อญฺญาหิ เวทนาหิ อโวมิสฺสํ เอกนฺตํ สุขํ เอกนฺตสุขํ, ตสฺส ปฏิสํเวทีฯ เตนาห ‘‘นิรนฺตรสุขปฏิสํเวที’’ติฯ กถาปติฏฺฐาปนตฺถนฺติ ‘‘เอกนฺตสุขปฏิสํเวที’’ติ เอวํ อารทฺธกถาย ปติฏฺฐาปนตฺถํฯ ราชวาเรติ ราชานํ อุทฺทิสฺส อาคตเทสนาวาเรฯ สุขํ ปุจฺฉิตุํ โหตีติ ‘‘ยทิ สตฺต รตฺตินฺทิวานิ นปฺปโหติ, กิํ ฉ รตฺตินฺทิวานิ ปโหตี’’ติอาทินา ปุจฺฉนสุขํ โหติฯ ‘‘อหํ โข’’ติอาทินา ปวตฺโต สุทฺธวาโร สุทฺธนิสฺสนฺทสฺส ผลสมาปตฺติสุขสฺส วเสน อาคตตฺตาฯ อนจฺฉริยํ โหติ, สตฺต รตฺตินฺทิวานิ ปโหนฺตสฺส เอกสฺมิํ รตฺตินฺทิเว กิํ วตฺตพฺพนฺติฯ อุตฺตานตฺถเมว วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยตฺตาฯ

จูฬทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

5. อนุมานสุตฺตวณฺณนา

[181] วุตฺตานุสาเรนาติ ‘‘กุรูสุ, สกฺเกสู’’ติ จ เอตฺถ วุตฺตนยานุสาเรน, ‘‘ภคฺคา นาม ชานปทิโน ราชกุมารา’’ติอาทินา นเยน วจนตฺโถ เวทิตพฺโพติ อตฺโถฯ วตฺถุปริคฺคหทิวเสติ นครมาปนตฺถํ วตฺถุวิชฺชาจริเยน นครฏฺฐานสฺส ปริคฺคณฺหนทิวเสฯ อถาติ ปจฺฉาฯ นคเร นิมฺมิเตติ ตตฺถ อนนฺตราเยน นคเร มาปิเตฯ ตเมว สุสุมารคิรณํ สุภนิมิตฺตํ กตฺวา ‘‘สุสุมารคิริ’’ตฺเววสฺส นามํ อกํสุฯ สุสุมารสณฺฐานตฺตา สุสุมาโร นาม เอโก คิริ, โส ตสฺส นครสฺส สมีเป, ตสฺมา ตํ สุสุมารคิริ เอตสฺส อตฺถีติ ‘‘สุสุมารคิรี’’ติ วุจฺจตีติ เกจิฯ เภสกฬาติ วุจฺจติ ฆมฺมณฺฑคจฺฉํ, เกจิ ‘‘เสตรุกฺข’’นฺติ วทนฺติ, เตสํ พหุลตาย ปน ตํ วนํ เภสกฬาวนนฺเตว ปญฺญายิตฺถฯ เภโส นาม เอโก ยกฺโข อยุตฺตการี, ตสฺส ตโต คฬิตฏฺฐานตาย ตํ วนํ เภสคฬาวนํ นาม ชาตนฺติ เกจิฯ อภยทินฺนฏฺฐาเน ชาตํ วิรูฬฺหํ, สํวทฺธนฺติ อตฺโถฯ

อิจฺฉาเปตีติ ยํ กิญฺจิ อตฺตนิ ครหิตพฺพํ วตฺตุํ สพฺรหฺมจารีนํ อิจฺฉํ อุปฺปาเทติ, ตทตฺถาย เตสํ อตฺตานํ วิสฺสชฺเชตีติ อตฺโถฯ ปฐมํ ทินฺโน หิตูปเทโส โอวาโท, อปราปรํ ทินฺโน อนุสาสนีฯ

ปจฺจุปฺปนฺนาตีตวิสโย วา โอวาโท, อนาคตวิสโย อนุสาสนีฯ โอติณฺณวตฺถุโก โอวาโท, อิตโร อนุสาสนีฯ โส จาติ เอวํ ปวาเรตา โส ภิกฺขุฯ ทุกฺขํ วโจ เอตสฺมิํ วิปฺปฏิกูลคฺคาเห วิปจฺจนีกสาเต อนาทเร ปุคฺคเลติ ทุพฺพโจฯ เตนาห ‘‘ทุกฺเขน วตฺตพฺโพ’’ติฯ อุปริ อาคเตหีติ ‘‘ปาปิจฺโฉ โหตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.181) อาคเตหิ โสฬสหิ ปาปธมฺเมหิฯ ปกาเรหิ อาวหํ ปทกฺขิณํ, ตโต ปทกฺขิณโต คหณสีโล ปทกฺขิณคฺคาหี, น ปทกฺขิณคฺคาหี อปฺปทกฺขิณคฺคาหีฯ วามโตติ อปสพฺยโต, วุตฺตวิปริยายโตติ อธิปฺปาโยฯ

อสนฺตสมฺภาวนปตฺถนานนฺติ อสนฺเตหิ อวิชฺชมาเนหิ คุเณหิ สมฺภาวนสฺส ปตฺถนาภูตานํฯ ปฏิ-สทฺโท ปจฺจตฺติกปริยาโย, ผรณํ วายมนํ อิธ ตถาวฏฺฐานนฺติ อาห ‘‘ปฏิปฺผรตีติ ปฏิวิรุทฺโธ ปจฺจนีโก หุตฺวา ติฏฺฐตี’’ติฯ อปสาเทตีติ ขิเปติ ตชฺเชติฯ ตถาภูโต จ ปรํ ฆฏฺเฏนฺโต นาม โหตีติ อาห ‘‘ฆฏฺเฏตี’’ติฯ ปฏิอาโรเปตีติ ยาทิเสน วุตฺโต, ตสฺส ปฏิภาคภูตํ โทสํ โจทกสฺส อุปริ อาโรเปติฯ

ปฏิจรตีติ (อ. นิ. ฏี. 2.3.68) ปฏิจฺฉาทนวเสน จรติ ปวตฺตติ, ปฏิจฺฉาทนตฺโถ เอว วา จรติ-สทฺโท อเนกตฺถตฺตา ธาตูนนฺติ อาห ‘‘ปฏิจฺฉาเทตี’’ติฯ อญฺเญนญฺญนฺติ ปฏิจฺฉาทนาการทสฺสนนฺติ อาห ‘‘อญฺเญน การเณนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อญฺญํ การณํ วจนํ วาติ ยํ โจทเกน จุทิตกสฺส โทสวิภาวนํ การณํ, วจนํ วา วุตฺตํ, ตโต อญฺเญเนว การเณน, วจเนน วา ปฏิจฺฉาเทติฯ การเณนาติ โจทนาย อมูลิกภาวทีปนิยา ยุตฺติยาฯ วจเนนาติ ตทตฺถโพธเนนฯ โก อาปนฺโนติอาทินา โจทนํ อวิสฺสชฺเชตฺวา วิกฺเขปาปชฺชนํ อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรณนฺติ ทสฺเสติ, พหิทฺธา กถาอปนามนํ วิสฺสชฺเชตฺวาติ อยเมว เตสํ วิเสโสฯ เตนาห ‘‘อิตฺถนฺนาม’’นฺติอาทิฯ

อปทียนฺติ โทสา เอเตน รกฺขียนฺติ, ลูยนฺติ, ฉิชฺชนฺตีติ วา อปทานํ, (อ. นิ. ฏี. 2.3.2) สตฺตานํ สมฺมา, มิจฺฉา วา ปวตฺตปโยโคฯ เตนาห ‘‘อตฺตโน จริยายา’’ติฯ

[183] อนุมินิตพฺพนฺติ อนุ อนุ มินิตพฺโพ ชานิตพฺโพฯ อตฺตานํ อนุมินิตพฺพนฺติ จ อิทํ ปจฺจตฺเต อุปโยควจนํฯ เตนาห ‘‘อนุมินิตพฺโพ ตุเลตพฺโพ ตีเรตพฺโพ’’ติฯ อตฺตานํ อนุมินิตพฺพนฺติ วา อตฺตนิ อนุมานญาณํ ปวตฺเตตพฺพํฯ ตตฺรายํ นโย – อปฺปิยภาวาวหา มยิ ปวตฺตา ปาปิจฺฉตา ปาปิจฺฉาภาวโต ปรสฺมิํ ปวตฺตปาปิจฺฉตา วิยฯ เอส นโย เสสธมฺเมสุปิฯ อปโร นโย – สพฺรหฺมจารีนํ ปิยภาวํ อิจฺฉนฺเตน ปาปิจฺฉตา ปหาตพฺพา สีลวิสุทฺธิเหตุภาวโต อตฺตุกฺกํสนาทิปฺปหานํ วิยฯ เสสธมฺเมสุปิ เอเสว นโยฯ

[184] ปจฺจเวกฺขิตพฺโพติ ‘‘น ปาปิจฺโฉ ภวิสฺสามิ, น ปาปิกานํ อิจฺฉานํ วสํ คโต’’ติอาทินา ปติ ปติ ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ วา ญาณจกฺขุนา อเวกฺขิตพฺพํ, ญาณํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ปาปิจฺฉตาทีนํ ปหานํ ปติ อเวกฺขิตพฺพํ, อยญฺจ อตฺโถ ตพฺพ-สทฺทสฺส ภาวตฺถตาวเสน เวทิตพฺโพ, กมฺมตฺถตาวเสน ปน อฏฺฐกถายํ ‘‘อตฺตาน’’นฺติ ปจฺจตฺเต อุปโยควจนํ กตฺวา วุตฺตํฯ สิกฺขนฺเตนาติ ติสฺโสปิ สิกฺขา สิกฺขนฺเตนฯ เตนาห ‘‘กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติฯ

ติลกนฺติ กาฬติลเสตติลาทิติลกํฯ สพฺพปฺปหานนฺติ สพฺพปฺปการปฺปหานํฯ ผเล อาคเตติ ผเล อุปฺปนฺเนฯ นิพฺพาเน อาคเตติ นิพฺพานสฺส อธิคตตฺตาฯ ภิกฺขุปาติโมกฺขนฺติ ‘‘โส สมโณ, ส ภิกฺขู’’ติ เอวํ วุตฺตภิกฺขูนํ ปาติโมกฺขํ, น อุปสมฺปนฺนานํ เอว น ปพฺพชิตานํ เอวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยสฺมา จิทํ ภิกฺขุปาติโมกฺขํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อิทํ ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุ’’นฺติอาทิฯ อปจฺจเวกฺขิตุํ น วฏฺฏติ อตฺตวิสุทฺธิยา เอกนฺตเหตุภาวโตฯ

อนุมานสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

6. เจโตขิลสุตฺตวณฺณนา

[185] เจโต เตหิ ขิลยติ ถทฺธภาวํ อาปชฺชตีติ เจโตขิลาฯ เตนาห ‘‘จิตฺตสฺส ถทฺธภาวา’’ติฯ ยสฺมา เตหิ อุปฺปนฺเนหิ จิตฺตํ อุกฺลาปีชาตํ ฐานํ วิย อมนุญฺญํ เขตฺตํ วิย จ ขาณุกนิจิตํ อมหปฺผลํ โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กจวรภาวา ขาณุกภาวา’’ติฯ ‘‘จิตฺตสฺสา’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ จิตฺตํ พนฺธิตฺวาติ ตณฺหาปวตฺติภาวโต กุสลจารสฺส อวสรจชนวเสน จิตฺตํ พทฺธํ วิย สโมโรเธตฺวาฯ เตนาห ‘‘มุฏฺฐิยํ กตฺวา วิย คณฺหนฺตี’’ติฯ สทฺทตฺถโต ปน เจโต วิรูปํ นิพนฺธียติ สํยมียติ เอเตหีติ เจตโส วินิพนฺธา ยสฺส จตุพฺพิธํ สีลํ อขณฺฑาทิภาวปฺปตฺติยา สุปริสุทฺธํ วิเสสภาคิยตฺตา อปฺปกสิเรเนว มคฺคผลาวหํ มหาสงฺฆรกฺขิตตฺเถรสฺส วิย, โส ตาทิเสน สีเลน อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย วุทฺธิํ อาปชฺชิสฺสตีติ อาห ‘‘สีเลน วุทฺธิ’’นฺติฯ ยสฺส ปน อริยมคฺโค อุปฺปชฺชนฺโต วิรูฬฺหมูโล วิย ปาทโป สุปฺปติฏฺฐิโต, โส สาสเน วิรูฬฺหิํ อาปนฺโนติ อาห ‘‘มคฺเคน วิรูฬฺหิ’’นฺติฯ โย สพฺพโส กิเลสนิพฺพานปฺปตฺโต, โส อรหา สีลาทิธมฺมกฺขนฺธปาริปูริยา สติเวปุลฺลปฺปตฺโต โหตีติ อาห ‘‘นิพฺพาเนน เวปุลฺล’’นฺติฯ ทุติยวิกปฺเป อตฺโถ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ

พุทฺธานํ ธมฺมกาโย วิย รูปกาโยปิ อนญฺญสาธารณตาย อนุตฺตรคุณาธิฏฺฐานตาย จ อปจฺจกฺขการีนํ สํสยวตฺถุ โหติเยวาติ ‘‘สรีเร วา คุเณ วา กงฺขตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยถา มหาปุริสลกฺขเณน อนุพฺยญฺชนาทโย รูปกายคุณา คหิตา เอว โหนฺติ อวินาภาวโตติ ‘‘ทฺวตฺติํสวรลกฺขณปฺปฏิมณฺฑิต’’มิจฺเจว วุตฺตํ, เอวํ อนาวรณญาเณน สพฺเพปิ อนนฺตาปริเมยฺยเภทา ธมฺมกายคุณา คหิตา เอว โหนฺตีติ สพฺพญฺญุตญฺญาณคฺคหณเมว กตํ นานนฺตริยภาวโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ กงฺขหีติ ‘‘อโห วต เต คุณา น ภเวยฺยุํ, ภเวยฺยุํ วา’’ติ ปตฺถนุปฺปาทนวเสน กงฺขติฯ ปุริโม หิ วิปรีตชฺฌาสโย, อิตโร ยถาภูตญาณชฺฌาสโยฯ วิจินนฺโตติ วิจยภูตาย ปญฺญาย เต วิเวเจตุกาโม ตทภาวโต กิจฺฉํ ทุกฺขํ อาปชฺชติ, กิจฺฉปฺปตฺติ จ ตตฺถ นิจฺเฉตุํ อสมตฺถตาเยวาติ อาห ‘‘วินิจฺเฉตุํ น สกฺโกตี’’ติฯ วิคตา จิกิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉาฯ อธิโมกฺขํ น ปฏิลภตีติ ‘‘เอวเมต’’นฺติ โอกปฺปนวเสน คุเณสุ วินิจฺฉยํ นาธิคจฺฉติฯ โอตริตฺวาติ ญาเณน อนุปวิสิตฺวาฯ ปสีทิตุนฺติ ‘‘ปสนฺนรูปธมฺมกายคุเณหิ ภควา’’ติ ปสีทิตุํฯ อนาวิโล อกาลุสฺโส โหตุํ น สกฺโกติฯ ‘‘กงฺขตี’’ติ อิมินา ทุพฺพลา วิมติ วุตฺตา, ‘‘วิจิกิจฺฉตี’’ติ อิมินา มชฺฌิมา, ‘‘นาธิมุจฺจตี’’ติ อิมินา พลวตี, ‘‘น สมฺปสีทตี’’ติ อิมินา ติวิธายปิ วิมติยา วเสน อุปฺปนฺนจิตฺตกาลุสฺสิยํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ