เมนู

9. ทฺเวธาวิตกฺกสุตฺตวณฺณนา

[206] ทฺเว ทฺเว ภาเคติ ทฺเว ทฺเว โกฏฺฐาเส กตฺวาฯ กามญฺเจตฺถ ‘‘อิมํ เอกํ ภาคมกาสิํ, อิมํ ทุติยภาคมกาสิ’’นฺติ วจนโต สพฺเพปิ วิตกฺกา สํกิเลสโวทานวิภาเคน ทฺเวว ภาคา กตา, อปราปรุปฺปตฺติยา ปเนเตสํ อภิณฺหาจารํ อุปาทาย ปาฬิยํ ‘‘ทฺวิธา กตฺวา’’ติ อาเมฑิตวจนนฺติ ‘‘ทฺเว ทฺเว ภาเค กตฺวา’’ติ อาเมฑิตวจนวเสเนว วุตฺโตฯ อถ วา ภาคทฺวยสฺส สปฺปฏิภาคตาย ตตฺถ ยํ ยํ ทฺวยมฺปิ โข อุชุวิปจฺจนีกํ, ตํ ตํ วิสุํ วิสุํ คเหตุกาโม ภควา อาห ‘‘ทฺวิธา กตฺวา วิตกฺเก วิหเรยฺย’’นฺติฯ เอวํ ปน จินฺเตตฺวา ตตฺถ มิจฺฉาวิตกฺกานํ สมฺมาวิตกฺกานญฺจ อนวเสสํ อสงฺกรโต จ คหิตภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมํ เอกํ ภาคมกาสิํ, อิมํ ทุติยภาคมกาสิ’’นฺติ อโวจฯ กามปฏิสํยุตฺโตติ กามราคสงฺขาเตน กาเมน สมฺปยุตฺโต, กาเมน ปฏิพทฺโธ วาฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปน วิเสโส – พฺยาปชฺชติ จิตฺตํ เอเตนาติ พฺยาปาโท, โทโสฯ วิหิํสติ เอตาย สตฺเต, วิหิํสนํ วา เตสํ เอตนฺติ วิหิํสา, ปเรสํ วิเหฐนากาเรน ปวตฺตสฺส กรุณาปฏิปกฺขสฺส ปาปธมฺมสฺเสตํ อธิวจนํฯ อชฺฌตฺตนฺติ อชฺฌตฺตธมฺมารมฺมณมาหฯ พหิทฺธาติ พาหิรธมฺมารมฺมณํฯ โอฬาริโกติ พหลกามราคาทิปฏิสํยุตฺโตฯ ตพฺพิปริยาเยน สุขุโมฯ วิตกฺโก อกุสลปกฺขิโกเยวาติ อิมินา วิตกฺกภาวสามญฺเญน ตตฺถาปิ อกุสลภาวสามญฺเญน เอกภาคกรณํ, น เอกจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนตาทิวเสนาติ ทสฺเสติฯ

เนกฺขมฺมํ วุจฺจติ โลภาติกฺกนฺตตฺตา ปฐมชฺฌานํ, สพฺพากุสเลหิ นิกฺขนฺตตฺตา สพฺพํ กุสลํฯ อิธ ปน กามวิตกฺกปฏิปกฺขสฺส อธิปฺเปตตฺตา อาห ‘‘กาเมหิ นิสฺสโฏ เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก’’ติฯ โสติ เนกฺขมฺมวิตกฺโกฯ ยาว ปฐมชฺฌานาติ ปฐมสมนฺนาหารโต ปฏฺฐาย ยาว ปฐมชฺฌานํ เอตฺถุปฺปนฺโน วิตกฺโก เนกฺขมฺมวิตกฺโกเยวฯ ปฐมชฺฌานนฺติ จ อิทํ ตโต ปรํ วิตกฺกาภาวโต วุตฺตํฯ น พฺยาปชฺชติ จิตฺตํ เอเตน, พฺยาปาทสฺส วา ปฏิปกฺโขติ อพฺยาปาโท, เมตฺตาปุพฺพภาโค เมตฺตาภาวนารมฺโภฯ น วิหิํสนฺติ เอตาย, วิหิํสาย วา ปฏิปกฺโขติ อวิหิํสา, กรุณาปุพฺพภาโค กรุณาภาวนารมฺโภฯ

มหาโพธิสตฺตานํ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺตกาลโต ปฏฺฐาย ลทฺธาวสรา สมฺมาสงฺกปฺปา อุปรูปริ สวิเสสํ ปวตฺตนฺตีติ อาห ‘‘ฉพฺพสฺสานิ…เป.… ปวตฺติํสู’’ติฯ ญาณสฺส อปริปกฺกตฺตา ปุพฺพวาสนาวเสน สติสมฺโมสโต กทาจิ มิจฺฉาวิตกฺกเลโสปิ โหติเยวาติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สติสมฺโมเสน…เป.… ติฏฺฐนฺตี’’ติ อาหฯ ยถา นิจฺจปิหิเตปิ เคเห กทาจิ วาตปาเน วิวฏมตฺเต ลทฺธาวสโร วาโต อนฺโต ปวิเสยฺย, เอวํ คุตฺตินฺทฺริเยปิ โพธิสตฺตสนฺตาเน สติสมฺโมสวเสน ลทฺธาวสโร อกุสลวิตกฺโก อุปฺปชฺชิ, อุปฺปนฺโน จ กุสลวารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา อฏฺฐาสิ, อถ มหาสตฺโต ตํมุหุตฺตุปฺปนฺนเมว ปฏิวิโนเทตฺวา เตสํ อายติํ อนุปฺปาทาย ‘‘อิเม มิจฺฉาวิตกฺกา, อิเม สมฺมาวิตกฺกา’’ติ ยาถาวโต เต ปริจฺฉินฺทิตฺวา มิจฺฉาวิตกฺกานํ อวสรํ อเทนฺโต สมฺมาวิตกฺเก ปริวฑฺเฒสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มยฺหํ อิเม’’ติอาทิฯ

[207] ปมาโท นาม สติวิปฺปวาโสติ อาห ‘‘อปฺปมตฺตสฺสาติ สติยา อวิปฺปวาเส ฐิตสฺสา’’ติฯ อาตาปวีริยวนฺตสฺสาติ กิเลสานํ นิคฺคณฺหนวีริยวโตฯ เปสิตจิตฺตสฺสาติ ภววิโมกฺขาย วิสฺสฏฺฐจิตฺตสฺส กาเย จ ชีวิเต จ นิรเปกฺขสฺสฯ ‘‘เอวํ ปฏิปากติโก ชาโต’’ติ อตฺตโน อตฺตภาวํ นิสฺสาย ปวตฺตํ โสมนสฺสาการํ เคหสฺสิตโสมนสฺสปกฺขิกํ อกาสิ, ปญฺญามหนฺตตาย สุขุมทสฺสิตาฯ

อปริญฺญายํ ฐิตสฺสาติ น ปริญฺญายํ ฐิตสฺส, อปริคฺคหิตปริญฺญสฺสาติ อตฺโถฯ วิตกฺโก…เป.… เอตานิ ตีณิ นามานิ ลภตีติ ตาทิสสฺส อุปฺปนฺโน มิจฺฉาวิตกฺโก ยถารหํ อตฺตพฺยาพาธโก อุภยพฺยาพาธโก จ น โหตีติ น วตฺตพฺโพ ตํ สภาวานติวตฺตนโตติ อธิปฺปาโยฯ อนุปฺปนฺนานุปฺปาทอุปฺปนฺนปริหานินิมิตฺตตาย ปญฺญํ นิโรเธตีติ ปญฺญานิโรธิโกฯ เตนาห ‘‘อนุปฺปนฺนายา’’ติอาทิฯ นตฺถิภาวํ คจฺฉตีติ ปฏิสงฺขานพเลน วิกฺขมฺภนปฺปหานมาหฯ นิรุชฺฌตีติอาทีหิปิ ตเทว วทติฯ วิคตนฺตนฺติอาทีหิ ปน สมูลํ อุทฺธฏํ วิย ตทา อปฺปวตฺตนกํ อกาสินฺติ วทติฯ

[208] จิตฺตวิปริณามภาโว จิตฺตสฺส อญฺญถตฺตํ ปกติจิตฺตวิคโมฯ อเนกคฺคตากาโร วิกฺเขโปฯ ตตฺถ วิตกฺเกน จิตฺตํ วิหญฺญมานํ วิย โหตีติ อาห ‘‘ตํ คเหตฺวา วิหิํสาวิตกฺกํ อกาสี’’ติฯ การุญฺญนฺติ ปรทุกฺขนิมิตฺตํ จิตฺตเขทํ วทติฯ เตเนวาห – ‘‘ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ มนํ กมฺเปตีติ กรุณา’’ติ (ม. นิ. ฏี. 1.1; สํ. นิ. ฏี. 1.1.1)ฯ นฺติ กรุณายนวเสน ปวตฺตจิตฺตปกมฺปนํ สนฺธาย ‘‘อุปฺปชฺชติ วิหิํสาวิตกฺโก’’ติ อาห, น สตฺเตสุ วิหิํสา ปวตฺตตีติ อธิปฺปาโยฯ

เตน เตน จสฺสากาเรนาติ เยน เยน อากาเรน ภิกฺขุนา อนุวิตกฺกิตํ อนุวิจาริตํ, เตน เตน อากาเรนสฺส เจตโส นติ โหติฯ เตเนวาห ‘‘กามวิตกฺกาทีสู’’ติอาทิฯ ปหาสีติ กาลวิปลฺลาเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปชหตี’’ติฯ ปหานํ ปนสฺส สิทฺธเมว ปฏิปกฺขสฺส สิทฺธตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปหาสี’’ติ วุตฺตํ ยถา ‘‘อสามิโภเค คามิกาอาทียิํสู’’ติฯ พหุลมกาสีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ เอวเมวํ นมตีติ กามวิตกฺกสมฺปโยคาการเมว โหติ, กามวิตกฺกสมฺปยุตฺตากาเรน วา ปริณมติฯ กสนํ กิฏฺฐํ, กสีติ อตฺโถ, ตนฺนิพฺพตฺตตฺตา ปน การณูปจาเรน สสฺสํ ‘‘กิฏฺฐ’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สสฺสสมฺพาเธ’’ติฯ จตฺตาริ ภยานีติ วธพนฺธชานิครหานิฯ อุปทฺทวนฺติ อนตฺถุปฺปาทภาวํฯ ลามกนฺติ นิหีนภาวํฯ ธนฺเธสูติ อตฺตโน ขนฺเธสุฯ โอตารนฺติ อนุปฺปเวสํ กิเลสานํฯ สํกิเลสโต วิสุชฺฌนํ วิสุทฺธิ, สา เอว โวทานนฺติ อาห ‘‘โวทานปกฺขนฺติ อิทํ ตสฺเสว เววจน’’นฺติฯ

[209] สพฺพกุสลํ เนกฺขมฺมํ สพฺพากุสลปฏิปกฺขตาย ตโต นิสฺสฏตฺตาฯ นิพฺพานเมว เนกฺขมฺมํ สพฺพกิเลสโต สพฺพสงฺขตโต จ นิสฺสฏตฺตาฯ กิฏฺฐสมฺพาธํ วิย รูปาทิอารมฺมณํ ปมาเท สติ อนตฺถุปฺปตฺติฏฺฐานภาวโตฯ กูฏคาโว วิย กูฏจิตฺตํ ทุทฺทมภาวโตฯ ปณฺฑิตโคปาลโก วิย โพธิสตฺโต อุปายโกสลฺลโยคโตฯ จตุพฺพิธภยํ วิย มิจฺฉาวิตกฺกา สปฺปฏิภยภาวโตฯ ปญฺญาย วุทฺธิ เอตสฺส อตฺถีติ ปญฺญาวุทฺธิโกฯ วิหญฺญติ จิตฺตํ เอเตนาติ วิฆาโต, เจโตทุกฺขํ, ตปฺปกฺขิโก วิฆาตปกฺขิโก, น วิฆาตปกฺขิโกติ อวิฆาตปกฺขิโกฯ นิพฺพานสํวตฺตนิโก นิพฺพานวโหฯ อุคฺฆาตีเยยฺยาติ อุทฺธตํ สิยา วิกฺขิตฺตญฺจ ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ สณฺฐเปมีติ สมฺมเทว ปฏฺฐเปมิฯ ยถา ปน ฐปิตํ สณฺฐปิตํ นาม โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สนฺนิสีทาเปมี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สนฺนิสีทาเปมีติ สมาธิปฏิปกฺเข กิเลเส สนฺนิสีทาเปนฺโต จิตฺตํ โคจรชฺฌตฺเต สนฺนิสีทาเปมิฯ อพฺยคฺคภาวาปาทเกน เอกคฺคํ กโรมิ, ยถา อารมฺมเณ สุฏฺฐุ อปฺปิตํ โหติ, เอวํ สมฺมา สมฺมเทว อาทหามิ สมาหิตํ กโรมิ, ยสฺมา ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สุฏฺฐุ อารมฺมเณ อาโรปิตํ นาม โหติ, น ตโต ปริปตติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สุฏฺฐุ อาโรเปมีติ อตฺโถ’’ติฯ มา อุคฺฆาตียิตฺตาติ มา หญฺญิตฺถ, มา อูหตํ อตฺถาติ อตฺโถฯ

[210] โสเยว…เป.… วุตฺโตติ อิมินา กิญฺจาปิ เอกํเยว กุสลวิตกฺกํ มคฺคกฺขเณ วิย ติวิธตฺตสมฺภวโต ติวิธนามิกํ กตฺวา ทสฺสิตํ วิย โหติ, น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํฯ ปพนฺธปวตฺตญฺหิ อุปาทาย เอกตฺตนเยน ‘‘โสเยว พฺยาปาทปจฺจนีกฏฺเฐนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอกชาติเยสุ หิ กุสลจิตฺเตสุ อุปฺปนฺโน วิตกฺโก สมานาการตาย โส เอวาติ วตฺตพฺพตํ ลภติ ยถา ‘‘สา เอว ติตฺติรี, ตานิ เอว โอสธานี’’ติ (สํ. นิ. ฏี. 2.2.19)ฯ น หิ ตทา มหาปุริสสฺส อสุภเมตฺตากรุณาสนฺนิสฺสยา เต วิตกฺกา เอวํ วุตฺตาติฯ

สมาปตฺติํ นิสฺสายาติ สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา, ตโต วุฏฺฐหิตฺวาติ อตฺโถฯ วิปสฺสนาปิ ตรุณาติ โยชนาฯ กาโย กิลมติ สมถวิปสฺสนานํ ตรุณตาย ภาวนาย ปุพฺเพนาปรํ วิเสสสฺส อลพฺภมานตฺตาฯ เตนาห ‘‘จิตฺตํ หญฺญติ วิหญฺญตี’’ติฯ

วิปสฺสนาย พหูปการา สมาปตฺติ, ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘สมาธิํ, ภิกฺขเว, ภาเวถ, สมาหิโต ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 3.5; 4.99; 5.1071)ฯ

ยถา วิสฺสมฏฺฐานํ โยธานํ ปริสฺสมํ วิโนเทติ, ตถา ปริสฺสมวิโนทนตฺถํ ผลเกหิ กาตพฺพํ วิสฺสมฏฺฐานํ ผลกโกฏฺฐโก, สมาปตฺติยา ปน วิปสฺสนา พหุการตรา สมาธิปริปนฺถกานํ, สพฺเพสมฺปิ วา กิเลสานํ วิมถเนน ทุพฺพลภาวาปชฺชนโตฯ เตนาห ‘‘วิปสฺสนา ถามชาตา สมาปตฺติมฺปิ รกฺขติ, ถามชาตํ กโรตี’’ติฯ นนุ เจวํ อิตรีตรสนฺนิสฺสยโทโส อาปชฺชตีติ? นยิทเมกนฺติกํ, อิตรีตรสนฺนิสฺสยาปิ กิจฺจสิทฺธิ โลเก ลพฺภตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

คามนฺตํ อาหเฏสูติ คามสมีปํ อุปนีเตสุฯ เอตาคาโวติ สติ อุปฺปาทนมตฺตเมว กาตพฺพํ ยถา คาโว รกฺขิตพฺพา, ตทภาวโตฯ ตทาติ สมถวิปสฺสนานํ ถามชาตกาเลฯ อนุปสฺสนานํ ลหุํ ลหุํ อุปฺปตฺติํ สนฺธาย ‘‘เอกปฺปหาเรเนว อารุฬฺโหว โหตี’’ติ วุตฺตํ, กเมเนว ปน อนุปสฺสนาปฏิปาฏิํ อาโรหติฯ

[215] เอวํ ภควา อตฺตโน อปฺปมาทปฏิปทํ, ตาย จ ลทฺธํ อนญฺญสาธารณํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต เหตุสมฺปตฺติยา สทฺธิํ ผลสมฺปตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สตฺตูปการสมฺปตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทิมาหาติ เอวํ เอตฺถ อนุสนฺธิ เวทิตพฺพาฯ อรญฺญลกฺขณโยคฺคมตฺเตน อรญฺญํฯ มหาวนตาย ปวนํฯ ปวทฺธญฺหิ วนํ ปวนํฯ จตูหิ โยเคหีติ ชิฆจฺฉาปิปาสาภยปฏิปตฺติสงฺขาตโยเคหิฯ เขมํ อนุปทฺทวตํฯ สุวตฺถิํ อนุปทฺทวํ อาวหตีติ โสวตฺถิโกฯ ปีติํ กุฏฺฐิํ คเมติ อุปเนตีติ ปีติคมนีโยฯ ปีตํ ปานติตฺถํ คจฺฉตีติ ปีตคมนีโยฯ สาขาทีหีติ กณฺฏกสาขากณฺฏกลตาวเนหิฯ อนาสยคามิตาย อุทกสนฺนิรุทฺโธปิ อมคฺโค วุตฺโต, อิตรานิ อปีติคมนียตายปิฯ อาทิ-สทฺเทน คหนํ ปริคฺคณฺหาติฯ โอเกมิคลุทฺทกสฺส โคจเร จรตีติ โอกจโร, ทีปกมิโคฯ อรญฺเญ มิเค ทิสฺวา เตหิ สทฺธิํ ปลาเยยฺยาติ ทีฆรชฺชุพนฺธนํ

อิธ วสนฺตีติ มิคานํ อาสยํ วทติ, ตโต อาสยโต อิมินา มคฺเคน นิกฺขมนฺติฯ เอตฺถ จรนฺตีติ เอตสฺมิํ ฐาเน โคจรํ คณฺหนฺติฯ

เอตฺถ ปิวนฺตีติ เอตสฺมิํ นิปานติตฺเถ อุทกํ ปิวนฺติฯ อิมินา มคฺเคน ปวิสนฺตีติ อิมินา มคฺเคน นิปานติตฺถํ ปวิสนฺติฯ มคฺคํ ปิธายาติ ปกติมคฺคํ ปิทหิตฺวาฯ น ตาว กิญฺจิ กโรติ อนวเสเส วนมิเค ฆาเตตุกาโมฯ

อวิชฺชาย อญฺญาณา หุตฺวาติ อวิชฺชาย นิวุตตฺตา ญาณรหิตา หุตฺวา, นนฺทีราเคน อุปนีตา รูปารมฺมณาทีนิ อาพนฺธิตฺวาฯ ปโลภนโต โอกจรํ นนฺทีราโคติฯ พฺยาโมหนโต โอกจาริกํ อวิชฺชาติ กตฺวา ทสฺเสติฯ เตสนฺติ โอกจโรกจาริกานํฯ สาขาภงฺเคนาติ ตาทิเสน ลูขตรคนฺเธน สาขาภงฺเคนฯ มนุสฺสคนฺธํ อปเนตฺวา ตสฺส สาขาภงฺคสฺส คนฺเธนฯ สมฺมตฺโตติ สมฺมชฺชิโต พฺยามุญฺโฉฯ

พุทฺธานํ เขมมคฺควิจรณํ กุมฺมคฺคปิธานญฺจ สพฺพโลกสาธารณมฺปิ อตฺถโต เวเนยฺยปุคฺคลาเปกฺขเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อญฺญาตโกณฺฑญฺญาทีนํ ภพฺพปุคฺคลาน’’นฺติ อาหฯ อูหโตติ สมูหโต นีหโตติ อาห ‘‘ทฺเวธา เฉตฺวา ปาติโต’’ติฯ นาสิตาติ อทสฺสนํ คมิตาติ อาห ‘‘สพฺเพน สพฺพํ สมุคฺฆาฏิตา’’ติฯ หิตูปจารนฺติ สตฺตานํ หิตจริยํฯ

ทฺเวธาวิตกฺกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

10. วิตกฺกสณฺฐานสุตฺตวณฺณนา

[216] ทสกุสลกมฺมปถวเสนาติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ วฏฺฏปาทกสมาปตฺติจิตฺตสฺสปิ อิธ อธิจิตฺตภาเวน อนิจฺฉิตตฺตาฯ เตนาห ‘‘วิปสฺสนาปาทกอฏฺฐสมาปตฺติจิตฺต’’นฺติฯ อถ วา อนุตฺตริมนุสฺสธมฺมสงฺคหิตเมว เกวลํ ‘‘ปกติจิตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทสกุสลกมฺมปถวเสน อุปฺปนฺนํ จิตฺตํ จิตฺตเมวา’’ติ วตฺวา ยเทตฺถ อธิจิตฺตนฺติ อธิปฺเปตํ, ตํ ตเทว ทสฺเสนฺโต ‘‘วิปสฺสนาปาทกอฏฺฐสมาปตฺติจิตฺต’’นฺติ อาหฯ อิตรสฺส ปเนตฺถ วิธิ น ปฏิเสเธตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ วิปสฺสนาย สมฺปยุตฺตํ อธิจิตฺตนฺติ เกจิฯ อนุยุตฺเตนาติ อนุปฺปนฺนสฺส อุปฺปาทนวเสน, อุปฺปนฺนสฺส ปริพฺรูหนวเสน อนุ อนุ ยุตฺเตนฯ มูลกมฺมฏฺฐานนฺติ ปาริหาริยกมฺมฏฺฐานํฯ คเหตฺวา วิหรนฺโตติ ภาวนํ อนุยุญฺชนฺโตฯ ภาวนาย อปฺปนํ อปฺปตฺโตปิ อธิจิตฺตมนุยุตฺโตเยว ตทตฺเถปิ ตํสทฺทโวหารโตฯ