เมนู

ปญฺจคติวณฺณนา

[153] คนฺตพฺพาติ อุปปชฺชิตพฺพาฯ ยถา หิ กมฺมภโว ปรมตฺถโต อสติปิ การเก ปจฺจยสามคฺคิยา สิทฺโธ ตํสมงฺคินา สนฺตานลกฺขเณน สตฺเตน กโตติ โวหรียติ, ตถา อุปปตฺติภวลกฺขณา คติโย ปรมตฺถโต อสติปิ คมเก ตํตํกมฺมวเสน เยสํ ตานิ กมฺมานิ, เตหิ คนฺตพฺพาติ โวหรียนฺตีติฯ เอวํ สทฺทตฺถโต คติํ ทสฺเสตฺวา อตฺถุทฺธารนเยนปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เยสุ นิรยาทิเภเทสุ อุปปตฺติภเวสุ คติ-สทฺโท นิรูฬฺโห, ตโต อญฺญตฺถาปิ คติสทฺทปฺปวตฺติ อตฺถิ, ตํ เอเกน คติ-สทฺเทน วิเสเสตฺวา อาห ‘‘คติคตี’’ติ ยถา ‘‘ทุกฺขทุกฺขํ, (สํ. นิ. 4.327) รูปรูป’’นฺติ (วิสุทฺธิ. 2.449) จฯ อุปฺปาทาวตฺถาย คมนํ อุปคมนนฺติ ‘‘นิพฺพตฺติคตี’’ติ วุตฺตาฯ คตินฺติ จิตฺตคติํฯ เตนาห ‘‘อชฺฌาสยคติ นามา’’ติ, อชฺฌาสยปฺปวตฺตีติ อตฺโถฯ ตทฏฺฐกถายํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.503) ปน ‘‘คตินฺติ นิปฺผตฺติ’’นฺติ อตฺโถ วุตฺโตฯ พฺรหฺมนิมนฺตนสุตฺเต (ม. นิ. 1.503) หิ อยํ ปาฬีติฯ ชุตินฺติ อานุภาวํฯ วิภโวติ วินาโสฯ โส หิ วิคโมติ อตฺเถน คติฯ เตเนว นิพฺพานํ อรหโต คตีติ (ปริ. 339) อนุปาทิเสสนิพฺพานํ อรหโต คติ วิคโม วิภโวติ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํฯ ทฺเวเยว คติโยติ ทฺเวว นิปฺผตฺติโยติ อตฺโถติ อาห ‘‘อยํ นิปฺผตฺติคติ นามา’’ติฯ

ยสฺส อุปฺปชฺชติ, ตํ พฺรูเหนฺโต เอว อุปฺปชฺชตีติ อโย, สุขํฯ นตฺถิ เอตฺถ อโยติ นิรโยฯ ตโต เอว รมิตพฺพํ อสฺสาเทตพฺพํ ตตฺถ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นิรติอตฺเถน นิรสฺสาทฏฺเฐน นิรโย’’ติฯ ติริยํ อญฺจิตาติ เทวมนุสฺสาทโย วิย อุทฺธํ ทีฆา อหุตฺวา ติริยํ ทีฆาภิ อตฺโถฯ ปกฏฺฐโต สุขโต อยนํ อปคโม เปจฺจภาโว, ตํ เปจฺจภาวํ ปตฺตานํ วิสโยติ เปตโยนิเมว วทติฯ มนโส อุสฺสนฺนตฺตาติ สติสูรภาวพฺรหฺมจริยโยคฺยตาทิคุณวเสน อุปจิตมานสตาย อุกฺกฏฺฐคุณจิตฺตตายาติ อตฺโตฯ อยํ ปนตฺโถ นิปฺปริยายโต ชมฺพุทีปวาสีวเสน เวทิตพฺโพฯ ยถาห – ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ฐาเนหิ ชมฺพุทีปิกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ เทเว จ ตาวติํเสฯ กตเมหิ ตีหิ? สูรา สติมนฺโต อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ (อ. นิ. 9.21)ฯ

เตหิ ปน สมานรูปาทิตาย สทฺธิํ ปริตฺตทีปวาสีหิ อิตรมหาทีปวาสิโนปิ มนุสฺสาเตว ปญฺญายิํสุฯ โลกิยา ปน ‘‘มนุโน อปจฺจภาเวน มนุสฺสา’’ติ วทนฺติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ปรมตฺถทีปนิยํ วิมานวตฺถุสํวณฺณนายํ (วิ. ว. อฏฺฐ. 3) วุตฺตนเยน คเหตพฺโพฯ อานุภาเวหีติ เทวานุภาวสงฺขาเตหิ อิทฺธิวิเสเสหิฯ ตตฺถ กามา เทวา กามคุเณหิ เจว อิทฺธิวิเสเสหิ จ อิตเร อิทฺธิวิเสเสเหว ทิพฺพนฺติ กีฬนฺติ โชตนฺติ, สรณนฺติ วา คมฺมนฺติ, อภิตฺถวิยนฺตีติ วา เทวาติฯ

ติรจฺฉานโยนิญฺจาติอาทีสูติ เอตฺถ ติรจฺฉานโยนิเปตฺติวิสยคฺคหเณน ขนฺธานํ เอว คหณํ เตสํ ตาทิสสฺส ปริจฺฉินฺนสฺส โอกาสสฺส อภาวโตฯ ยตฺถ วา เต อรญฺญสมุทฺทปพฺพตาทิเก นิพทฺธวาสํ วสนฺติ, ตาทิสสฺส ฐานสฺส วเสน โอกาโสปิ คเหตพฺโพฯ นิรยูปคาทีหิ สตฺเตหิ มคฺคิตพฺพโต มคฺโค ปฏิปชฺชิตพฺพา ปฏิปทา จาติ ตํ ตํ กมฺมเมว วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อุภเยนปี’’ติอาทิฯ ยถา จ ปฏิปนฺโนติ อิมินา ตสฺส กมฺมสฺส กตูปจิตาการมาหฯ เอตฺถ จ นิรยคามิญฺจ มคฺคํ นิรยคามินิญฺจ ปฏิปทนฺติ อิมินา สาธารณโต นิรยสํวตฺตนิยํ กมฺมํ วตฺวา ปุน ตํ ตํ สนฺตานปติตตาย อสาธารณตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถาปฏิปนฺโน’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ วินิปตนฺตีติ วิวสา, วิรูปํ วา นิปตนฺติฯ กสฺมา ปเนตฺถ ปญฺจคติปริจฺเฉทกญาณํ ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘นิพฺพานญฺจาห’’นฺติอาทิมาหาติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘อิทํ ปนา’’ติอาทิฯ น หิ ภควา อตฺตโน พุทฺธสุพุทฺธตํ วิภาเวนฺโต สาวเสสํ กตฺวา เทสนํ เทเสติฯ

ปญฺจคติวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ญาณปวตฺตาการวณฺณนา

[154] ญาณปฺปวตฺตาการนฺติ ญาณสฺส ปวตฺติอาการํ, ญาณสฺส วา ปวตฺติปการํฯ เอกนฺตทุกฺขาติ เอกนฺเตน ทุกฺขา อจฺจนฺตทุกฺขาฯ ตา ปน สพฺพกาลํ ทุกฺขา สุขาลเยนปิ อสมฺมิสฺสาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นิจฺจทุกฺขา นิรนฺตรทุกฺขา’’ติฯ พหลาติ อตนุกา, มหนฺตาติ อตฺโถ ติพฺพาติ วา ติขิณาฯ ขราติ กกฺขฬาฯ กฏุกาติ วา อนิฏฺฐาฯ กสฺสติ ขณียตีติ กาสุ, อาวาโฏฯ กสียติ จียตีติ กาสุ, ราสิฯ ผุนนฺตีติ ทฺวีหิ หตฺเถหิ องฺคารานิ อุกฺขิปิตฺวา ปฏิวาตํ โอผุนนฺติ, เตน เตสํ สกลสรีรํ ฑยฺหติฯ เตนาห ‘‘ปริทฑฺฒคตฺตา’’ติฯ ปุริสปฺปมาณํ โปริสํฯ เอกปเถเนวาติ เอกมคฺคภูเตเนวฯ อนุกฺกมนีเยนาติ อุกฺกมิตุํ อปกฺกมิตุํ อสกฺกุเณยฺเยนฯ

นนุ จ ทิพฺพจกฺขุญาณํ ปจฺจุปฺปนฺนวณฺณารมฺมณํ, เตน กถํ รูปนฺตรสมงฺคิํ นิรเย นิพฺพตฺตสตฺตํ ‘‘อยํ โส’’ติ ชานาตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตตฺถ กิญฺจาปี’’ติอาทิฯ ยถากมฺมูปคญาเณน ‘‘อยํ โส’’ติ สลฺลกฺเขติ, ตสฺส ปน ทิพฺพจกฺขุอานุภาเวน ปตฺตพฺพตฺตา ‘‘ทิพฺพจกฺขุพลํ นาม เอตนฺติ วุตฺตํฯ

ปุริมนเยเนวาติ ‘‘คูถกูโป วิย ติรจฺฉานโยนิ ทฏฺฐพฺพา’’ติอาทินา องฺคารกาสุปมายํ วุตฺตนเยเนวฯ ทุกฺขา เวทนา พหุลา เอตาสูติ ทุกฺขพหุลาฯ พหลปตฺตปลาโสติ อวิรฬตนุวิปุลปณฺโณฯ สุขปริโภคํ มหาปาสาทํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทีฆปาสาโท’’ติ วุตฺตํ จตุรสฺสปาสาทาทีนํ ขุทฺทกตฺตาฯ อุณฺณามยอตฺถรเณนาติ อุณฺณามยโลหิตอตฺถรเณนฯ อุตฺตรํ อุปริภาคํ ฉาเทตีติ อุตฺตรจฺฉโท, วิตานํฯ ตํ ปน โลหิตวิตานํ อิธาธิปฺเปตนฺติ ‘‘รตฺตวิตาเนนา’’ติ วุตฺตํฯ

อปรภาคโยชนาติ ปาฬิยํ ‘‘อปเรน สมเยนา’’ติ วุตฺตสฺส อปรภาคสฺส โยชนาฯ สา ปน เอกเทเสน ปุริมภาเค วุตฺเต เอว สุวิญฺเญยฺยา โหตีติ ‘‘ยถา โส’’ติอาทิมาหฯ มคฺคารุฬฺหเมวาติ มคฺคํ อุปคตมตฺตเมวฯ

นิยมาภาวาติ ‘‘ทิพฺพจกฺขุนาว ปสฺสตี’’ติ นิยมสฺส อภาวาฯ ‘‘ทิพฺพจกฺขุนาปิ ปสฺสิสฺสตี’’ติ อิทํ น อนุตฺตรสุขานุภวนสฺส ทิพฺพจกฺขุโคจรตฺตา วุตฺตํ, อนาคตสฺส ปน ตสฺส ทิพฺพจกฺขุปริภณฺฑภูเตน อนาคตํสญาเณน ทสฺสนเมวาติ การณูปจาเรน วุตฺตํฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ’’จฺเจว วุตฺตํฯ