อฏฺฐปริสวณฺณนา

[151] ปุริสสฺส สูรตรภาโว นาม สงฺคาเม ปากโฏ โหติ, น เคเห นิสินฺนกาเล, เอวํ เวสารชฺชญาณสฺส อานุภาโว ปณฺฑิตปริสาสุ ยตฺถ กตฺถจีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เวสารชฺชญาณสฺส พลทสฺสนตฺถ’’นฺติ อาหฯ สนฺนิปติตฺวา นิสินฺนฏฺฐานนฺติ ฐานสีเสน สนฺนิปติตขตฺติยปริสเมว ทสฺเสติฯ เอเสว นโย สพฺพตฺถาติ อติเทเสน อาวิภาวิตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘มารกายิกาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ สทิสตฺถวิสยตฺตา อติเทสสฺสฯ ยถา หิ ขตฺติยานํ สมูโห ขตฺติยปริสาติ อยมตฺโถ ลพฺภติ, น เอวํ ‘‘มารปริสา’’ติ เอตฺถ, มารสฺส ปริสาติ ปน มารปริสาติ อยมตฺโถ อธิปฺเปโตฯ เตนาห ‘‘มารกายิกานํ…เป.… น มาราน’’นฺติฯ มารกายิกานนฺติ มารปกฺขิยานํฯ อุคฺคฏฺฐานทสฺสนวเสนาติ สารชฺชิตพฺพฏฺฐานทสฺสนวเสน, เอวํ อุคฺคา ขตฺติยา อตฺตโน ปุญฺญเตเชนาติ อธิปฺปาโยฯ พฺราหฺมณา ตีสุ เวเทสูติ อิทํ อิตเรสํ อวิสยทสฺสนวเสน วุตฺตํฯ เวเท สชฺฌายนฺตาปิ หิ ขตฺติยา เวสฺสา จ ตทตฺถวิจารณาย เยภุยฺเยน อสมตฺถา เอวาติฯ กสฺมา ปเนตฺถ ยามาทิปริสา น คหิตาติ? ภุสํ กามาภิคิทฺธตาย โยนิโสมนสิการวิรหโตฯ ยามาทโย หิ อุฬารุฬาเร กาเม ปฏิเสวนฺตา ตตฺถาภิคิทฺธตาย ธมฺมสฺสวนาย สภาเวน จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทนฺติ, มหาโพธิสตฺตานํ ปน พุทฺธานญฺจ อานุภาเวน อากฑฺฒิยมานา กทาจิ เตสํ ปยิรุปาสนาทีนิ กโรนฺติ ตาทิเส มหาสมเยฯ เตเนว หิ วิมานวตฺถุเทสนาปิ ตนฺนิมิตฺตา พหุลา นาโหสิฯ มนุสฺสานํ วเสนายํ กตาฯ

ปรจกฺกวาเฬสุ จ มนุสฺสานํ วิเสสาธิคโม นตฺถีติ ปุจฺฉติ ‘‘กิํ ปน ภควา อญฺญานิ จกฺกวาฬานิปิ คจฺฉตี’’ติฯ อิตโร ยทิปิ เตสํ อริยธมฺมาธิคโม นตฺถิ, วาสนาย ปน ตตฺถ คนฺตฺวา ธมฺมํ เทเสตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อามคจฺฉตี’’ติ อาหฯ เกยูรํ นานาวิธรตนปริสิพฺพิตสุวณฺณชาลวินทฺธํ ภุชาภรณํฯ องฺคทํ นานาคนฺธคนฺธิตํ, เกวลํ วา สุวณฺณมยํ พาหุวลยํฯ ฉินฺนสฺสราติ ทฺวิธาภูตสฺสรา (ที. นิ. ฏี. 2.172) คคฺครสฺสราติ คคฺคริกาย วิย คคฺครายมานขรสฺสรา (ที. นิ. ฏี. 2.172; อ. นิ. ฏี. 3.8.69)ฯ ภาสนฺตรนฺติ เตสํ ภาสํ (ที. นิ. ฏี. 2.172; อ. นิ. ฏี. 3.8.69) สนฺธายาหฯ

‘‘วีมํสา อุปฺปชฺชตี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตํ วิวริตุํ ‘‘อิทํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

สงฺคมฺมาติ สมาคนฺตฺวาฯ อาทิโต ลาโป อาลาโป, วจนปฏิวจนวเสน สมํ ลาโป สลฺลาโปฯ สมฺมา, สมญฺญา วา กถา สํกถา, สํกถาว สากจฺฉาฯ

อฏฺฐปริสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จตุโยนิวณฺณนา

[152] ยวนฺติ ตาย สตฺตา อมิสฺสิตาปิ สมานชาติตาย มิสฺสิตา วิย โหนฺตีติ โยนิฯ สา ปน อตฺถโต อณฺฑาทิอุปฺปตฺติฏฺฐานวิสิฏฺโฐ ขนฺธานํ ภาคโส ปวตฺติวิเสโสติ อาห ‘‘ขนฺธโกฏฺฐาโส โยนิ นามา’’ติฯ อณฺเฑ ชาตาติ ปฐมาย ชาติยา วเสน วุตฺตํ, ทุติยาย ปน อณฺฑโต, อณฺเฑ วา ภิชฺชมาเน ชาตาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เตนาห ‘‘อภินิพฺภิชฺช ชายนฺตี’’ติฯ วินาติ เอเตหิ อณฺฑาทีหิ พาหิรปจฺจเยหิ วินาฯ อุปฺปติตฺวา วิยาติ อุปฺปชฺชนวเสน ปติตฺวา วิยฯ พาหิรปจฺจยนิรเปกฺขตฺตาเยว วา อุปปตเน สาธุการิโน อุปปาติกา, เต เอว อิธ โอปปาติกาติ วุตฺตาฯ อาทิ-สทฺเทน คพฺภมเล นิพฺพตฺตมหาปทุมกุมาราทีนํ สงฺคโหฯ นิชฺฌามตณฺหิกเปตานํ นิจฺจํ ทุกฺขาตุรตาย กามเสวนา นตฺถิ , ตสฺมา เต คพฺภเสยฺยกา น โหนฺติ, ชาลวนฺตตาย น ตาสํ กุจฺฉิยํ คพฺโภ สณฺฐาติ, ตสฺมา เต โอปปาติกาเยว สํเสทชตฺตายปิ อสมฺภวโตฯ เนรยิกา วิยาติ นิทสฺสนาปเทเสน เตสมฺปิ โอปปาติกตฺตํ ทีเปติฯ อวเสสาติ นิชฺฌามตณฺหิกเนรยิเก ฐเปตฺวา อวเสสา วินิปาติกาฯ ยกฺขานํ จาตุมหาราชิกตาย โอปปาติกภาเว เอว อาปนฺเน ตํ นิวตฺเตตุํ ‘‘เอวํ ยกฺขาปี’’ติ วุตฺตํฯ ตถา หิ เต น ภุมฺมเทวา น จ วินิปาติกาติฯ

จตุโยนิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ