เมนู

3. โอปมฺมวคฺโค

1. กกจูปมสุตฺตวณฺณนา

[222] โมฬินฺติ เกสรจนํฯ เวหายสนฺติ อากาเสฯ รตนจงฺโกฏวเรนาติ รตนสิลามยวรจงฺโกฏเกน สหสฺสเนตฺโต สิรสา ปฏิคฺคหิฯ ‘‘สุวณฺณจงฺโกฏกวเรนา’’ติปิ (พุ. วํ. อฏฺฐ. 23 ทูเรนิทานกถา; ชา. อฏฺฐ. 1.2 อวิทูเรนิทานกถา) ปาโฐฯ

สาติ โมฬิฯ โมฬิ เอตสฺส อตฺถีติ โมฬิโก, โมฬิโก เอว โมฬิโยฯ ผคฺคุโนติ ปน นามํฯ สงฺขาติ สมญฺญาฯ เวลียติ ขณมุหุตฺตาทิวเสน อุปทิสียตีติ เวลา, กาโลติ อาห ‘‘ตายํ เวลายํ…เป.… อยํ กาลเวลา นามา’’ติฯ เวลยติ ปริจฺเฉทวเสน ติฏฺฐตีติ เวลา, สีมาฯ เวลยติ สํกิเลสปกฺขํ จาลยตีติ เวลา, สีลํฯ อนติกฺกมนฏฺโฐปิ จสฺส สํกิเลสธมฺมนิมิตฺตํ อจลนเมวฯ วิญฺญุปุริสาภาเว ฉปญฺจวาจามตฺตํ โอวาเท ปมาณํ นามฯ ทวสหคตํ กตฺวาติ กีฬาสหิตํ กตฺวาฯ

มิสฺสีภูโตติ อนนุโลมิกสํสคฺควเสน มิสฺสีภูโตฯ ‘‘อวณฺณํ ภาสตี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตํ วิวริตุํ ‘‘ตาปนปจนโกฏฺฏนาทีนี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อธิกรณมฺปิ กโรตีติ เอตฺถ ยถา โส อธิกรณาย ปริสกฺกติ, ตํทสฺสนํ ‘‘อิเมสํ ภิกฺขูน’’นฺติอาทิฯ อธิกรณํ อากฑฺฒตีติ อธิกรณํ อุทฺทิสฺส เต ภิกฺขู อากฑฺฒติ, อธิกรณํ วา เตสุ อุปฺปาเทนฺโต อากฑฺฒติฯ อุทฺเทสปทํ วาติ ปทโส อุทฺเทสมตฺตํ วาฯ เนว ปิยกมฺยตายาติ เนว อตฺตนิ สตฺถุโน ปิยภาวกามตายฯ น เภทาธิปฺปาเยนาติ น สตฺถุโน เตน ภิกฺขุนา เภทาธิปฺปาเยนฯ อตฺถกามตายาติ โมฬิยผคฺคุนสฺส หิตกามตายฯ

[224] อวณฺณภาสเนติ ภิกฺขุนีนํ อคุณกถเนฯ ฉนฺทาทีนํ วตฺถุภาวโต กามคุณา เคหํ วิย เคหํ, เต จ เต สิตา นิสฺสิตาติ เคหสฺสิตาติ วุตฺตาฯ ตณฺหาฉนฺทาปิ ตาสํ กตฺตุกามตาปีติ อุภเยปิ ตณฺหาฉนฺทา, ปฏิฆฉนฺทา ปน เตสํ กตฺตุกามตา เอวฯ ผลิกมณิ วิย ปกติปภสฺสรสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส อุปสงฺโค วิย วิปริณามการณํ ราคาทโยติ อาห ‘‘รตฺตมฺปิ จิตฺตํ วิปริณต’’นฺติอาทิฯ

หิตานุกมฺปีติ กรุณาย ปจฺจุปฏฺฐาปนมาหฯ ‘‘ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปา’’ติอาทีสุ (อุทา. 20) วิย อนฺตร-สทฺโท จิตฺตปริยาโยติ อาห ‘‘โทสนฺตโรติ โทสจิตฺโต’’ติฯ

[225] ทุพฺพจตาย โอวาทํ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต จิตฺเตเนว ปฏิวิรุทฺโธ อฏฺฐาสิฯ คณฺหิํสุ จิตฺตํ, หทยคาหินิํ ปฏิปชฺชิํสูติ อตฺโถฯ ปูรยิํสุ อชฺฌาสยนฺติ อตฺโถฯ เอกสฺมิํ สมเย ปฐมโพธิยํฯ เอกาสนํ โภชนสฺส เอกาสนโภชนํ, เอกเวลายเมว โภชนํฯ ตญฺจ โข ปุพฺพณฺเห เอวาติ อาห ‘‘เอกํ ปุเรภตฺตโภชน’’นฺติอาทิฯ สตฺตกฺขตฺตุํ ภุตฺตโภชนมฺปิ อิมสฺมิํ สุตฺเต เอกาสนโภชนนฺเตว อธิปฺเปตํ, น เอกาสนิกตาย เอกาย เอว นิสชฺชาย โภชนํฯ ‘‘อปฺปฑํส…เป.… สมฺผสฺส’’นฺติอาทีสุ วิย อปฺป-สทฺโท อภาวตฺโถติ อาห ‘‘นิราพาธตํ, นิทฺทุกฺขต’’นฺติฯ ปธานาทิวเสน สลฺลหุกํ อกิจฺฉํ อุฏฺฐานํ สลฺลหุกอุฏฺฐานํฯ น เอกปฺปหาเรนาติ น เอกวาเรน, น เอกสฺมิํเยว กาเลติ อธิปฺปาโยฯ ทฺเว โภชนานีติ ‘‘อปรณฺเห รตฺติย’’นฺติ กาลวเสน ทฺเว โภชนานิฯ ปญฺจ คุเณติ อปฺปาพาธาทิเก ปญฺจ อานิสํเสฯ สตุปฺปาทกรณียมตฺตเมวาติ สตุปฺปาทมตฺตกรณียเมว, นิวาเรตพฺพสฺส ปุนปฺปุนํ สมาทปนญฺจ นาโหสิฯ

มณฺฑภูมีติ โอชวนฺตภูมิ, ยตฺถ ปริสิญฺจเนน วินา สสฺสานิ กิฏฺฐานิ สมฺปชฺชนฺติฯ ยุเค โยเชตพฺพานิ โยคฺคานิ, เตสํ อาจริโย โยคฺคาจริโย, เตสํ สิกฺขาปนโกฯ คามณิหตฺถิอาทโยปิ ‘‘โยคฺคา’’ติ วุจฺจนฺตีติ อาห ปาฬิยํ ‘‘อสฺสทมฺมสารถี’’ติฯ จตูสุ มคฺเคสุ เยน เยน มคฺเคน อิจฺฉติฯ ชวสมคาทิเภทาสุ คตีสุ ยํ ยํ คติํฯ ตํ ตํ มคฺคํ อารุฬฺหาว โอติณฺณาเยวฯ เนว วาเรตพฺพา รสฺมิวินิคฺคณฺหเนนฯ น วิชฺฌิตพฺพา ปโตทลฏฺฐิยาฯ คมนเมวาติ อิเม ยุตฺตา มม อิจฺฉานุรูปํ มนฺทํ คจฺฉนฺติ, สมํ คจฺฉนฺติ, สีฆํ คจฺฉนฺตีติ ขุเรสุ นิมิตฺตคฺคหณํ ปฏฺฐเปตฺวา สารถินา เตสํ คมนเมว ปสฺสิตพฺพํ โหติ, น ตตฺถ นิโยชนํ เตหิปิ ภิกฺขูหิฯ ปชหิํสุ ปชหิตพฺพํฯ สาลทูสนาติ สาลรุกฺขวิสนาสกาฯ อญฺญา จ วลฺลิโย สาลรุกฺเข วินนฺธิตฺวา ฐิตาฯ พหิ นีหรเณนาติ สาลวนโต พหิ ฉฑฺฑเนนฯ

สุสณฺฐิตาติ สณฺฐานสมฺปนฺนา, มริยาทํ พนฺธิตฺวาติ อาลวาลสมฺปาทนวเสน มริยาทํ พนฺธิตฺวาฯ กิปิลฺลปุฏกํ ตมฺพกิปิลฺลกปุฏกํฯ สุกฺขทณฺฑกหรณํ อาลวาลพฺภนฺตราฯ

[226] วิเทหรฏฺเฐ ชาตสํวฑฺฒตาย เวเทหิกาฯ ปณฺฑา วุจฺจติ ปญฺญา, ตาย อิตา คตา ปวตฺตาติ ปณฺฑิตาฯ คหปตานีติ เคหสามินีฯ โสรจฺเจนาติ สํยเมนฯ นิวาตวุตฺตีติ ปณิปาตการีฯ นิพฺพุตาติ นิพฺพุตทุจฺจริตปริฬาหาฯ อุฏฺฐาหิกาติ อุฏฺฐานวีริยวตีฯ กิพฺพิสาติ กุรูราฯ

[227] เอวํ อกฺขนฺติยา โทสํ ทสฺเสตฺวาติ ‘‘คุณวนฺโต’’ติ โลเก ปตฺถฏกิตฺติสทฺทานมฺปิ อกฺขนฺตินิมิตฺตํ อยสุปฺปตฺติคุณปริหานิอาทิํ อกฺขมตายอาทีนวํ ปกาเสตฺวาฯ วจนปเถติ วจนมคฺเค ยุตฺตกาลาทิเกฯ สณฺหาภาโวปิ หิ วจนสฺส ปวตฺติอากาโรติ กตฺวา ‘‘วจนปโถ’’ ตฺเวว วุตฺโตฯ เตสํเยว กาลาทีนํฯ เมตฺตา เอตสฺส อตฺถีติ เมตฺตํ, อุปฺปนฺนํ เมตฺตจิตฺตํ เอเตสนฺติ อุปฺปนฺนเมตฺตจิตฺตาฯ ปุน ‘‘กาเลน วา, ภิกฺขเว’’ติอาทิ (ปริ. 362, 363) ปาฬิ ธมฺมสภาวทสฺสนวเสน ปวตฺตา ‘‘ปรํ โจทนาวเสน วทนฺตา นาม อิเมหิ อากาเรหิ วทนฺตี’’ติฯ อธิมุญฺจิตฺวาติ อภิรติวเสน ตสฺมิํ ปุคฺคเล ภาวนาจิตฺตํ มุญฺจิตฺวา วิสฺสชฺเชตฺวาฯ โส ปุคฺคโล อารมฺมณํ เอตสฺสาติ ตทารมฺมณํ, เมตฺตจิตฺตํฯ ยทิ เอวํ ปเทสวิสยํ ตํ กถํ นิปฺปเทสวิสยํ วิย โหตีติ โจเทนฺโต ‘‘กถํ ตทารมฺมณํ สพฺพาวนฺตํ โลกํ กโรตี’’ติ อาห, อิตโร ‘‘ปญฺจ วจนปเถ’’ติอาทินา ปริหรติฯ อิธ ตทารมฺมณญฺจาติ ตสฺเสว เมตฺตจิตฺตสฺส อารมฺมณํ กตฺวาติ ปาฬิยํ วจนเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ เตนาห ‘‘ปุน ตสฺเสวา’’ติอาทิฯ สพฺพา สตฺตกายสงฺขาตา ปชา เอตสฺส อตฺถีติ สพฺพาวนฺโตติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺพาวนฺต’’นฺติ อาหฯ วิปุเลนาติ มหาชนารมฺมเณนฯ มหนฺตปริยาโย หิ วิปุล-สทฺโท, มหตฺตญฺเจตฺถ พหุกภาโวฯ เตนาห ‘‘อเนกสตฺตารมฺมเณนา’’ติฯ ตญฺจ ปุคฺคลนฺติ ปญฺจ วจนปเถ คเหตฺวา อาคตปุคฺคลํฯ จิตฺตสฺสาติ เมตฺตาสหคตจิตฺตสฺสฯ เอตฺถ จ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิหริสฺสามาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ กถนฺติ อาห ‘‘ตญฺจ ปุคฺคลํ สพฺพญฺจ โลกํ ตสฺส จิตฺตสฺส อารมฺมณํ กตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา’’ติฯ

[228] ตทตฺถทีปิกนฺติ ยา เมตฺตํ เจโตวิมุตฺติํ สมฺมเทว ภาเวตฺวา ฐิตสฺส นิพฺพิการโต เกนจิ วิการํ น อาปาเทตพฺพตา, ตทตฺถโชติกํฯ อปถวินฺติ ปถวี น โหตีติ อปถวีฯ นิปฺปถวินฺติ สพฺเพน สพฺพํ ปถวีภาวาภาวํฯ ติริยํ ปน อปริจฺฉินฺนาติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ จกฺกวาฬปพฺพเตหิ ตํ ตํ จกฺกวาฬํ ปริจฺฉินฺทติ? น, ตทญฺญจกฺกวาฬปถวิยา เอกาพทฺธภาวโตฯ ติณฺณญฺหิ จกฺกานํ อนฺตรสทิเส ติณฺณํ ติณฺณํ โลกธาตูนํ อนฺตเรเยว ปถวี นตฺถิ โลกนฺตรนิรยภาวโตฯ จกฺกวาฬปพฺพตนฺตเรหิ สมฺพทฺธฏฺฐาเน ปถวี เอกาพทฺธาวฯ วิวฏฺฏกาเล หิ สณฺฐหมานาปิ ปถวี ยถาสณฺฐิตปถวิยา เอกาพทฺธาว สณฺฐหติฯ เตนาห ‘‘ติริยํ ปน อปริจฺฉินฺนา’’ติฯ อิมินาว คมฺภีรภาเวน วุตฺตปริมาณโต ปรํ นตฺถีติ ทีปิตํ โหติฯ

[229] หลิทฺทีติ หลิทฺทิวณฺณํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ยํ กิญฺจิ ปีตกวณฺณ’’นฺติฯ วณฺณสงฺขาตํ รูปํ อสฺส อตฺถีติ รูปี, น รูปีติ อรูปีติ อาห ‘‘อรูโป’’ติฯ เตเนวาห ‘‘สนิทสฺสนภาวปฏิกฺเขปโต’’ติฯ

[230] ปญฺจ โยชนสตานีติ หิมวนฺตโต สมุทฺทํ ปวิฏฺฐฏฺฐานวเสน วุตฺตํ, น อโนตตฺตทหมุขโตฯ อญฺญา นทิโย อุปาทาย ลพฺภมานํ คมฺภีรตํ อปฺปเมยฺยอุทกตญฺจ คเหตฺวา ‘‘คมฺภีรา อปฺปเมยฺยา’’ติ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ติณุกฺกาย ตาเปตพฺพตฺตาภาวทสฺสนปรเมตนฺติ วุตฺตํ ‘‘เอเตน ปโยเคนา’’ติอาทิฯ

[231] ตูลินี วิย ตูลินีติ อาห ‘‘สิมฺพลิตูลลตาตูลสมานา’’ติฯ สสฺสรนฺติ เอวํปวตฺโต สทฺโท สสฺสรสทฺโทฯ อนุรวทสฺสนญฺเหตํฯ ตถา ภพฺภรสทฺโทฯ สพฺพเมตํ เมตฺตาวิหาริโน จิตฺตสฺส ทูเสตุํ อสกฺกุเณยฺยภาวทสฺสนปรํฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยถา มหาปถวี เกนจิ ปุริเสน อปถวิํ กาตุํ น สกฺกา, ยถา อากาเส กิญฺจิ รูปํ ปฏฺฐเปตุํ น สกฺกา, ยถา คงฺคาย อุทกํ ติณุกฺกาย ตาเปตุํ น สกฺกา, ยถา จ พิฬารภสฺตํ ถทฺธํ ผรุสญฺจ สมฺผสฺสํ กาตุํ น สกฺกา, เอวเมวํ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวิตาย ภาวิตาย พหุลีกตาย ปญฺจ วจนปเถ คเหตฺวา อาคตปุริเสน เกนจิ ปริยาเยน จิตฺตสฺส อญฺญถตฺตํ กาตุํ น สกฺกาติฯ

[232] โอจรกาติ ปรูปฆาตวเสน หีนกมฺมการิโนฯ เตนาห ‘‘นีจกมฺมการกา’’ติฯ อนธิวาสเนนาติ อกฺขมเนนฯ มยฺหํ โอวาทกโร น โหตีติ ปรมฺหิ อนตฺถการิมฺหิ จิตฺตปโทสเนน อาฆาตุปฺปาทเนน มม สาสเน สมฺมาปฏิปชฺชมาโน นาม น โหติฯ

[233] อณุนฺติ อปฺปกํ ตนุ ปริตฺตกํฯ ถูลนฺติ มหนฺตํ โอฬาริกํฯ วจนปถสฺส ปน อธิปฺเปตตฺตา ตํ สาวชฺชวิภาเคน คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘อปฺปสาวชฺชํ วา มหาสาวชฺชํ วา’’ติฯ ขนฺติยา อิทํ ภาริยํ น โหตีติ อโวจุํ ‘‘อนธิ…เป.… ปสฺสามา’’ติฯ ทีฆรตฺตนฺติ จิรกาลํ, อจฺจนฺตเมวาติ อตฺโถฯ อจฺจนฺตญฺจ หิตสุขํ นาม อญฺญาธิคเมเนวาติ อาห ‘‘อรหตฺเตน กูฏํ คณฺหนฺโต’’ติฯ

กกจูปมสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

2. อลคทฺทูปมสุตฺตวณฺณนา

[234] พาธยิํสูติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.417) หนิํสุฯ ตํตํสมฺปตฺติยา วิพนฺธนวเสน สตฺตสนฺตานสฺส อนฺตเร เวมชฺเฌ เอติ อาคจฺฉตีติ อนฺตราโย, ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอนตฺโถ, อนติกฺกมนฏฺเฐน ตสฺมิํ อนฺตราเย นิยุตฺตา, อนฺตรายํ วา ผลํ อรหนฺติ, อนฺตรายสฺส วา กรณสีลาติ อนฺตรายิกาฯ เตนาห ‘‘อนฺตรายํ กโรนฺตีติ อนฺตรายิกา’’ติฯ อานนฺตริยธมฺมาติ อานนฺตริยสภาวเจตนาธมฺมาฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – จุติอนนฺตรผลํ อนนฺตรํ นาม, ตสฺมิํ อนนฺตเร นิยุตฺตา, ตนฺนิพฺพตฺตเนน อนนฺตรกรณสีลา, อนนฺตรปโยชนาติ วา อานนฺตริกา, เต เอว อานนฺตริยาติ วุตฺตาฯ กมฺมานิ เอว อนฺตรายิกาติ กมฺมนฺตรายิกาฯ โมกฺขสฺเสว อนฺตรายํ กโรติ, น สคฺคสฺส มิจฺฉาจารลกฺขณาภาวโตฯ น หิ ภิกฺขุนิยา ธมฺมรกฺขิตภาโว อตฺถิฯ ปากติกภิกฺขุนีวเสน เจตํ วุตฺตํ, อริยาย ปน ปวตฺตํ อปายสํวตฺตนิยเมวฯ นนฺทมาณวโก เจตฺถ นิทสฺสนํฯ อุภินฺนํ สมานจฺฉนฺทตาวเสน วา อสคฺคนฺตรายิกตา, โมกฺขนฺตรายิกตา ปน โมกฺขตฺถปฏิปตฺติยา วิทูสนโต, อภิภวิตฺวา ปน ปวตฺติยํ สคฺคนฺตรายิกตาปิ น สกฺกา นิวาเรตุนฺติฯ อเหตุกทิฏฺฐิอกิริยทิฏฺฐินตฺถิกทิฏฺฐิโยว นิยตภาวํ ปตฺตา นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิธมฺมาฯ ปฏิสนฺธิธมฺมาติ ปฏิสนฺธิจิตฺตุปฺปาทมาหฯ ปณฺฑกาทิคฺคหณญฺเจตฺถ นิทสฺสนมตฺตํ สพฺพายปิ อเหตุกปฏิสนฺธิยา วิปากนฺตรายิกภาวโตฯ ยา หิ อริเย อุปวทติ, สา เจตนา อริยูปวาทธมฺมาฯ ตโต ปรนฺติ ขมาปนโต อุปริฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ มหาสีหนาทสฺส ลีนตฺถปกาสเน วุตฺตเมวฯ ยาว ภิกฺขุภาวํ ปฏิชานาติ ปาราชิกํ อาปนฺโนฯ น วุฏฺฐาติ เสสํ ครุกาปตฺติํฯ น เทเสติ ลหุกาปตฺติํฯ

อยํ ภิกฺขุ อริฏฺโฐฯ รเสน รสํ สํสนฺทิตฺวาติ อนวชฺเชน ปจฺจยปริภุญฺชนรเสน สาวชฺชํ กามคุณปริโภครสํ สมาเนตฺวาฯ อุปเนนฺโต วิยาติ พนฺธนํ อุปเนนฺโต วิยฯ ‘‘ฆเฏนฺโต วิยา’’ติปิ ปาโฐฯ อุปสํหรนฺโต วิยาติ สทิสตํ อุปสํหรนฺโต วิย เอกนฺตสาวชฺเช อนวชฺชภาวปกฺเขเปนฯ ปาปกนฺติ ลามกฏฺเฐน ทุคฺคติสมฺปาปนฏฺเฐน จ ปาปกํฯ เสตุกรณวเสน มหาสมุทฺทํ พนฺธนฺเตน วิยฯ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ‘‘สาวชฺช’’นฺติ ทิฏฺฐํ ‘‘อนวชฺช’’นฺติ คหเณน เตน ปฏิวิรุชฺฌนฺโตฯ เอกนฺตโต อนนฺตรายิกนฺติ คหเณน เวสารชฺชญาณํ ปฏิพาหนฺโตฯ กามกณฺฏเกหิ อริยมคฺคสมฺมาปฏิปตฺติ น อุปกฺกิลิสฺสตีติ วทนฺโต ‘‘อริยมคฺเค ขาณุกณฺฏกาทีนิ ปกฺขิปนฺโต’’ติ วุตฺโตฯ ปฐมปาราชิกสิกฺขาปทสงฺขาเต, ‘‘อพฺรหฺมจริยํ ปหายา’’ติ (ที. นิ. 1.8, 194) อาทิเทสนาสงฺขาเต จ อาณาจกฺเก

ปุจฺฉมานา สมนุยุญฺชนฺติ นามฯ ปุจฺฉา หิ อนุโยโคติฯ เตนาธิคตาย ลทฺธิยา อนุวชฺชนตฺถํ ปจฺจนุภาสเนน ปุน ปฏิชานาปนํ ปติฏฺฐาปนํ, ตํ ปนสฺส อาทาย สมาทาปนํ วิย โหตีติ อาห ‘‘สมนุคาหนฺติ นามา’’ติฯ ตสฺสา ปน ลทฺธิยา อนุยุญฺชิตาย วุจฺจมานมฺปิ การณํ การณปติรูปกเมวาติ ตสฺส ปุจฺฉนํ สมนุภาสนํฯ อนุทหนฏฺเฐน อนุปายปฏิปตฺติยา สมฺปติ อายติญฺจ อนุทหนฏฺเฐนฯ มหาภิตาปนฏฺเฐน อนวฏฺฐิตสภาวตายฯ อิตฺตรปจฺจุปฏฺฐานฏฺเฐน มุหุตฺตรมณียตายฯ ตาวกาลิกฏฺเฐน ปเรหิ อภิภวนียตายฯ สพฺพงฺคปจฺจงฺคปลิภญฺชนฏฺเฐน เฉทนเภทนาทิอธิกรณภาเวนฯ