อปริกฺขยปฏิภานา หิ พุทฺธา ภควนฺโต, ยโต วุตฺตํ ‘‘นตฺถิ ธมฺมเทสนาย หานี’’ติ (ที. นิ. ฏี. 3.141, 305; วิภ. มูลฏี. 1.สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา)ฯ เตนาห ‘‘อิมินา กิํ ทสฺเสตี’’ติอาทิฯ ตถา อาสนฺนปรินิพฺพานสฺสปิ ภควโต เทสนาย อิตราย จ วิเสสาตาโวติ ปฐมพุทฺธวจนมฺปิ มชฺฌิมพุทฺธวจนมฺปิ ปจฺฉิมพุทฺธวจนมฺปิ สทิสเมวฯ อาสีติกวสฺสโต ปรํ ปญฺจโม อายุโกฏฺฐาโสฯ

[162] กามญฺเจตฺถ ภควตา นาคสมาลตฺเถรสฺส อจฺฉริยอพฺภุตปเวทนมุเขน อตฺตโน โลมานํ หฏฺฐภาวสฺส ปเวทิตตฺตา ‘‘โลมหํสนปริยาโย’’ติ นามํ คหิตํ, ตถาปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณาทิ-อนญฺญสาธารณญาณานุภาว-วิภาวนาทิวเสน โสฬสสมูหโต สีหนาทสฺส นทเนน เทสนาย ปวตฺติตตฺตา ‘‘มหาสีหนาโท’’ตฺเวว สงฺคีติการมหาเถเรหิ นามํ ฐปิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

3. มหาทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตวณฺณนา

[163] ตโต ปรนฺติ ติณฺณํ ชนานํ อุปริ สงฺโฆ จตุวคฺคกรณียาทิกมฺเมหิ ปฏิกมฺมปฺปตฺตตฺตาฯ คามํ คโตติ วุจฺจติ คามํ อุทฺทิสฺส คตตฺตา, เอวํ สาวตฺถิํ ปวิสิตุํ วิหารโต นิกฺขนฺตา ‘‘ปวิสิํสู’’ติ วุตฺตาฯ ปริญฺญนฺติ ปหานปริญฺญํฯ สา หิ สมติกฺกโม, น อิตราฯ รูปเวทนาสุปีติ ‘‘รูปานํ ปริญฺญํ, เวทนานํ ปริญฺญ’’นฺติ เอตฺถาปิฯ กามํ สพฺเพสํ ติตฺถิยานํ กามาทิปริญฺญาปญฺญาปนเหตุภูโต สมโย นตฺถิ, เยสํ ปน อตฺถิ, เต อุปาทาย ‘‘สกสมยํ ชานนฺตา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ยโต ยโต โข โภ อยํ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺตาวตา โข โภ กามานํ ปริญฺญา โหตี’’ติ เอวํ สรูปโต ปฐมชฺฌานํ วิภาเวตุํ อสกฺโกนฺตาปิ เกวลํ อจฺจนฺตปฺปหานสญฺญาย กามานํ ปริญฺญํ ปญฺญเปยฺยุํ ปฐมชฺฌานํ วทมานาฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ตาทิสสฺส อาคมาธิคมสฺสาภาวโตฯ รูปเวทนาปริญฺญาสุปิ เอเสว นโยฯ วุจฺเจถาติ วุจฺเจยฺยฯ ทุติยปเทปีติ ‘‘อนุสาสนิยา วา อนุสาสนิ’’นฺติ เอวํ วุตฺตวากฺเยปิฯ เต กิร ภิกฺขูฯ

[165] น เจว สมฺปายิสฺสนฺตีติ น เจว สมฺมเทว ปกาเรหิ คเมสฺสนฺติ ญาเปสฺสนฺติฯ เตนาห ‘‘สมฺปาเทตฺวา กเถตุํ น สกฺขิสฺสนฺตี’’ติฯ ยสฺมา อวิสเย ปญฺโห ปุจฺฉิโต โหติ, ตสฺมา อาปชฺชิสฺสนฺตีติ โยชนาฯ สเทวเกติ อรูปเทวคฺคหณํฯ เต หิ โลกิยเทเวหิ ทีฆายุกตาทินา อุกฺกฏฺฐาฯ สมารเกติ กามาวจรเทวคฺคหณํฯ สพฺรหฺมเกติ รูปาวจรพฺรหฺมคฺคหณํฯ สสฺสมณพฺราหฺมณิยาติ เอตฺถ สมณคฺคหเณน ปพฺพชิเต, พฺราหฺมณคฺคหเณน ชาติพฺราหฺมเณ, ปุน เทวคฺคหเณน สมฺมุติเทเว, มนุสฺสคฺคหเณน อวสิฏฺฐมนุสฺสกายํ ปริยาทิยติฯ โลกปชาคฺคหเณน ปน ปโยชนํ อฏฺฐกถายํ ทสฺสิตเมวฯ อญฺญถา อาราธนํ นาม นตฺถีติ อิมินา กามรูปเวทนาสุ อสฺสาทาทีนํ ยาถาวโต อวโพโธ เอว อิโต พาหิรกานํ นตฺถิ, กุโต ปเวทนาติ ทสฺเสติฯ

[166] จิตฺตาราธนนฺติ ยาถาวปเวทเนน ปเรสํ จิตฺตสฺส ปริโตสนํฯ พนฺธนฏฺเฐน คุณาติ กามราคสํโยชนสฺส ปจฺจยภาเวน วตฺถุกาเมสุปิ พนฺธนฏฺโฐ วุตฺโต, โกฏฺฐาสฏฺโฐ วา คุณฏฺโฐ ทฏฺฐพฺโพฯ ตรยนฺตีติ ตรมานา ยนฺติ คจฺฉนฺติฯ อตีตาทิภินฺนปฐมาทิวยา เอว จิตฺตตา ราสิภาเวน วโยคุณาติ คหิตาติ อาห ‘‘ราสฏฺโฐ คุณฏฺโฐ’’ติฯ จกฺขุวิญฺเญยฺยาติ วา จกฺขุวิญฺญาณตํทฺวาริกวิญฺญาเณหิ วิชานิตพฺพาฯ โสตวิญฺเญยฺยาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิฏฺฐารมฺมณภูตาติ สภาเวเนว อิฏฺฐารมฺมณชาติกา, อิฏฺฐารมฺมณภาวํ วา ปตฺตาฯ กมนียาติ กาเมตพฺพาฯ มนวฑฺฒนกาติ มโนหราฯ เอเตน ปริกปฺปนโตปิ อิฏฺฐภาวํ คณฺหาติฯ ปิยชาติกาติ ปิยายิตพฺพสภาวาฯ กามูปสํหิตาติ กามราเคน อุเปจฺจ สนฺธานิยา สมฺพทฺธา (อ. นิ. ฏี. 3.6.63) กาตพฺพาติ อาห ‘‘อารมฺมณํ กตฺวา’’ติฯ

[167] สญฺญํ ฐเปตฺวาติ ‘‘อิมสฺมิํ องฺคุลิกาทิปพฺเพ คหิเต สตํ โหติ, อิมสฺมิํ สหสฺส’’นฺติอาทินา สญฺญาณํ กตฺวา คณนาฯ อจฺฉิทฺทคณนาติ ‘‘เอกํ ทฺเว’’ติอาทินา นวนฺตวิธินา นิรนฺตรคณนาฯ ปิณฺฑคณนาติ สงฺกลนปฏุปฺปาทนาทินา ปิณฺฑิตฺวา คณนาฯ เตนาห ‘‘เขตฺตํ โอโลเกตฺวา’’ติอาทิฯ

กสนํ กสีติ กสิคฺคหเณน สพฺโพ กสิปฏิพทฺโธ ชีวิกูปาโย คหิโตติ อาห ‘‘กสีติ กสิกมฺม’’นฺติฯ ชงฺฆวณิชฺชาติ ชงฺฆสตฺถวเสน วณิชฺชํ อาห, ถลวณิชฺชาติ สกฏสตฺถวเสนฯ อาทิ-สทฺเทน นาวาปณาทิวเสน โวหารํฯ วณิปฺปโถติ วณิชมคฺโค, ทานคฺคหณวเสน สํโวหาโรติ อตฺโถฯ อุสูนํ อสนกมฺมํ อิสฺสตฺตํ, ธนุสิปฺเปน ชีวิกา, อิธ ปน อิสฺสตฺตํ วิยาติ อิสฺสตฺตํ, สพฺพอาวุธชีวิกาติ อาห ‘‘อาวุธํ คเหตฺวา อุปฏฺฐานกมฺม’’นฺติฯ โปโรหิจฺจามจฺจกมฺมาทิ ราชกมฺมํฯ อาทิ-สทฺเทน รถสิปฺปขตฺตวิชฺชาสิปฺปาทิ-วุตฺตาวเสสํ มหาสิปฺปํ ขุทฺทกสิปฺปญฺจ สงฺคณฺหาติฯ สีตสฺส ปุรกฺขโตติ สีตสฺส ปุรโต กโตฯ โย หิ สีตกาเล ชีวิกาเหตุ สีตลปเทสํ ปกฺขนฺทติ, โส วาฬมิคาทีหิ วิย สีเตน ปริปาติยมาโน เตน ปุรโต กโต วิย โหติฯ เตนาห ‘‘สีเตน พาธิยมาโน’’ติฯ อุณฺหสฺส ปุรกฺขโตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สริตฺวาติ สํสปฺปิตฺวาฯ ฆฏฺฏิยมาโนติ หิํสิยมาโน พาธิยมาโนฯ อาพาธนํ อาพาโธ, ปีฬาติ อตฺโถฯ กามเหตุนฺติ วา ภาวนปุํสกนิทฺเทโส ยถา ‘‘วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺตี’’ติ (อ. นิ. 4.70)ฯ ตถา เสสปททฺวเยปิฯ เตเนวาห ‘‘กามานเมว เหตู’’ติฯ กามานํ เหตูติ เอตฺถ ปุริมปทาวธารณมยุตฺตํ ตทญฺญปจฺจยปฏิกฺเขปาปตฺติโต, ตถา อุตฺตรปทาวธารณํ กามานํ กทาจิ อเหตุภาวสฺสปิ สมฺภวโต, ตสฺมา ‘‘อุปฺปชฺชติเยวา’’ติ วุตฺตํฯ

อุฏฺฐหโตติ อิมินา อุฏฺฐานวีริยํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อาชีวสมุฏฺฐาปกวีริเยนา’’ติฯ ตํ วีริยนฺติ อาชีวิกสมุฏฺฐาปกวีริยํฯ ปุพฺเพนาปรํ ฆเฏนฺตสฺสาติ อารมฺภโต ปฏฺฐาย นิรนฺตรํ ปวตฺเตนฺตสฺสฯ จิตฺเต อุปฺปนฺนพลวโสเกน โสจตีติ จิตฺตสนฺตาเปน อนฺโต นิชฺฌายติฯ กาเย อุปฺปนฺนทุกฺเขนาติ ตสฺเสว โสกสฺส วเสน กาเย อุปฺปนฺนทุกฺเขนฯ โสกุทฺเทเสน ตํ ตํ วิปฺปลเปนฺโต วา ปริเทวติฯ อุรํ ตาเฬตฺวาติ วกฺขปฺปเทสํ ปหริตฺวาฯ ‘‘โมฆ’’นฺติอาทิ ปริเทวนาการทสฺสนญฺเจว สมฺโมหาปชฺชนาการทสฺสนญฺจฯ เมติ วตฺวา ปุน โนติ ปุถุวจนํ อตฺตโน อุภยถาปิ โวหริตพฺพโต, พฺยามูฬฺหวจนํ วา โสกวเสนฯ

[168] อิธ กามคฺคหเณน วิเสสโต วตฺถุกามา คหิตาติ กามาทิคฺคหณํ กตํ, นานนฺตริยตาย ปน กิเลสกาโมปิ คหิโต เอวฯ อสิจมฺมนฺติ เอตฺถ จมฺมคฺคหเณน น เกวลํ จมฺมมยสฺส, จมฺมปริสิพฺพิตสฺเสว วา คหณํ, อถ โข สพฺพสฺสปิ อาวุธพาธกสฺส คหณนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เขฏกผลกาทีนี’’ติ อาหฯ อาทิ-สทฺเทน สราทิสงฺคโหฯ ธนุกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวาติ ธนุญฺเจว ขุรปฺปตูณิญฺจ สนฺนยฺหิตฺวา, ธนุทณฺฑสฺส ชิยาย ตถาภาวกรณาทิปิ (อ. นิ. ฏี. 3.5.76) ธนุโน สนฺนยฺหนนฺติฯ ทฺวินฺนํ เสนานํ พฺยูหสํวิธาเนน วา อุภโตพฺยูฬฺหํฯ วิชฺโชตลนฺเตสูติ นิสิตปีตผลตาย วิชฺโชตนวเสน ปริวตฺตมาเนสุฯ

ปาการสมีปาติสงฺขารตาย ปาการปาทา อุปการิโย, ยา ‘‘อุทฺทาปา’’ติ วุจฺจนฺติฯ สตทนฺเตนาติ อเนกสตทนฺตเกน, ยสฺส ติขิณทนฺตานิ อเนกสตานิ มูลานิ โหนฺติฯ อติภารตาย ทสวีสมตฺตาปิ ชนา อุกฺขิปิตุํ น สกฺโกนฺติ, ยนฺตวเสน ปน อุกฺขิปิตฺวา พนฺธิตฺวา ฐเปนฺติฯ เตนาห ‘‘อฏฺฐทนฺตากาเรนา’’ติอาทิฯ โอมทฺทนฺตีติ โอฏฺฐเปนฺติฯ

[169] สนฺธิมฺปิ ฉินฺทนฺติ โจริกาย ชีวิตุกามาฯ นิลฺโลปนฺติ นิสฺเสสวิโลปํ, เอกํ ปริตฺตํ คามํ ปริวาเรตฺวา ตตฺถ กิญฺจิปิ คยฺหูปคํ อเสเสตฺวา กรมรคฺคหณํฯ เตนาห ‘‘มหาวิโลป’’นฺติฯ ปนฺถทุหนกมฺมํ อฏวิมคฺเค ฐตฺวา อทฺธิกานํ วิลุมฺปนํฯ ปหารสาธนตฺถํ (อ. นิ. ฏี. 2.2.1) ทณฺฑปฺปหารสฺส สุขสิทฺธิอตฺถํฯ กญฺชิโต นิพฺพตฺตํ กญฺชิยํ, อารนาลํฯ ยํ ‘‘พิลงฺค’’นฺติปิ วุจฺจติ, ตํ ยตฺถ สิญฺจติ, สา กญฺชิยอุกฺขลิกาฯ พิลงฺคถาลิกสทิสกรณํ พิลงฺคถาลิยํฯ สีสกปาลํ อุปฺปาเฏตฺวาติ อโยคุฬปเวสนปฺปมาณํ ฉิทฺทํ กตฺวาฯ สงฺขมุณฺฑกมฺมการณนฺติ สงฺขํ วิย มุณฺฑกมฺมการณํฯ

ราหุมุขกมฺมการณนฺติ ราหุมุขคต-สูริยสทิส-กมฺมการณํฯ โชติมาลิกนฺติ โชติมาลวนฺตํ กมฺมการณํฯ หตฺถปชฺโชติกนฺติ หตฺถปชฺโชตนกมฺมการณํฯ เอรกวตฺตกมฺมการณนฺติ เอรกวตฺตสทิเส สรีรโต พทฺเธ อุปฺปาฏนกมฺมการณํฯ จีรกวาสิกกมฺมการณนฺติ สรีรโต อุปฺปาฏิตพทฺธจีรกาหิ นิวาสาปนกมฺมการณํฯ

ตํ กโรนฺตา ยถา คีวโต ปฏฺฐาย พทฺเธ กนฺติตฺวา กฏิยเมว ฐเปนฺติ, เอวํ โคปฺผกโต ปฏฺฐาย กนฺติตฺวา กฏิยเมว ฐเปนฺติฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘กฏิโต ปฏฺฐาย กนฺติตฺวา โคปฺผเกสุ ฐเปนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ เอเณยฺยกกมฺมการณนฺติ เอณีมิคสทิสกมฺมการณํ ฯ อยวลยานิ ทตฺวาติ อยวลยานิ ปฏิมุญฺจิตฺวาฯ อยสูลานิ โกฏฺเฏนฺตีติ กปฺปรชณฺณุกโกฏีสุ อยสูลานิ ปเวเสนฺติฯ นฺติ ตํ ตถากตกมฺมการณํ สตฺตํฯ

พฬิสมํสิกนฺติ พฬิเสหิ มํสุปฺปาฏนกมฺมการณํฯ กหาปณิกนฺติ กหาปณมตฺตโส ฉินฺทนกมฺมการณํฯ โกฏฺเฏนฺตีติ ฉินฺทนฺติฯ ขาราปตจฺฉิกนฺติ ตจฺเฉตฺวา ขาราวสิญฺจนกมฺมการณํฯ ปลิฆปริวตฺติกนฺติ ปลิฆสฺส วิย ปริวตฺตนกมฺมการณํฯ เอกาพทฺธํ กโรนฺติ อยสูลสฺส โกฏฺฏเนนฯ ปลาลปีฐกนฺติ ปลาลปีฐสฺส วิย สรีรสฺส สํเวลฺลนกมฺมการณํฯ การณิกาติ ฆาตนการกาฯ ปลาลวฏฺฏิํ วิย กตฺวาติ ยถา ปลาลปีฐํ กโรนฺตา ปลาลวฏฺฏิํ กตฺวา สํเวลฺลนวเสน นํ (อ. นิ. ฏี. 2.2.1) เวเฐนฺติ, เอวํ กโรนฺตีติ อตฺโถฯ ฉาตเกหีติ พุภุกฺขิเตหิ โกเลยฺยกสุนเขหิฯ พลวนฺโต หิ เต ชวโยคฺคา สูรา จ โหนฺติฯ กมฺมวเสน สมฺปเรติ เอตฺถาติ สมฺปราโย, ปรโลโกฯ ตตฺถ ภโวติ สมฺปรายิโกฯ

[170] ฉนฺทราโค วินียติ เจว ปหียติ จ เอตฺถาติ นิพฺพานํ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานญฺจาติฯ เตนาห ‘‘นิพฺพานญฺหี’’ติฯ ตตฺถ อาคมฺมาติ อิทํ โย ฉนฺทราคํ วิเนติ ปชหติ, ตสฺส อารมฺมณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตีหิ ปริญฺญาหีติ อิมินา ญาตตีรณปริญฺญาหิ ปริชานิสฺสนฺตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ โก ปน วาโท ปหานปริญฺญายาติ ทสฺเสติ? ตถภาวายาติ ปริชานนกภาวายฯ

[171] อปริตฺเตนาติ อหีเนนฯ วิปุเลนาติ มหตาฯ ยทิ วณฺณสมฺปตฺติทสฺสนตฺถํ, วณฺณทสกํ กสฺมา น คหิตนฺติ อาห ‘‘มาตุคามสฺส หี’’ติอาทิฯ โภชนสมฺปทาทีนํ อลาเภปีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ทุคฺคตกุเล นิพฺพตฺตสฺสปี’’ติ วุตฺตํฯ โถกํ โถกํ วณฺณายตนํ ปสีทติ มํสสฺส ปริพฺรูหนโต ถนมํสานิ วฑฺฒนฺติ ชายนฺติฯ วณฺเณติ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสนฺโต วิย โหตีติ วณฺโณฯ โส เอว สามคฺโคปโภคาทินา นิภาตีติ นิภาฯ เตนาห ‘‘วณฺณนิภาติ วณฺโณเยวา’’ติฯ

โภคฺคนฺติ อติวิย วงฺกตาย โภคฺคํฯ ตาทิสํ ปน สรีรํ ภคฺคํ วิย โหตีติ อาห ‘‘ภคฺค’’นฺติฯ เตนาห ‘‘อิมินาปิสฺส วงฺกภาวเมว ทีเปตี’’ติฯ ทนฺตานํ ฉินฺนภินฺนตาย เอกจฺจานํ ปตเนน จ ขณฺฑิตทนฺตํฯ เกสานํ เสตวณฺณตาย ปลิตนฺติ อาห ‘‘ปณฺฑรเกส’’นฺติฯ เกสานํ มตฺตโส สิยเน ขลฺลาฏโวหาโรติ พหุโส สิยนํ สนฺธายาห ‘‘มหาขลฺลาฏสีส’’นฺติฯ วสฺสสติกกาเล อุปฺปชฺชนติลกานิ สนฺธายาห ‘‘ติลกาหตคตฺต’’นฺติฯ ตานิ ปน กานิจิ เสตานิ โหนฺติ กานิจิ กาฬานีติ อาห ‘‘เสตกาฬติลเกหี’’ติฯ พฺยาธิกนฺติ สญฺจาตพฺยาธิํฯ พาฬฺหคิลานนฺติ มารณนฺติ กเคลญฺเญน คิลานํฯ

[173] ตสฺมิํ สมเยติ ตสฺมิํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรณสมเยฯ น เจเตตีติ น อภิสนฺทหติฯ พฺยาพาธนฏฺเฐน พฺยาพาโธ, พฺยาพาโธว พฺยาพชฺฌํ, นตฺถิ เอตฺถ พฺยาพชฺฌนฺติ อพฺยาพชฺฌํ, ทุกฺขรหิตํฯ เตนาห ‘‘นิทฺทุกฺขเมวา’’ติฯ

[174] อนิจฺจาทิอากาโรติ อนิจฺจากาโร ทุกฺขากาโร วิปริณามากาโร จลาทิอากาโร จฯ

มหาทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

4. จูฬทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตวณฺณนา

[175] สกฺเกสูติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สติปฏฺฐานสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ ตํ เอกเทเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘โส หี’’ติ อาหฯ ตตฺถ เยน ราชกุมารา สกฺยา นาม ชาตา, ยโต เตสํ นิวาสฏฺฐานตาย ชนปโท ตถา วุจฺจติ, ตํ วตฺตพฺพนฺติ อาห ‘‘สกฺยานํ ปน อุปฺปตฺติ อมฺพฏฺฐสุตฺเต อาคตาวา’’ติฯ กปิลวตฺถูติ วุตฺตํ ปุริมสญฺญาวเสนฯ

นานปฺปการกนฺติ ‘‘โลภธมฺมา’’ติ พหุวจนสฺส นิมิตฺตํ วทติฯ โลโภ หิ เตน เตน อวตฺถาวิเสเสน ปวตฺติอาการเภเทน ‘‘ฉนฺโท ราโคตณฺหา อาสตฺติ อเปกฺขา’’ติอาทินา อเนกปฺปเภโท, ลุพฺภนลกฺขเณน ปน ‘‘โลโภ’’ตฺเวว วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘นานปฺปการกํ โลภํเยวา’’ติฯ