โภคฺคนฺติ อติวิย วงฺกตาย โภคฺคํฯ ตาทิสํ ปน สรีรํ ภคฺคํ วิย โหตีติ อาห ‘‘ภคฺค’’นฺติฯ เตนาห ‘‘อิมินาปิสฺส วงฺกภาวเมว ทีเปตี’’ติฯ ทนฺตานํ ฉินฺนภินฺนตาย เอกจฺจานํ ปตเนน จ ขณฺฑิตทนฺตํฯ เกสานํ เสตวณฺณตาย ปลิตนฺติ อาห ‘‘ปณฺฑรเกส’’นฺติฯ เกสานํ มตฺตโส สิยเน ขลฺลาฏโวหาโรติ พหุโส สิยนํ สนฺธายาห ‘‘มหาขลฺลาฏสีส’’นฺติฯ วสฺสสติกกาเล อุปฺปชฺชนติลกานิ สนฺธายาห ‘‘ติลกาหตคตฺต’’นฺติฯ ตานิ ปน กานิจิ เสตานิ โหนฺติ กานิจิ กาฬานีติ อาห ‘‘เสตกาฬติลเกหี’’ติฯ พฺยาธิกนฺติ สญฺจาตพฺยาธิํฯ พาฬฺหคิลานนฺติ มารณนฺติ กเคลญฺเญน คิลานํฯ

[173] ตสฺมิํ สมเยติ ตสฺมิํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรณสมเยฯ น เจเตตีติ น อภิสนฺทหติฯ พฺยาพาธนฏฺเฐน พฺยาพาโธ, พฺยาพาโธว พฺยาพชฺฌํ, นตฺถิ เอตฺถ พฺยาพชฺฌนฺติ อพฺยาพชฺฌํ, ทุกฺขรหิตํฯ เตนาห ‘‘นิทฺทุกฺขเมวา’’ติฯ

[174] อนิจฺจาทิอากาโรติ อนิจฺจากาโร ทุกฺขากาโร วิปริณามากาโร จลาทิอากาโร จฯ

มหาทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

4. จูฬทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตวณฺณนา

[175] สกฺเกสูติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สติปฏฺฐานสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ ตํ เอกเทเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘โส หี’’ติ อาหฯ ตตฺถ เยน ราชกุมารา สกฺยา นาม ชาตา, ยโต เตสํ นิวาสฏฺฐานตาย ชนปโท ตถา วุจฺจติ, ตํ วตฺตพฺพนฺติ อาห ‘‘สกฺยานํ ปน อุปฺปตฺติ อมฺพฏฺฐสุตฺเต อาคตาวา’’ติฯ กปิลวตฺถูติ วุตฺตํ ปุริมสญฺญาวเสนฯ

นานปฺปการกนฺติ ‘‘โลภธมฺมา’’ติ พหุวจนสฺส นิมิตฺตํ วทติฯ โลโภ หิ เตน เตน อวตฺถาวิเสเสน ปวตฺติอาการเภเทน ‘‘ฉนฺโท ราโคตณฺหา อาสตฺติ อเปกฺขา’’ติอาทินา อเนกปฺปเภโท, ลุพฺภนลกฺขเณน ปน ‘‘โลโภ’’ตฺเวว วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘นานปฺปการกํ โลภํเยวา’’ติฯ

ตถา ‘‘โทโส ปฏิโฆ โกโธ อุปนาโห วิโรโธ’’ติอาทินา, ‘‘มุยฺหนํ อสมเปกฺขนํ อปจฺจเวกฺขณา ทุมฺเมชฺฌํ พาลฺย’’นฺติอาทินา (ธ. ส. 390) จ โทสโมหานํ นานปฺปการตํ สนฺธายาห ‘‘อิตเรสุปิ ทฺวีสุ เอเสว นโย’’ติฯ ปริยาทิยิตฺวาติ ปริโต สพฺพโส อาทายฯ คเหตฺวาติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘คหเณ อาคต’’นฺติฯ ปริยาทิยตีติ ปริกฺขีโณติฯ ที-สทฺทญฺหิ สทฺทวิทู ขยตฺถํ วทนฺติฯ

เอกทาติ อาเมฑิตโลเปน นิทฺเทโสติ อาห ‘‘เอเกกสฺมิํ กาเล’’ติฯ โลภโทสโมหาติ ปฐมมคฺเคน ปหีนาวเสสา โลภโทสโมหาฯ นิรวเสสา ปหียนฺติ, อญฺญถา ทุติยมคฺเคน กิํ กตํ สิยาติ อธิปฺปาโยฯ สมุทาจารปฺปตฺตํ ปน ทิสฺวา ‘‘อปฺปหีนํ เม อตฺถี’’ติปิ ชานาติฯ เอวํ กถํ นิรวเสสปฺปหานสญฺญาติ อาห ‘‘อปฺปหีนกํ…เป.… สญฺญี โหตี’’ติฯ เอวํ ปฐมมคฺเคเนว สมุจฺฉินฺนสํสยสฺส ‘‘โก สุ นาม เม ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อปฺปหีโนติ เอวํ สนฺเธโห กถํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วตฺวา ‘‘ปณฺณตฺติยา อโกวิทตฺตา’’ติ การณมาหฯ วินยกุกฺกุจฺจํ วิย หิ ปณฺณตฺติยํ อกุสลตาย อริยานมฺปิ กตฺถจิ วิมติมตฺตํ อุปฺปชฺชติ ยถา ตํ สพฺพโส อปฺปหีนสมฺโมหานนฺติฯ อตฺตโน อวิสเย อนภิชานนํ ปณฺณตฺติโกสลฺเลน กิเมตฺถ ปโยชนํ, ปจฺจเวกฺขณามตฺเตน อยมตฺโถ สิชฺฌตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กิํ ตสฺส ปจฺจเวกฺขณา นตฺถี’’ติ อาหฯ อิตโร ‘‘นตฺถี’’ติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ กตฺวา ‘‘อตฺถี’’ติ วตฺวา ตตฺถ ลพฺภมานวิภาคํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สา ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สาติ ปจฺจเวกฺขณาฯ สพฺเพสนฺติ สพฺเพสํ อริยานํฯ ยถา ปริปุณฺณา น โหติ, น เอวํ สพฺพโส น โหตีติ อาห ‘‘อิมาสุ ปนา’’ติอาทิฯ

[176] อชฺฌตฺตนฺติ นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ตว สนฺตาเน’’ติฯ อปฺปหีโนติ อนวเสสโต อปฺปหีโนฯ ทุวิเธติ วตฺถุกามกิเลสกาเมฯ กิเลสกาโมปิ หิ ยทคฺเคน อสฺสาทียติ, ตทคฺเคน ปริภุญฺชียติฯ

[177] อสฺสาทียตีติ อสฺสาโท, สุขํฯ อปฺโป อปฺปมตฺตโก อสฺสาโท เอเตสูติ อปฺปสฺสาทาฯ เตนาห ‘‘ปริตฺตสุขา’’ติฯ

ปริเยสนทุกฺขาทิเหตุกํ ทิฏฺฐธมฺมิกํ ตตฺถ ทุจฺจริตจรเณน สมฺปรายิกญฺจ ทุกฺขเมตฺถ กาเมสุ พหุกนฺติ พหุทุกฺขาฯ พหุปายาสาติ พหุปริกฺกิเลสาฯ เต ปน ปริกฺกิเลสา วกฺขมานนเยน พหูเยเวตฺถ ทิฏฺฐธมฺมิกาปีติ อาห ‘‘ทิฏฺฐธมฺมิก…เป.… พหู’’ติฯ เต จ ปริกฺกิเลสา ยสฺมา ตํสมงฺคิโน หิตปฏิปตฺติยา อนฺตรายกรา อิธ เจว ปรโลเก จ อาทีนวการณญฺจ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺฐธมฺมิก…เป.… พหู’’ติฯ เอวํ เจปีติ เอวํ ‘‘อปฺปสฺสาทา กามา’’ติอาทินา อากาเรนฯ นเยนาติ ธมฺเมนฯ การเณนาติ ยุตฺติยาฯ สุฏฺฐุ ทิฏฺฐํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ วิปสฺสนาปญฺญายาติ อริยมคฺคปญฺญายฯ สา จตฺตาริปิ สจฺจานิ วิเสสโต ปสฺสตีติ วิปสฺสนาติ อธิปฺเปตาฯ เตนาห ‘‘เหฏฺฐามคฺคทฺวยญาเณนาติ อตฺโถ’’ติฯ ปีติสุขนฺติ ปีติสุขวนฺตํ ฌานทฺวยํฯ ทฺเว มคฺเคติ เหฏฺฐามคฺเคฯ อาวฏฺฏนสีโล อาภุชนสีโล น โหตีติ อนาวฏฺฏี เนว โหติ สพฺพโส อปฺปหีนกามราคฉนฺโทฯ เตนาห ‘‘กสฺมา’’ติอาทิฯ โอโรธนาฏกา ปชหนปญฺญาติ อาทีนวานุปสฺสนาญาณมาหฯ

[179] อสฺสาโทปิ กถิโต, ‘‘อปฺปสฺสาทา’’ติ หิ อิมินา ยาวตโก กาเมสุ อสฺสาโท, ตํ สพฺพํ อนวเสสโต ปริคฺคเหตฺวา จสฺส ปริตฺตภาโว ทสฺสิโตติ อาทีนโวปิ กถิโต สงฺเขเปเนว เสสสฺสอาทีนวสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ ตํ กเถตุนฺติ ตํ นิสฺสรณํ ‘‘เอกนฺตสุขปฏิสํเวที’’ติ อิมินา กเถตุํฯ อิเมหิ อนฺเตหีติ ‘‘ปญฺจิเม, มหานาม, กามคุณา’’ติอาทินา กามคุณทสฺสนมุเขน กามสุขลฺลิกานุโยคํ ‘‘อุพฺภฏฺฐกา โหนฺติ อาสนปฏิกฺขิตฺตา’’ติอาทินา อตฺตกิลมถานุโยคญฺจ ทสฺเสตฺวา อิเมหิ ทฺวีหิ อนฺเตหิ มุตฺตํ มม สาสนนฺติ, ผลสมาปตฺติปริโยสานตฺตา สาสนสมฺปตฺติยา ‘‘อุปริผลสมาปตฺติสีเสน สกลสาสนํ ทสฺเสตุ’’นฺติ อาหฯ คิชฺฌสทิโส กูโฏติ มชฺเฌปทโลปีสมาโส ยถา ‘‘สากปตฺถิโว’’ติ (ปาณินิ. 2.1.60)ฯ ทุติเย ปเนตฺถ คิชฺฌวนฺตตาย คิชฺฌา กูเฏ เอตสฺสาติ คิชฺฌกูโฏฯ อุทฺธํเยว ติฏฺฐนกา นิสชฺชาย วุฏฺฐิตกาลโต ปฏฺฐาย เอกฏฺฐาเนเนว ติฏฺฐนกาฯ เตนาห ‘‘อนิสินฺนา’’ติฯ นิคณฺฐสฺสาติ นาฏปุตฺตสฺสฯ นตฺถิ เอตสฺส ปริเสสนฺติ อปริเสสํฯ เอวํ สงฺขาภวจนมตฺตมสฺสาติ อาห ‘‘อปริเสสสงฺขาต’’นฺติฯ

นิจฺจฏฺเฐน สตต-สทฺเทน อภิณฺหปฺปวตฺติ โชติตา สิยาติ ‘‘สมิต’’นฺติ วุตฺตํฯ เตน นิรนฺตรปฺปวตฺติํ ทสฺเสตีติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

[180] ยํ กโรติ, ตํ ชานาตีติ ทุกฺขสฺส นิชฺชรณเขปนํ นาม วิญฺญูนํ กิจฺจํ, วิญฺญุนา จ ปุริเสน กตากตํ ชานิตพฺพํ, ตสฺมา ตุมฺเหหิ ปุราณานํ กมฺมานํ พฺยนฺติภาวํ กโรนฺเตหิ ปฐมํ ตาว เอตฺตกานิ ปุราณานิ กมฺมานีติ ชานิตพฺพานิ, ตโต ‘‘เอตฺตกํ กาลํ กเตน ตปสา เอตฺตกานิ ตานิ พฺยนฺติกตานิ, อิทานิ เอตฺตกานิ กาตพฺพานี’’ติอาทินา อยํ วิธิ ปุริเสน วิย อตฺตนา กาตพฺพกิจฺจํ ปริจฺฉินฺทิตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘ตุมฺเหหิปิ ตถา ญาตพฺพํ สิยา’’ติฯ สุทฺธนฺตนฺติ สุทฺธโกฏฺฐาสํ, อายติํ อนวสฺสวสิทฺธํ กมฺมกฺขยํ, ตโต วา ทุกฺขกฺขยนฺติ อตฺโถฯ สุทฺธนฺตํ ปตฺโต อตฺถีติ ปุจฺฉตีติ อิมินา อกุสลานํ ปหานํ, กุสลานํ ภาวนา จ สพฺเพน สพฺพํ นิคณฺฐสมเย นตฺถิ สพฺพโส วิสุทฺธิภาวนาย อภาวโต, ตสฺมา กุโต ทุกฺขกฺขยสฺส สมฺภโวติ ทสฺเสติฯ

เอวํ อชานนภาเว สตีติ ‘‘อหุวมฺเหว มย’’นฺติอาทินา วุตฺตปฺปการสฺส อชานเน สติ, ตสฺมิํ ตุมฺเหหิ อญฺญายมาเนติ อตฺโถฯ ลุทฺทาติ โฆราฯ เต ปน ยสฺมา กายวาจาหิ นิหีนเมว กโรนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ลุทฺทาจารา’’ติฯ โลหิตปาณิตฺเวว วุจฺจติ ตชฺชากิริยาจรณโตฯ มาควิกเกวฏฺฏโจรฆาตกาทโย มาควิกาทโยฯ กกฺขฬกมฺมาติ ผรุสกมฺมาฯ เต นิคณฺเฐสุ ปพฺพชนฺตีติ ปุพฺเพ มหาทุกฺขสํวตฺตนิยกมฺมสฺส กตตฺตา หิ ตุมฺเห เอตรหิ อีทิสํ มหาทุกฺขํ ปจฺจนุภวถาติ ทสฺเสติฯ

วาเทติ ทิฏฺฐิยํ, สมเยติ อตฺโถฯ สุเขน สุขนฺติ เอตฺถ สุเขนาติ ปฏิปตฺติสุเขน, สุขาย ปฏิปตฺติยาติ อตฺโถฯ สุขนฺติ วิโมกฺขสุขํ, อิธ โลเก สุขํ อธิคจฺฉนฺตา กสิวณิชฺชาทิทุกฺขปฏิปตฺติยาว อธิคจฺฉนฺติ, เอวํ โมกฺขสุขมฺปีติ อธิปฺปาโยฯ สรีราวยวสมฺปตฺติยาปิ พิมฺพิโน สาโรติ พิมฺพิสาโรฯ เต นิคณฺฐา…เป.… สนฺธาย วทนฺติ, น ปน ภควโต อจฺจนฺตสนฺตปณีตํ นิพฺพานสุขปฏิเวทนํ ชานนฺติฯ สหสาติ รวาฯ อปฺปฏิสงฺขาติ น ปฏิสงฺขาย อวิจาเรตฺวาฯ เตนาห ‘‘สาหสํ กตฺวา’’ติอาทิฯ

อญฺญาหิ เวทนาหิ อโวมิสฺสํ เอกนฺตํ สุขํ เอกนฺตสุขํ, ตสฺส ปฏิสํเวทีฯ เตนาห ‘‘นิรนฺตรสุขปฏิสํเวที’’ติฯ กถาปติฏฺฐาปนตฺถนฺติ ‘‘เอกนฺตสุขปฏิสํเวที’’ติ เอวํ อารทฺธกถาย ปติฏฺฐาปนตฺถํฯ ราชวาเรติ ราชานํ อุทฺทิสฺส อาคตเทสนาวาเรฯ สุขํ ปุจฺฉิตุํ โหตีติ ‘‘ยทิ สตฺต รตฺตินฺทิวานิ นปฺปโหติ, กิํ ฉ รตฺตินฺทิวานิ ปโหตี’’ติอาทินา ปุจฺฉนสุขํ โหติฯ ‘‘อหํ โข’’ติอาทินา ปวตฺโต สุทฺธวาโร สุทฺธนิสฺสนฺทสฺส ผลสมาปตฺติสุขสฺส วเสน อาคตตฺตาฯ อนจฺฉริยํ โหติ, สตฺต รตฺตินฺทิวานิ ปโหนฺตสฺส เอกสฺมิํ รตฺตินฺทิเว กิํ วตฺตพฺพนฺติฯ อุตฺตานตฺถเมว วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยตฺตาฯ

จูฬทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

5. อนุมานสุตฺตวณฺณนา

[181] วุตฺตานุสาเรนาติ ‘‘กุรูสุ, สกฺเกสู’’ติ จ เอตฺถ วุตฺตนยานุสาเรน, ‘‘ภคฺคา นาม ชานปทิโน ราชกุมารา’’ติอาทินา นเยน วจนตฺโถ เวทิตพฺโพติ อตฺโถฯ วตฺถุปริคฺคหทิวเสติ นครมาปนตฺถํ วตฺถุวิชฺชาจริเยน นครฏฺฐานสฺส ปริคฺคณฺหนทิวเสฯ อถาติ ปจฺฉาฯ นคเร นิมฺมิเตติ ตตฺถ อนนฺตราเยน นคเร มาปิเตฯ ตเมว สุสุมารคิรณํ สุภนิมิตฺตํ กตฺวา ‘‘สุสุมารคิริ’’ตฺเววสฺส นามํ อกํสุฯ สุสุมารสณฺฐานตฺตา สุสุมาโร นาม เอโก คิริ, โส ตสฺส นครสฺส สมีเป, ตสฺมา ตํ สุสุมารคิริ เอตสฺส อตฺถีติ ‘‘สุสุมารคิรี’’ติ วุจฺจตีติ เกจิฯ เภสกฬาติ วุจฺจติ ฆมฺมณฺฑคจฺฉํ, เกจิ ‘‘เสตรุกฺข’’นฺติ วทนฺติ, เตสํ พหุลตาย ปน ตํ วนํ เภสกฬาวนนฺเตว ปญฺญายิตฺถฯ เภโส นาม เอโก ยกฺโข อยุตฺตการี, ตสฺส ตโต คฬิตฏฺฐานตาย ตํ วนํ เภสคฬาวนํ นาม ชาตนฺติ เกจิฯ อภยทินฺนฏฺฐาเน ชาตํ วิรูฬฺหํ, สํวทฺธนฺติ อตฺโถฯ

อิจฺฉาเปตีติ ยํ กิญฺจิ อตฺตนิ ครหิตพฺพํ วตฺตุํ สพฺรหฺมจารีนํ อิจฺฉํ อุปฺปาเทติ, ตทตฺถาย เตสํ อตฺตานํ วิสฺสชฺเชตีติ อตฺโถฯ ปฐมํ ทินฺโน หิตูปเทโส โอวาโท, อปราปรํ ทินฺโน อนุสาสนีฯ