสฺส อากาสสฺส วิลิขนํ วิย น สมฺภวนฺติเยวาติ ทสฺเสติฯ อาหนติ จิตฺตนฺติ อาฆาโตฯ อปฺปตีตา โหนฺติ เอเตนาติ อปฺปจฺจโยฯ จิตฺตํ น อภิราธยตีติ อนภิรทฺธิฯ อตุฏฺฐีติ ตุฏฺฐิปฏิปกฺโข ตถาปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโท, โกโธ เอว วาฯ

ปเรติ อญฺเญ เอกจฺเจฯ อานนฺทนฺติ ปโมทนฺติ เอเตนาติ อานนฺโท, ปีติยา เอเวตํ อธิวจนํฯ โสภนมนตา โสมนสฺสํ, เจตสิกสุขสฺเสตํ อธิวจนํฯ อุปฺปิลติ ปุริมาวตฺถาย ภิชฺชติ วิเสสํ อาปชฺชตีติ อุปฺปิลํ, ตเทว อุปฺปิลาวิตํ, ตสฺส ภาโว อุปฺปิลาวิตตฺตํฯ ยาย อุปฺปนฺนาย กายจิตฺตํ วาตปูริตภตฺตา วิย อุทฺธุมายนาการปฺปตฺตํ โหติ, ตสฺสา เคหสฺสิตาย โอทคฺคิยปีติยา เอตํ อธิวจนํฯ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌิตุํ อสมตฺถาติ ทุกฺขเมว อุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌติ จ, น อญฺโญ สตฺโต นาม อตฺถีติ เอวํ ชานิตุํ อสมตฺถา ‘‘อตฺตา นาม อตฺถี’’ติ เอวํทิฏฺฐิโน อปฺปหีนวิปลฺลาสาฯ อุตฺตมํ ปสาทนียฏฺฐานํ ตถาคตมฺปิ อกฺโกสนฺติ, กิมงฺคํ ปน ภิกฺขูติ อธิปฺปาโยฯ

[247] อนตฺตนิเยปิ ขนฺธปญฺจเก มิจฺฉาคาหวเสน อตฺตนิยสญฺญาย ปวตฺตสฺส ฉนฺทราคสฺส ปหานํฯ อมฺหากํ เนว อตฺตาติ ยสฺมา รูปเวทนาทิเยว อตฺตคฺคาหวตฺถุ ตพฺพินิมุตฺตสฺส โลภเนยฺยสฺส อภาวโตฯ เอตํ ติณกฏฺฐสาขาปลาสํ น อมฺหากํ รูปํ, น วิญฺญาณํ, ตสฺมา อมฺหากํ เนว อตฺตาติ โยชนาฯ อชฺฌตฺติกสฺส วตฺถุโน เนว อตฺตาติ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา พาหิรวตฺถุ อตฺตนิยภาเวน ปฏิกฺขิตฺตํ โหตีติ อาห ‘‘อมฺหากํ จีวราทิปริกฺขาโรปิ น โหตี’’ติฯ ขนฺธปญฺจกํเยวาติ พาหิรวตฺถุํ นิทสฺสนํ กตฺวา ขนฺธปญฺจกํเยว น ตุมฺหากนฺติ ปชหาเปติฯ น อุปฺปาเฏตฺวา กนฺทํ วิยฯ น ลุญฺจิตฺวา วา เกเส วิยาติฯ อิมินา รูปาทีนํ นามมุเขน ปหานํ อิจฺฉนฺติฯ อุลฺลิงฺคิตมตฺถํ ฉนฺทราควินเยน ปชหาเปตีติ สรูปโต ทสฺเสติฯ

[248] ‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา’’ติอาทิ เทสนา ติปริวฏฺฏํฯ ยาว อิมํ ฐานนฺติ ‘‘เอวํ สฺวากฺขาโต’’ติ ยาวายํ ปาฬิปเทโสฯ สุวิญฺเญยฺยภาเวน อกฺขาตตฺตาปิ สฺวากฺขาโตติ อาห ‘‘สุกถิตตฺตา เอว อุตฺตาโน วิวโฏ ปกาสิโต’’ติฯ ติริยํ วิทารเณน ฉินฺนํ, ทีฆโส ผาลเนน ภินฺนํ, ตโต เอว ตตฺถ ตตฺถ สิพฺพิตคณฺฐิกตชิณฺณวตฺถํ ปิโลติกา, ตทภาวโต ฉินฺนปิโลติโก, ปิโลติกรหิโตติ อตฺโถฯ อิริยาปถ-สณฺฐปนอวิชฺชมานฌาน-วิปสฺสนานิ ฉินฺนาย อวิชฺชมานาย ปฏิปตฺติยา สิพฺพนคณฺฐิกรณสทิสานิ, ตาทิสํ อิธ นตฺถีติ อาห ‘‘น เหตฺถ…เป.… อตฺถี’’ติฯ

ปติฏฺฐาตุํ น ลภตีติ เปสเลหิ สทฺธิํ สํวาสวเสนปิ ปติฏฺฐาตุํ น ลภติ, วิเสสาธิคมวเสน ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ

การณฺฑวํ นิทฺธมถาติ วิปนฺนสีลตาย กจวรภูตํ ปุคฺคลํ กจวรมิว นิรเปกฺขา อปเนถฯ กสมฺพุญฺจาปกสฺสถาติ กสฏภูตญฺจ นํ ขตฺติยาทีนํ มชฺฌคตํ สมฺภินฺนํ ปคฺฆริตกุฏฺฐํ จณฺฑาลํ วิย อปกสฺสถ นิกฺกฑฺฒถฯ กิํ การณํ? สงฺฆาราโม นาม สีลวนฺตานํ กโต, น ทุสฺสีลานํ, ยโต เอตเทวฯ ตโต ปลาเป วาเหถ, อสฺสมเณ สมณมานิเนติ ยถา ปลาปา อนฺโตสารรหิตา อตณฺฑุลา พหิ ถุเสน วีหิ วิย ทิสฺสนฺติ, เอวํ ปาปภิกฺขู อนฺโตสีลรหิตาปิ พหิ กาสาวาทิปริกฺขาเรน ภิกฺขู วิย ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา ‘‘ปลาปา’’ติ วุจฺจนฺติ, เต ปลาเป วาเหถ โอธุนาถ วิธมถฯ ปรมตฺถโต อสฺสมเณ เวสมตฺเตน สมณมานิเน เอวํ นิทฺธมิตฺวาน…เป.… ปติสฺสตาติฯ ตตฺถ กปฺปยวฺโหติ กปฺเปถ, กโรถาติ วุตฺตํ โหติฯ ปติสฺสตาติ ปติ ปติ สตา สมฺปชานนฺตา สุฏฺฐุ ปชานนฺตาฯ ปติสฺสตา วา สปฺปติสฺสา อญฺญมญฺญํ สคารวาฯ อเถวํ สุทฺธา สุทฺเธหิ สํวาสํ กปฺเปนฺตา ทิฏฺฐิสีลสามญฺเญน สมคฺคาฯ อนุกฺกเมน ปริปากคตปญฺญตาย นิปกาฯ สพฺพสฺเสวิมสฺส ทุกฺขวฏฺฏสฺส อนฺตํ กริสฺสถ, ปรินิพฺพานํ ปาปุณิสฺสถาติ อตฺโถฯ

วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปญฺญาปนาย สพฺพโส สมุจฺฉินฺนวฏฺฏมูลกตฺตาฯ

ธมฺมํ อนุสฺสรนฺติ, ธมฺมสฺส วา อนุสฺสรณสีลาติ ธมฺมานุสาริโนฯ เอวํ สทฺธานุสาริโนปิ เวทิตพฺพาฯ ปฏิปนฺนสฺสาติ ปฏิปชฺชมานสฺส, โสตาปตฺติมคฺคฏฺโฐปิ อธิปฺเปโตฯ อธิมตฺตนฺติ พลวํฯ ปญฺญาวาหีติ ปญฺญํ วาเหติ, ปญฺญา วา อิมํ ปุคฺคลํ วหตีติ ปญฺญาวาหีติปิ วทนฺติฯ ปญฺญาปุพฺพงฺคมนฺติ ปญฺญํ ปุเรจาริกํ กตฺวาฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ปญฺญาสงฺขาเตน ธมฺเมน สรติ อนุสฺสรตีติ ธมฺมานุสารีฯ สทฺธาวาหีติ สทฺธํ วาเหติ, สทฺธา วา อิมํ ปุคฺคลํ วหตีติ สทฺธาวาหีติปิ วทนฺติฯ สทฺธาปุพฺพงฺคมนฺติ สทฺธํ ปุเรจาริกํ กตฺวาฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล สทฺธาย สรติ อนุสฺสรตีติ สทฺธานุสารีฯ สทฺธามตฺตนฺติ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินา พุทฺธสุพุทฺธตาย สทฺทหนมตฺตํฯ มตฺต-สทฺเทน อเวจฺจปฺปสาทํ นิวตฺเตติฯ เปมมตฺตนฺติ ยถาวุตฺตสทฺธานุสาเรน อุปฺปนฺนํ ตุฏฺฐิมตฺตํฯ สิเนโหติ เกจิฯ

เอวํ วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นิสินฺนานนฺติ กลาปสมฺมสนาทิวเสน อารทฺธวิปสฺสนานํฯ เอกา สทฺธาติ วิปสฺสนานุสาเรน สฺวากฺขาตธมฺมตา สิทฺธา, ตโต เอว เอกา เสฏฺฐา อุฬารา สทฺธา อุปฺปชฺชติฯ เอกํ เปมนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สคฺเค ฐปิตา วิย โหนฺตีติ เตสํ สทฺธาเปมานํ สคฺคสํวตฺตนิยตาย อพฺยภิจารีภาวมาหฯ จูฬโสตาปนฺโนติ วทนฺติ เอกเทเสน สจฺจานุโพเธ ฐิตตฺตาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อลคทฺทูปมสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

3. วมฺมิกสุตฺตวณฺณนา

[249] ปิยวจนนฺติ ปิยสมุทาจาโรฯ วิญฺญุชาติกา หิ ปรํ ปิเยน สมุทาจรนฺตา ‘‘ภว’’นฺติ วา, ‘‘เทวานํ ปิโย’’ติ วา, ‘‘อายสฺมา’’ติ วา สมุทาจรนฺติ, ตสฺมา สมฺมุขา สมฺโพธนวเสน ‘‘อาวุโส’’ติ, ติโรกฺขํ ‘‘อายสฺมา’’ติ อยมฺปิ สมุทาจาโรฯ มหากสฺสปอุรุเวลกสฺสปาทโย อญฺเญปิ กสฺสปนามกา อตฺถีติ ‘‘กตรสฺส กสฺสปสฺสา’’ติ ปุจฺฉนฺติฯ รญฺญาติ โกสลรญฺญาฯ ‘‘สญฺชานิํสู’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ อสฺสาติ กุมารกสฺสปสฺส, ‘‘สญฺชานิํสู’’ติ วุตฺตสญฺชานนสฺส วาฯ ปุญฺญานิ กโรนฺโตติ กปฺปสตสหสฺสํ เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ นิพฺพตฺติตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ ภาเวนฺโตฯ โอสกฺกนฺเตติ ปริหายมาเนฯ ปฐมนฺติ กุมาริกากาเลฯ สตฺถา อุปาลิตฺเถรํ ปฏิจฺฉาเปสิ ตํ อธิกรณํ วินยกมฺเมเนวสฺสา ภิกฺขุนิยา ปพฺพชฺชาย อโรคภาวํฯ

ปญฺญตฺติวิภาวนาติ ‘‘อนฺธวน’’นฺเตฺวว ปญฺญายมานสฺส วิภาวนาฯ โอลียตีติ สงฺกุจติ สณิกํ วตฺตติฯ ภาณโกติ สรภาณโกฯ ยํ อตฺถิ, ตํ คเหตฺวาติ อิทานิ ปริเยสิตพฺพฏฺฐานํ นตฺถิ, ยถาคตํ ปน ยํ อตฺถิ, ตํ คเหตฺวาฯ พลวคุเณติ อธิมตฺตคุเณฯ กสฺสปภควโต กาเล นิรุฬฺหสมญฺญาวเสน วจนสนฺตติยา อวิจฺเฉเทน จ อิมสฺมิมฺปิ พุทฺธุปฺปาเท ตํ ‘‘อนฺธวน’’นฺเตฺวว ปญฺญายิตฺถ, อุปรูปริวฑฺฒมานาย ปถวิยา อุปริ รุกฺขคจฺฉาทีสุ สญฺชายนฺเตสุปีติฯ เสกฺขปฏิปทนฺติ เสกฺขภาวาวหํ วิสุทฺธิปฏิปตฺติํฯ