‘‘อตฺถโต ปน นานา โหตี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘เทวโลกสุขํ หี’’ติอาทิํ วตฺวา ยถาทสฺสิตอุปมาหิปิ อยมตฺโถ ปากโฏ เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุปมายมฺปี’’ติอาทิมาหฯ โคตฺรภุญาณุปฺปาทโต ปฏฺฐาย นิโรธํ ปสฺสิตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลปจฺจเวกฺขณวเสน เจว ปรโต ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนวเสน จ อริยสาวโก นิโรเธ สยิโต วิย โหติ ตทปสฺสเยเนว ปวตฺตนโตติ อาห ‘‘นิโรธสยนวรคต’’นฺติฯ เตนาห ‘‘นิพฺพานา…เป.… ปสฺสตี’’ติฯ

ญาณปวตฺตาการวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกฺกรการิกาทิสุทฺธิวณฺณนา

[155] ปุจฺฉานุสนฺธิอาทิอนุสนฺธิตฺตยโต อญฺญตฺตา ‘‘ปาฏิเยกฺกํ อนุสนฺธิวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ น เกวลํ ‘‘ทุกฺกรการิกาย สุทฺธิ โหตี’’ติ เอวํลทฺธิโก เอว, อถ โข ทุกฺกรจารีสุ อภิปฺปสนฺโนติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ จตุกุณฺฑิโกติ ทฺวีหิ ปาเทหิ หตฺเถหีติ จตูหิ องฺเคหิ กุณฺฑนโก อาหิณฺฑนโกฯ ฉมานิกิณฺณนฺติ ภูมิยํ ขิตฺตํฯ ภกฺขสนฺติ อาหารํฯ

มจฺฉริยมลาทิปาปธมฺมวิคมนโต เมตฺตาทิคุณานุพฺรูหนโต จ พฺรหฺมํ เสฏฺฐํ จริยนฺติ พฺรหฺมจริยํ, ทานํฯ ตถา หิ ตํ ภควตา ปณฺฑิตปญฺญตฺตํ วุตฺตํฯ เอวํ เสเสสุปิ ยถารหํ พฺรหฺมจริยปริยาโย นิทฺธาเรตฺวา วตฺตพฺโพฯ กินฺติ กีทิสํฯ วตนฺติ สมาทินฺนวตํฯ สุจิณฺณสฺสาติ สุฏฺฐุ จิณฺณสฺส ปุญฺญสฺสฯ อิทฺธีติ อานุภาโวฯ ชุตีติ วตฺถาภรโณภาสสมุชฺชลา สรีรปฺปภาฯ พลวีริยูปปตฺตีติ กายพเลน เจว อุสฺสาเหน จ สมนฺนาคโมฯ

เตน ปาณิ กามทโทติ เตน อทฺธิกานํ อุปคจฺฉนฺตานํ หตฺถํ ปสาเรตฺวา อสยฺหเสฏฺฐิโน ทานฏฺฐานทสฺสนมเยน ปุญฺเญน อิทานิ มยฺหํ หตฺโถ กปฺปรุกฺโข วิย กามทโท อิจฺฉิติจฺฉิตทายี, กามทโท โหนฺโต จ มธุสฺสโว อิฏฺฐวตฺถุวิสฺสชฺชนโก ชาโตฯ เตน เม พฺรหฺมจริเยนาติ เตน มม ยถาวุตฺตกายเวยฺยาวฏิยกมฺมสงฺขาเตน เสฏฺฐจริเยนฯ ปุญฺญนฺติ ปุญฺญผลํฯ ตมฺปิ หิ ปุชฺชสภาวโต, อุตฺตรปทโลเปน วา ‘‘เอวมิทํ ปุญฺญํ ปวฑฺฒตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.80) ‘‘ปุญฺญ’’นฺติ วุจฺจติฯ

ปญฺจ สิกฺขาปทานิ สมาหฏานิ ปญฺจสิกฺขาปทํ ยถา ‘‘ติภวํ, ติสกฏ’’นฺติ จฯ พฺรหฺมจริยสฺมินฺติ ธมฺมเทสนายฯ สา หิ วิเนยฺยานํ พฺรหฺมภาวาวหนโต พฺรหฺมํ เสฏฺฐํ จริยํ, พฺรหฺมุโน วา ภควโต วาจสิกํ จริยนฺติ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุจฺจติฯ

สหสฺสํ มจฺจุหายินนฺติ สหสฺสมตฺตา อรหตฺตสมธิคเมน มจฺจุวิสยาติกฺกเมน มจฺจุปหายิโน ชาตาฯ พฺรหฺมจารี ภวิสฺสามาติ เอตฺถ เยน พฺรหฺมจริเยน เต พฺรหฺมจาริโนติ วุจฺจนฺติ, ตํ พฺรหฺมจริยํ นิทฺธาเรตฺวา อาห ‘‘เมถุนวิรติ พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺตา’’ติฯ

นาติกฺกมามาติ น อติจราม อคมนียฏฺฐาเนปิ อิตรตฺถาปิ น วีติกฺกมามฯ เตนาห ‘‘อญฺญตฺร ตาหิ พฺรหฺมจริยํ จรามา’’ติฯ อมฺหนฺติ อมฺหากํฯ

อตฺตทมนวเสนาติ ยถาปฏิญฺญํ อรหนฺตานํ อนุกรณากาเรน ปวตฺตจิตฺตทมนวเสน, มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ ทมเนนาติ อตฺโถฯ สิขาปฺปตฺตเสฏฺฐจริยตาย อริยมคฺโค พฺรหฺมจริยํฯ พฺรหฺมํ เสฏฺฐํ จรติ เอเตนาติ พฺรหฺมจริยํ, สตฺถุสาสนํฯ

อตรมานานนฺติ น ตรมานานํ เทสกาลํ อุทิกฺขนฺตานํฯ ผลาสาว สมิชฺฌตีติ สุทุลฺลภผเลปิ อาสา สมฺมาปโยคมนฺวาย สมิชฺฌติ เอวฯ วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมีติ วิเสเสน นิปฺผนฺนปณีตชฺฌาสโย ปริปุณฺณอุฬารมโนรโถฯ โส หิ เสฏฺฐมโนสมาจารตาย พฺรหฺมจริยปริยาเยน วุตฺโตฯ

อิทเมว สุตฺตํ อาคตฏฺฐานนฺติ อธิปฺปาโย เตปิฏเก พุทฺธวจเน อิทเมว สุตฺตปทํ ‘‘วีริยํ พฺรหฺมจริย’’นฺติ อาคตฏฺฐานนฺติ อตฺโถฯ วีริยญฺหิ ตสฺมิํ วิสเย อุตฺตมํ ปรมุกฺกํสคตํ ตาทิสจริยาเหตุ จาติ พฺรหฺมจริยนฺติ อิธ วุตฺตํฯ จตุรงฺคสมนฺนาคตนฺติ จตุพฺพิธทุกฺกรกิริยาย สาธกสฺส จตุพฺพิธสฺส อตฺตโน ปวตฺติอาการสฺส วเสน จตุรงฺคสมนฺนาคตํฯ

โกจิ ฉินฺนภินฺนปฏปิโลติกธโร ทสนฺตยุตฺตสฺส วตฺถสฺส อภาวโต นิจฺเจโลติ วตฺตพฺพตํ ลเภยฺยาติ ตํ นิวตฺเตนฺโต อาห ‘‘นคฺโค’’ติฯ เอวํ อกาสิํ, เอวมฺปิ สตฺตปีฬา มา อโหสีติ อธิปฺปาโยฯ

ยถา ‘‘อภิหฏํ น สาทิยามี’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.155) ภิกฺขาปริเยสเน อุกฺกฏฺฐจาริตาทสฺสนํ, เอวํ ‘‘นเอหิ ภทฺทนฺติกาทิภาโวปี’’ติ คเหตพฺพํฯ ปุริสนฺตรคตายาติ ปุริสสมีปคตายฯ สํกิตฺตียนฺติ เอตายาติ สํกิตฺติ, คามวาสิอาทีหิ สมุทายวเสน กริยมานกิริยาฯ อิธ ปน ภตฺตสํกิตฺติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘สํกิตฺเตตฺวา กตภตฺเตสู’’ติฯ ททนฺติ ตายาติ ทตฺติฯ เอกาหํ อนฺตรภูตํ เอตสฺส อตฺถีติ เอกาหิกํฯ เอส นโย เสสปเทสุปิฯ เอกาหวาเรนาติ เอกาหิกวาเรนฯ ‘‘เอกาหิก’’นฺติอาทินา วุตฺตวิธิเมว ปฏิปาฏิยา ปวตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ ปุน วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘อิติ เอวรูป’’นฺติอาทิฯ

เอรกติณาทีนิ วาติ เอรกติณาทีนิ คนฺถิตฺวา กตนิวาสนานิ ฉวทุสฺสานิ, นิหีนทุสฺสานีติ อตฺโถฯ ตนฺตาวุตานนฺติ ตนฺตํ ปสาเรตฺวา วีตานํฯ ปกติกณฺฏเกติ สลากกณฺฏเกฯ

[156] เนกวสฺสคณสญฺชาตนฺติ อเนกวสฺสสมูหสญฺชาตํฯ นนุ จ อิทาเนว ‘‘สายตติยกมฺปิ อุทโกโรหนานุโยคมนุยุตฺโต’’ติ วุตฺตํ, ‘‘เนกวสฺสคณิกํ รโชชลฺลํ กาเย สนฺนิจิต’’นฺติ จ, ตทุภยํ เอกสฺมิํ กถํ สมฺภวตีติ อาห ‘‘อิทํ อตฺตโน รโชชลฺลกวตสมาทานกาลํ สนฺธาย วทตี’’ติฯ เอเตเนว ‘‘อเจลโก โหมี’’ติ วุตฺตอเจลกปฏิญฺญา, ‘‘สาณานิปิ ธาเรมี’’ติอาทินา วุตฺตฉนฺนกปฏิญฺญา, ตตฺถาปิ สาณ-มสาณ-ฉวทุสฺสาทิ-นิวตฺถ-ปฏิญฺญา จ อวิรุทฺธาติ ทฏฺฐพฺพา ตสฺมิํ ตสฺมิํ กาเล ตถา ตถา ปฏิปนฺนตฺตาฯ เตติ อเจลกาฯ สงฺฆาตนฺติ สพฺพโส ฆาตํฯ เตนาห ‘‘วธ’’นฺติฯ สีลวา นาม นตฺถิ ‘‘อนภิสนฺธิกมฺปิ ปาปํ โหตี’’ติ เอวํ ลทฺธิกตฺตาฯ สีลํ อธิฏฺฐายาติ อิทํ ปฏิกฺกมนกิริยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

ปาสณฺฑปริคฺคหณตฺถายาติ ปาสณฺเฑสุ อสารสารภาววีมํสนตฺถายฯ ตํ ปพฺพชฺชนฺติ อาชีวกปพฺพชฺชํฯ วิกฏโภชเนติ วิกตโภชเน วิรูปโภชเนฯ เตนาห ‘‘อปกติโภชเน’’ติฯ

[157] ภิํสนกตสฺมินฺติ ภาวสาธนภาวี อิทํ ปทนฺติ อาห ‘‘ภิํสนกตสฺมิํ ภิํสนกกิริยายา’’ติฯ

‘‘ภิํสนกตฺตสฺมิ’’นฺติ วตฺตพฺเพ เอกสฺส ต-การสฺส โลโป ทฏฺฐพฺโพฯ เยภุยฺยคฺคหณํ โลมวนฺตวเสนปิ โยเชตพฺพํ, น โลมวเสนาติ อาห ‘‘พหุตรานํ วา’’ติอาทิฯ

สุ-สทฺเท อุ-การสฺส โอ-การํ กตฺวา ปาฬิยํ ‘‘โสตตฺโต’’ติ วุตฺตนฺติ ตทตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘สุตตฺโต’’ติ อาหฯ สุฏฺฐุ อวตตฺโตติ วา โสตตฺโตฯ โสสินฺโนติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สุทฺธิวสนตฺถายาติ สํสารสุทฺธิคเวสนตฺถายฯ

วิหารสฺมินฺติ ปจฺจตฺเต ภุมฺมวจนนฺติ อาห ‘‘วิหาโร เอว หิ ‘วิหารสฺมิ’นฺติ วุตฺโต’’ติฯ เตเนว จาติ เตเนว วิภตฺติวิปลฺลาสวเสนฯ เอวํ อตฺโถติ อยํ เอวํ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ทุกฺขปฺปตฺโตติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ สพฺพตฺถาติ สุขทุกฺเข ลาภาลาภาทิเก จฯ ตุลิโตติ ตุลาสทิโสฯ

ทุกฺกรการิกาทิสุทฺธิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อาหารสุทฺธิวณฺณนา

[158] สุชฺฌิตุนฺติ สํสารโต สุชฺฌิตุํฯ

[159] อาสีติกปพฺพานีติ อาสีติกปิฏฺฐิปพฺพานิ, ‘‘กาฬปพฺพานี’’ติ วทนฺติฯ ปพฺพานํ มชฺเฌฯ อุนฺนตุนฺนตานีติ มํเส มิลาเต ทฺวินฺนํ สนฺธีนํ อนฺตเร วาเตนุทฺธุมาตธมนีชาลตาย อุนฺนตานิ อุนฺนตานีติฯ อานิสทนฺติ อานิสทฏฺฐานํฯ นิสินฺนฏฺฐานนฺติ ปํสูหิ, วาลิกาหิ วา นิจิตํ นิสินฺนฏฺฐานํฯ สรโปงฺเขนาติ สรสฺส โปงฺขปฺปเทเสน, สรโปงฺขสญฺญิเตน วา มคฺเคนฯ อกฺกนฺตนฺติ อกฺกนฺตฏฺฐานํฯ ตกฺกโคฬิกสทิสานํ, สรีรฆํสนตฺถํ กต กุรุวินฺทโคฬกานํ วา อาวฬิ วฏฺฏนาหาโรฯ วํสโตติ ปิฏฺฐิวํสโตฯ มณฺฑเลติ ภิตฺติปาทานํ มตฺถเก ฐปิตมณฺฑลเก สีสคฺเคน ปติฏฺฐหนฺติฯ น เอวํ ผาสุฬิโยติ ยถา ยถา วุตฺตโคปานสิโย ปปตา ติฏฺฐนฺติ, น เอวํ โพธิสตฺตสฺส ผาสุกาปิ ปปตา ฐิตาฯ

โอกฺขายิกาติ อวกฺขายิกา, เหฏฺฐา หุตฺวา นินฺนภาเวน ปญฺญายมานาฯ เอวรูปาติ ยถาวุตฺตรูปา, นินฺนตราติ อตฺโถฯ