อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาทิวณฺณนา

อลํ อริยาย อริยภาวายาติ อลมริโย, รูปายตนํ ชานาติ จกฺขุวิญฺญาณํ วิย ปสฺสติ จาติ ญาณทสฺสนํ, ทิพฺพจกฺขุฯ สมฺมสนุปเค จ ปน ธมฺเม ลกฺขณตฺตยญฺจ ตถา ชานาติ ปสฺสติ จาติ ญาณทสฺสนํ, วิปสฺสนาฯ นิพฺพานํ, จตฺตาริ วา สจฺจานิ อสมฺโมหปฏิเวธโต ชานาติ ปสฺสติ จาติ ญาณทสฺสนํ, มคฺโคฯ ผลํ ปน นิพฺพานวเสเนว โยเชตพฺพํฯ ปจฺจเวกฺขณา มคฺคาธิคตสฺส อตฺถสฺส ปจฺจกฺขโต ชานนฏฺเฐน ญาณทสฺสนํ, สพฺพญฺญุตา อนาวรณตาย สมนฺตจกฺขุตาย จ ญาณทสฺสนํฯ โลกุตฺตรมคฺโค อธิปฺเปโต, ตสฺมิญฺหิ ปฏิสิทฺเธ สพฺเพสมฺปิ พุทฺธคุณานํ อสมฺภโวติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ตญฺหิ โส ภควโต ปฏิเสเธตี’’ติฯ

สุขุมํ ธมฺมนฺตรํ นาม ฌานวิปสฺสนาทิกํ อาจริยานุคฺคเหน คหิตํ นาม นตฺถิฯ ตกฺกปริยาหตนฺติ ‘‘อิติ ภวิสฺสติ, เอวํ ภวิสฺสตี’’ติ ตํตํทสฺเสตพฺพมตฺถตกฺกเนน วิตกฺกนมตฺเตน ปริโต อาหตํ ปริวตฺติตํ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘ตกฺเกตฺวา’’ติอาทิฯ โลกิยปญฺญํ อนุชานาติ อุปนิสินฺนปริสาย อนุกูลธมฺมกถนโตติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘สมโณ โคตโม’’ติอาทิฯ ปฏิภาตีติ ปฏิภานํ, ‘‘อิติ วกฺขามี’’ติ เอวํปวตฺตํ กถนจิตฺตํ, ตโต ปฏิภานโต ชานนํ ปฏิภานํ, อาคมาภาวโต สยเมว อุปฏฺฐิตตฺตา สยํปฏิภานํฯ เตนาห ‘‘อิมินาสฺส ธมฺเมสุ ปจฺจกฺขภาวํ ปฏิพาหตี’’ติฯ สุผุสิตนฺติ นิพฺพิวรํฯ อผุสิตตฺเต หิ สุเขน วจีโฆโส น นิจฺฉรติฯ ทนฺตาวรณนฺติ โอฏฺฐทฺวยํฯ ชิวฺหาปิ ถทฺธตาย สุเขน วจีโฆโส น นิจฺฉรตีติ อาห ‘‘มุทุกา ชิวฺหา’’ติฯ กรวีกรุตมญฺชุตาย มธุโร สโรฯ เอลํ วุจฺจติ โทโส, เอลํ คฬตีติ เอลคฬา, น เอลคฬา อเนลคฬา, นิทฺโทสา, น รุชฺฌตีติ อตฺโถฯ สพฺพเมตํ รญฺชนสฺเสว การณํ ทสฺเสนฺโต วทติฯ

ปญฺจ ธมฺมาติ คมฺภีรญาณจริยภูตานํ ขนฺธาทีนํ อุคฺคหณ-สวน-ธารณ-ปริจย-โยนิโสมนสิกาเร สนฺธายาหฯ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายาติ เอตฺถ สมฺมา-สทฺโท อุภยตฺถาปิ โยเชตพฺโพ ‘‘สมฺมา ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายา’’ติฯ โย หิ สมฺมา ธมฺมํ ปฏิปชฺชติ, ตสฺเสว สมฺมา ทุกฺขกฺขโย โหติฯ โย ปน วุตฺตนเยน ตกฺกโร, ตสฺส นิยฺยานํ อตฺถโต ธมฺมสฺเสว นิยฺยานนฺติ อาห ‘‘โส ธมฺโม…เป.… นิยฺยาติ คจฺฉตี’’ติฯ