2. สีหนาทวคฺโค

1. จูฬสีหนาทสุตฺตวณฺณนา

[139] สุตฺตเทสนาวตฺถุสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส อุปฺปตฺติ อฏฺฐุปฺปตฺติ, สา ตสฺส อตฺถีติ อฏฺฐุปฺปตฺติโกติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ ลาภสกฺการปจฺจยาติ ลาภสกฺการนิมิตฺตํ, ภควโต สงฺฆสฺส จ อุปฺปนฺนลาภสกฺการเหตุ, อตฺตโน วา ลาภสกฺการุปฺปาทนเหตุฯ ติตฺถิยปริเทวิเตติ ติตฺถิยานํ ‘‘กิํ โภ สมโณเยว โคตโม สมโณ’’ติอาทินา วิปฺปลปนิมิตฺตํฯ ‘‘มหาลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชี’’ติ วตฺวา สมนฺตปาสาทิกตฺถํ ตสฺส อุปฺปตฺติการณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตุปฺปมาณิโก หี’’ติอาทิมาหฯ จตฺตาริ ปมาณานิ จตุปฺปมาณานิ, จตุปฺปมาณานิ เอตสฺส อตฺถีติ จตุปฺปมาณิโกฯ โลโกเยว สงฺคมฺม สมาคมฺม วสนฏฺเฐน โลกสนฺนิวาโส, สตฺตกาโยติ อตฺโถฯ ปมินาติ อุฬารตาทิวิเสสํ เอเตนาติ ปมาณํ (อ. นิ. ฏี. 2.4.65) รูปํ รูปกาโย ปมาณํ เอตสฺสาติ รูปปฺปมาโณฯ ตโต เอว รูเป ปสนฺโนติ รูปปฺปสนฺโนฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโย ฯ โฆโสติ ปวตฺตถุติโฆโส (อ. นิ. ฏี. 2.4.65)ฯ ลูขนฺติ ปจฺจยลูขตาฯ ธมฺโมติ สีลาทโย คุณธมฺมา อธิปฺเปตาฯ

เตสํ ปุคฺคลานํฯ อาโรหนฺติ อุจฺจตํฯ สา จ โข ตสฺมิํ ตสฺมิํ กาเล ปมาณยุตฺตา ทฏฺฐพฺพาฯ ปริณาหนฺติ นาติกิสนาติถูลตาวเสน มิตปริณาหํฯ สณฺฐานนฺติ เตสํ เตสํ องฺคปจฺจงฺคานํ สุสณฺฐิตตํฯ ปาริปูรินฺติ สพฺเพสํ สรีราวยวานํ ปริปุณฺณตํ อเวกลฺลตํฯ ตตฺถ ปมาณํ คเหตฺวาติ ตสฺมิํ รูเป รูปสมฺปตฺติยํ ปมาณภาวํ อุปาทายฯ ปสาทํ ชเนตีติ อธิโมกฺขํ อุปฺปาเทติฯ

ปรวณฺณนายาติ ‘‘อมุโก เอทิโส จ เอทิโส จา’’ติ ยสคุณวจเนนฯ ปรโถมนายาติ สมฺมุขาว ปรสฺส สิลาฆุปฺปาทเนน อภิตฺถวเนนฯ ปรปสํสนายาติ ปรมฺมุขา ปรสฺส คุณสํกิตฺตเนนฯ ปรวณฺณหาริกายาติ ปรมฺปรวณฺณหาริกาย ปรมฺปราย ปรสฺส กิตฺติสทฺทูปสํหาเรนฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ถุติโฆเสฯ

จีวรลูขนฺติ ถูลชิณฺณพหุตุนฺนกตาทิํ จีวรสฺส ลูขภาวํฯ ปตฺตลูขนฺติ อเนกคนฺถิกาหตาทิํ ปตฺตสฺส ลูขภาวํฯ วิวิธํ วา ทุกฺกรการิกนฺติ ธุตงฺคเสวนาทิวเสน ปวตฺตํ นานาวิธํ ทุกฺกรจริยํฯ

สีลํ วา ปสฺสิตฺวาติ สีลปาริปูริวเสน วิสุทฺธํ กายวจีสุจริตํ ญาณจกฺขุนา ปสฺสิตฺวาฯ ฌานาทิอธิคมสิทฺธํ สมาธิํ วาฯ วิปสฺสนาภิญฺญาสงฺขาตํ ปญฺญํ วาฯ

ภควโต สรีรํ ทิสฺวาติ สมฺพนฺโธฯ รูปปฺปมาโณปิ สมฺมาสมฺพุทฺเธเยว ปสีทติ อปริมิตกาลสมุปจิตปุญฺญานุภาวนิปฺผนฺนาย สพฺพโส อนวชฺชาย สพฺพาการปริปุณฺณาวยวาย รูปกายสมฺปตฺติยา สมนฺตปาสาทิกตฺตา, ยสฺสา รุจิรภาโว วิสุทฺเธ วิคตวลาหเก เทเว ปุณฺณมาสิยํ ปริปุณฺณกลาภาคมณฺฑลํ จนฺทมณฺฑลํ อภิภวิตฺวา อติโรจติ, ปภสฺสรภาโว สรทสมยํ สํวทฺธิตทิคุณเตชกิรณชาลสมุชฺชลํ สูริยมณฺฑลํ อภิภวติ, โสมฺมกิรณรสสมุชฺชลภาเวหิ ตทุภเยหิ อภิภุยฺย วตฺตมานํ เอกสฺมิํ ขเณ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ วิชฺโชตนสมตฺถํ มหาพฺรหฺมุโน ปภาสมุทยํ อภิวิหจฺจ ภาสเต ตปเต วิโรจติ จฯ

สติปิ องฺคปริจฺจาคาทีนํ ทานปารมิภาเว ปริจฺจาควิเสสภาวทสฺสนตฺถญฺเจว สุทุกฺกรภาวทสฺสนตฺถญฺจ องฺคปริจฺจาคาทิคฺคหณํ, ตตฺถาปิ จ องฺคปริจฺจาคโต วิสุํ นยนปริจฺจาคคฺคหณํ, ปริจฺจาคภาวสามญฺเญปิ รชฺชปริจฺจาคโต ปุตฺตทารปริจฺจาคคฺคหณญฺจ กตํฯ อาทินา นเยนาติ อาทิ-สทฺเทน ปุพฺพโยคปุพฺพจริยาทิเหตุสมฺปตฺติยา, ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.157, 255) วุตฺตาย ผลสมฺปตฺติยา, ‘‘โส ธมฺมํ เทเสตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.255) วุตฺตาย สตฺตุปการกิริยาย จ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธเยว ปสีทติ ยถาวุตฺตคุณานํ อนญฺญสาธารณภาวโต อจฺฉริยพฺภุตภาวโต จฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

‘‘จีวรลูขํ ทิสฺวา’’ติ วตฺวา ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สาณปํสุกูลจีวเรนาติ มตกเฬวรํ ปลิเวเฐตฺวา ฉฑฺฑิเตน ตุมฺพมตฺเต กิมี ปปฺโผเฏตฺวา คหิเตน สาณปํสุกูลจีวเรนฯ ภาริยนฺติ ครุกํ, ทุกฺกรนฺติ อตฺโถฯ วธุยุวตีมชฺฌิมิตฺถิวเสน, พาลโยพฺพนปุราณวเสน วา ติวิธนาฏกตาฯ หเรณุยูสํ มณฺฑลกลายรโสฯ ‘‘ยาเปสฺสติ นามา’’ติ นาม-สทฺทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ นาม-สทฺทโยเคน หิ อนาคตกาลสฺส วิย ปโยโค, ยาเปติ อิจฺเจว อตฺโถฯ อปฺปาณกนฺติ นิรสฺสาสํ นิโรธิตสฺสาสปสฺสาสํฯ

สมาธิคุณนฺติ สาธารณโต วุตฺตมตฺถํ วิวรติ ฌานาทิคฺคหเณนฯ มานทพฺพนิมฺมทเนน นิพฺพิเสวนภาวาปาทนมฺปิ ทมนเมวาติ วุตฺตํ ‘‘ปาถิกปุตฺตทมนาทีนี’’ติฯ อาทิ-สทฺเทน สจฺจกาฬวกพกทมนาทีนํ สงฺคโหฯ พาเวรุนฺติ เอวํนามกํ วิสยํฯ สรสมฺปนฺโนติ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคเตน สเรน สมนฺนาคโตฯ เตน พฺรหฺมสฺสรตากรวีกภาณิตาทสฺสเนน ลกฺขณหารนเยน อวเสสลกฺขณปาริปูริํ วิย ตทวินาภาวโต พุทฺธานํ เทสนาวิลาสญฺจ วิภาเวติฯ

หตปฺปภาติ พุทฺธานุภาเวน วิคตเตชาฯ กาฬปกฺขูปเมติ สตฺตานํ พฺยาโมหนฺธการาภิภเวน กาฬปกฺขรตฺตูปเมฯ สูริเยติ สูริเย อุทยิตฺวา โอภาเสนฺเตติ อธิปฺปาโยฯ

สิงฺฆาฏเกติ ติโกณรจฺฉายํฯ จตุกฺเกติ สนฺธิยํฯ ปริเทวนฺตีติ อนุตฺถุนนวเสน วิปฺปลปนฺติฯ โสกาธิกกโต หิ วจีปลาโป ปริเทโวฯ โลเก อุปฺปชฺชมาเนเยว อุปฺปนฺนาติ อตฺตโน ทิฏฺฐิวาทสฺส ปุราตนภาวํ ทีเปนฺติฯ

เสสปเทสุปีติ ‘‘อิธ ทุติโย สมโณ’’ติอาทีสุ เสสวาเรสุปิ (อ. นิ. ฏี. 2.4.241-242) ยถา หิ ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติ (ปารา. 11; ที. นิ. 1.226; สํ. นิ. 2.152; อ. นิ. 4.123) เอตฺถ กโต นิยโม ‘‘วิวิจฺจ อกุสเลหี’’ติ (ปารา. 11; ที. นิ. 1.226; สํ. นิ. 2.152; อ. นิ. 4.123) เอตฺถาปิ กโตเยว โหติ สาวธารณสฺเสว อตฺถสฺส อิจฺฉิตพฺพตฺตา, เอวมิธาปีติฯ เตนาห ‘‘ทุติยาทโยปี’’ติอาทิฯ สามญฺญผลาธิคมวเสน นิปฺปริยายโต สมณภาโวติ เตสํ วเสเนตฺถ จตฺตาโร สมณา เทสิตาติ ตมตฺถํ สุตฺตนฺตเรน สมตฺเถตุํ ‘‘เตเนวาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปฏิปตฺติกฺกเมน เทสนากฺกเมน จ สกทาคามิอาทีนํ ทุติยาทิตา วุตฺตาติ โสตาปนฺนสฺส ปฐมตา อวุตฺตสิทฺธาติ น โจทิตาฯ ผลฏฺฐกสมณาว อธิปฺเปตา สมิตปาปสมณคฺคหณโตฯ กสฺมา ปเนตฺถ มหาปรินิพฺพาเน วิย มคฺคฏฺฐา ตทตฺถาย ปฏิปนฺนา จ น คหิตาติ? เวเนยฺยชฺฌาสยโตฯ ตตฺถ หิ มคฺคาธิคมตฺถาย วิปสฺสนาปิ อิโต พหิทฺธา นตฺถิ, กุโต มคฺคผลานีติ ทสฺเสนฺเตน ภควตา ‘‘ญายสฺส ธมฺมสฺส ปเทสวตฺตี, อิโต พหิทฺธา สมโณปิ นตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ อิธ ปน นิฏฺฐานปฺปตฺตเมว ตํตํสมณภาวํ คณฺหนฺเตน ผลฏฺฐกสมณาว คหิตา ‘‘มคฺคฏฺฐโต ผลฏฺโฐ สวิเสสํ ทกฺขิเณยฺโย’’ติฯ สฺวายมตฺโถ ทฺวีสุ สุตฺเตสุ เทสนาเภเทเนว วิญฺญายตีติฯ

ริตฺตาติ วิวิตฺตาฯ ตุจฺฉาติ นิสฺสารา ปฏิปนฺนกสาราภาวโตฯ ปวทนฺติ เอเตหีติ ปวาทา, ทิฏฺฐิคติกานํ นานาทิฏฺฐิทีปกา สมยาติ อาห ‘‘จตฺตาโร สสฺสตวาทา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาคมิสฺสติฯ เตติ ยถาวุตฺตสมณาฯ เอตฺถาติ ‘‘ปรปฺปวาทา’’ติ วุตฺเต พาหิรกสมเยฯ

ยนฺติ ยสฺมิํฯ ภุมฺมตฺเถ หิ อิทํ ปจฺจตฺตวจนํฯ ญาโย วุจฺจติ สห วิปสฺสนาย อริยมคฺโคฯ เตน หิ นิพฺพานํ ญายติ คมฺมติ ปฏิวิชฺฌตีติฯ โส เอว นิพฺพานสมฺปาปกเหตุตาย ธมฺโมติ อาห ‘‘ญายสฺส ธมฺมสฺสา’’ติฯ

เตสํ ปรปฺปวาทสาสนานํ อเขตฺตตา เขตฺตตา จ อริยมคฺคสฺส อภาวภาวา สุปริสุทฺธสฺส สีลสฺส สุปริสุทฺธาย สมถวิปสฺสนาย อภาวโต สาวโต จฯ

ตทุภยญฺจ ทุรกฺขาตสฺวากฺขาตภาวเหตุกํ, โส จ อสมฺมาสมฺพุทฺธสมฺมาสมฺพุทฺธปเวทิตตายาติ ปราชิกาย สตฺถุ วิปตฺติเหตุตาย สาสนสฺส อนิยฺยานภาโวติ ทสฺเสติฯ

อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปริยายโต จ ปาฬิยา จ สมตฺเถตุํ ‘‘เตนาห ภควา’’ติอาทินา ปาฬิํ ทสฺเสตฺวา อุปมาปเทเสน ตตฺถ สุตฺตํ วิภาเวนฺโต ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยสฺมา เอกจฺจานํ วิเสสโต สีหานํ ปุริมํ ปาททฺวยํ หตฺถกิจฺจมฺปิ กโรติ, ตสฺมา อาห ‘‘สุรตฺตหตฺถปาโท’’ติฯ สีหสฺส เกสา นาม เกสรายตนา ขนฺธโลมาฯ โคจริยหตฺถิกุลํ นาม ปกติหตฺถิกุลํ, ยํ ‘‘กาลาวก’’นฺติปิ วุจฺจติฯ โฆฏโก นาม อสฺสขฬุงฺโกฯ สิเนรุปริภณฺเฑ สิมฺพลิรุกฺเขหิ สญฺฉาทิโต ปญฺญาสโยชโน ทโห สิมฺพลิทโห, ตํ ปริวาเรตฺวา มหนฺตํ สิมฺพลิวนํ, ตํ สนฺธายาห ‘‘สิมฺพลิทหวเน’’ติฯ อญฺญติตฺถาวาสภูมิยํ อิเมสุ สมเณสุ เอกจฺโจ น อุปฺปชฺชติ, อีทิโส ปเนตฺถ วิกปฺโป นตฺถิ, สพฺเพน สพฺพํ น อุปฺปชฺชนฺเตวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกสมโณปี’’ติ อาหฯ อริยมคฺคปริกฺขเตติ อริยมคฺคุปฺปตฺติยา อภิสงฺขเต, ยทา สาสนิกานํ สมฺมาปฏิปตฺติยา อริยมคฺโค ทิพฺพติ, ตทาติ อตฺโถฯ

สมฺมาติ สุฏฺฐุฯ สุฏฺฐุ นทนํ นาม เหตุยุตฺตํ สุฏฺฐุ กตฺวา กถนนฺติ อาห ‘‘เหตุนา’’ติฯ โส จ เหตุ อวิปรีโต เอว อิจฺฉิตพฺโพติ อาห ‘‘นเยนา’’ติ, ญาเยนาติ อตฺโถฯ เอวํภูโต จ โส ยถาธิปฺเปตตฺถํ กโรติ สาเธตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘การเณนา’’ติฯ ยทิ ติรจฺฉานสีหสฺส นาโท สพฺพติรจฺฉานเอกจฺจมนุสฺสามนุสฺสนาทโต เสฏฺฐตฺตา เสฏฺฐนาโท, กิมงฺคํ ปน ตถาคตสีหนาโทติ อาห ‘‘สีหนาทนฺติ เสฏฺฐนาท’’นฺติฯ ยทิ ติรจฺฉานสีหนาทสฺส เสฏฺฐนาทตา นิพฺภยตาย อปฺปฏิสตฺตุตาย อิจฺฉิตา, ตถาคตสีหนาทสฺเสว อยมตฺโถ สาติสโยติ อาห ‘‘อภีตนาทํ อปฺปฏินาท’’นฺติฯ อิทานิสฺส เสฏฺฐนาทภาวํ การเณน ปฏิปาเทนฺโต ‘‘อิเมสญฺหี’’ติอาทิมาหฯ เตน ‘‘สมฺมา’’ติ วุตฺตมตฺถํ สมตฺเถติฯ ตตฺถ อตฺถิตายาติ อิมินา สีหนาทสฺส อุตฺตมตฺถตํ ทสฺเสติฯ ภูตฏฺโฐ หิ อุตฺตมฏฺโฐฯ ตาย เอว ภูตฏฺฐตาย อภีตนาทตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิเม สมณา…เป.… นาม โหตี’’ติ อาหฯ

อภูตญฺหิ วทโต กุโตจิ ภยํ วา อาสงฺกา วา สิยาติ ‘‘อิเธวา’’ติ นิยมสฺส อวิปรีตตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อมฺหากมฺปิ…เป.… อปฺปฏินาโท นาม โหตี’’ติ อาหฯ ยญฺหิ อญฺญตฺถาปิ อตฺถิ, ตํ อิเธวาติ อวธาเรตุํ น ยุตฺตนฺติฯ

[140] โขติ อวธารเณฯ เตน วิชฺชติ เอวาติ ทสฺเสติฯ ยนฺติ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตนฺติ อาห ‘‘เยน การเณนา’’ติฯ ติตฺถํ นาม ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย ตพฺพินิมุตฺตสฺส กสฺสจิ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตสฺส อภาวโตฯ ปารคมนสงฺขาตํ ตรณํ ทิฏฺฐิคติกานํ (อ. นิ. ฏี. 2.3.62) ตตฺถ ตตฺเถว อปราปรํ อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนวเสน ปิลวนนฺติ อาห ‘‘ตรนฺติ อุปฺปลวนฺตี’’ติฯ อุปฺปาเทตาติ ปูรณาทิโกฯ ติตฺเถ ชาตาติ ติตฺถิยา, ยถาวุตฺตํ วา ทิฏฺฐิคตสงฺขาตํ ติตฺถํ เอเตสํ อตฺถีติ ติตฺถิกา, ติตฺถิกา เอว ติตฺถิยาฯ อสฺสสนฺติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา อสฺสาโส, อวสฺสโยฯ

ปกตตฺถนิทฺเทโส ยํ-ตํ-สทฺโทติ ตสฺส ‘‘ภควตา’’ติอาทีหิ ปเทหิ สมานาธิกรณภาเวน วุตฺตสฺส เยน อภิสมฺพุทฺธภาเวน ภควา ปกโต สตฺถุภาเวน อธิคโต สุปากโฏ จ, ตํ อภิสมฺพุทฺธภาวํ สทฺธิํ อาคมนปฏิปทาย อตฺถภาเวน ทสฺเสนฺโต ‘‘โย โส…เป.… อภิสมฺพุทฺโธ’’ติ อาหฯ สติปิ ญาณทสฺสนสทฺทานํ อิธ ปญฺญาเววจนภาเว เตน เตน วิเสเสน เนสํ สวิสเย วิเสสปฺปวตฺติทสฺสนตฺถํ (สารตฺถ. ฏี. ปริวาร 3.1) อสาธารณวิเสสวเสน วิชฺชาตฺตยวเสน วิชฺชาภิญฺญานาวรณวเสน สพฺพญฺญุตญฺญาณมํสจกฺขุวเสน ปฏิเวธเทสนาญาณวเสน จ เต โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘เตสํ เตส’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อาสยานุสยํ ชานตา อาสยานุสยญาเณน, สพฺพํ เญยฺยธมฺมํ ปสฺสตา สพฺพญฺญุตานาวรณญาเณหิฯ ปุพฺเพนิวาสาทีหีติ ปุพฺเพนิวาสอาสวกฺขยญาเณหิฯ อนญฺญสาธารณปุญฺญานุภาวนิพฺพตฺโต อนุตฺตรญาณาธิคมลทฺธปุราวตฺตโก จ ภควโต รูปกาโย อติกฺกมฺเมว เทวานํ เทวานุภาวํ วตฺตตีติ อาห ‘‘สพฺพสตฺตานํ…เป.… ปสฺสตา’’ติฯ ปฏิเวธปญฺญายาติ มคฺคปญฺญายฯ ตาย หิ สพฺพโส เญยฺยธมฺเมสุ สมฺโมหสฺส วิธมิตตฺตา ปจฺฉา ปวตฺตชานนํ ตสฺส ชานนํ วิย วุจฺจติฯ

อรีนนฺติ กิเลสารีนํ, ปญฺจวิธมารานํ วา สาสนปจฺจตฺถิกานํ วา อญฺญติตฺถิยานํ, เตสํ หนนํ ปาฏิหาริเยหิ อภิภวนํ อปฺปฏิภานตากรณํ อชฺฌุเปกฺขนํ วาฯ เกสิวินยสุตฺตญฺเจตฺถ (อ. นิ. 4.111) นิทสฺสนํฯ ตถา จ ฐานาฏฺฐานาทีนิ วา ชานตา, ยถากมฺมุปเค สตฺเต ปสฺสตา, สวาสนานมาสวานํ ขีณตฺตา อรหตา, อภิญฺเญยฺยาทิเภเท ธมฺเม อภิญฺเญยฺยาทิโต อวิปรีตาวโพเธน สมฺมาสมฺพุทฺเธนฯ อถ วา ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตญาณตาย ชานตา, กายกมฺมาทีนํ ญาณานุปริวตฺตเนน นิสมฺมการิตาย ปสฺสตา, รวาทีนมฺปิ (สารตฺถ. ฏี. ปริวาร 3.1) อภาวสาธิกาย ปหานสมฺปทาย อรหตา, ฉนฺทาทีนํ อหานิเหตุภูตาย อกฺขยปฏิภานสาธิกาย สพฺพญฺญุตาย สมฺมาสมฺพุทฺเธนฯ เอวํ ทสพลอฏฺฐารสาเวณิกพุทฺธธมฺมวเสนปิ โยชนา เวทิตพฺพาฯ เยติ จตุโร ธมฺเมฯ อตฺตนีติ อมฺเหสุฯ น ราชราชมหามตฺตาทีสุ อุปตฺถมฺภํ สมฺปสฺสมานา, น กายพลํ สมฺปสฺสมานาติ โยชนาฯ

อุปฺปนฺนปสาโทติ อเวจฺจปฺปสาทํ วทติฯ วกฺขติ หิ ‘‘จตฺตาริ โสตาปนฺนสฺส องฺคานิ กถิตานี’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.140)ฯ กามํ อเสกฺขาปิ อเสกฺขาย สมสิกฺขตาย สหธมฺมิกา เอว, จิณฺณพฺรหฺมจริยตาย ปน สหธมฺมํ จรนฺตีติ น วตฺตพฺพาติ อเสกฺขวาโร น คหิโตฯ สพฺเพเปเตติ เอเต ยถาวุตฺตา ภิกฺขุอาทโย โสตาปนฺนาทโย จ ปุถุชฺชนา อริยา จาติ สพฺเพปิ เอเต ตํตํสิกฺขาหิ สมานธมฺมตฺตา สหธมฺมตฺตา ‘‘สหธมฺมิกา’’ติ วุจฺจนฺติฯ อิทานิ นิพฺพตฺติตอริยธมฺมวเสเนว สหธมฺมิเก ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ มคฺคทสฺสนมฺหีติ ปริญฺญาภิสมยาทิวเสน สจฺจปฏิเวเธน ‘‘นว มคฺคงฺคานิ, อฏฺฐ โพชฺฌงฺคานี’’ติอาทินา วิวาโท นตฺถิฯ เอกธมฺมจาริตายาติ สมานธมฺมจาริตายฯ น หิ ปฏิวิทฺธสจฺจานํ ‘‘มยา ธมฺโม สุทิฏฺโฐ, ตยา ทุทฺทิฏฺโฐ’’ติอาทินา วิวาโท อตฺถิฯ ทิฏฺฐิสีลสามญฺเญน สงฺฆาตา หิ เต อุตฺตมปุริสาฯ อิมินาติ ‘‘สหธมฺมิกา โข ปนา’’ติอาทิวจเนนฯ ตตฺถ ปิยมนาปคฺคหเณน สีเลสุ ปริปูรการิตาปเทเสน เอกเทเสน คหิตํ สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติํ ปริปุณฺณํ กตฺวา ทสฺเสติฯ เย หิ สมฺปนฺนสีลา สุวิสุทฺธทสฺสนา, เต วิญฺญูนํ ปิยา มนาปาติฯ เอตฺตาวตาติ ‘‘อตฺถิ โข โน อาวุโส’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน รตนตฺตยปสาทโชตเนน อกฺขาตา เตสุ เตสุ สุตฺตปเทเสสุฯ

[141] สตฺถริ ปสาโทติ ปสาทคฺคหเณน ‘‘ภควตา’’ติอาทินา วา ปสาทนียา ธมฺมา คหิตาฯ

เตน พุทฺธสุพุทฺธตํ ทสฺเสติ, ตถา ‘‘ธมฺเม ปสาโท’’ติ อิมินา ธมฺมสุธมฺมตํ, อิตเรน สงฺฆสุปฺปฏิปนฺนตํฯ เยน จิตฺเตน อญฺญตฺถ อนุปลพฺภมาเนน สาสเนเยว สมโณ อิโต พหิทฺธา นตฺถีติ อยมตฺโถ, สมฺมเทว, ปติฏฺฐาปิโตติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺรายํ โยชนา – ยสฺมา สมฺมาสมฺพุทฺโธ อมฺหากํ สตฺถา, ตสฺมา อตฺถิ โข โน, อาวุโส, สตฺถริ ปสาโท, สมฺมาสมฺพุทฺธตฺตา จสฺส สฺวาขาโต ธมฺโมติ อตฺถิ ธมฺเม ปสาโท, ตโต เอว จ อตฺถิ สีเลสุ ปริปูรการิตาติ สหธมฺมิกา…เป.… ปพฺพชิตา จาติ เอวเมตฺถ สตฺถริ ปสาเทน ธมฺเม ปสาโท, เตน สงฺฆสุปฺปฏิปตฺตีติ อยญฺจ นโย เลเสนปิ ปรปฺปวาเทสุ นตฺถีติ อิเธว สมโณ…เป.… สมเณหิ อญฺเญหีติฯ

ปฏิวิทฺธสจฺจานํ ปหีนานุโรธานํ เคหสฺสิตเปมสฺส อสมฺภโว เอวาติ ‘‘อิทานี’’ติ วุตฺตํฯ ยทิ เอวํ ‘‘อุปชฺฌาเยน, ภิกฺขเว, สทฺธิวิหาริกมฺหิ ปุตฺตเปมํ อุปฏฺฐเปตพฺพํ’’ติอาทิวจนํ (มหาว. 65) กถนฺติ? นยิทํ เคหสฺสิตเปมํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตํสทิสตฺตา ปน เปมมุเขน วุตฺโต เมตฺตาสฺเนโหฯ น หิ ภควา ภิกฺขู สํกิเลเส นิโยเชติฯ เอวรูปํ เปมํ สนฺธายาติ ปสาทาวหคุณาวหโต ปูรณาทีสุ ภตฺติ ปสาโท น โหติ, ปสาทปติรูปกา ปน โลภปวตฺตีติ ทฏฺฐพฺพาฯ เถโรติ มหาสงฺฆรกฺขิตตฺเถโรฯ เยน อฏฺฐกถา โปตฺถกํ อาโรปิตาฯ เอโกว สตฺถา อนญฺญสาธารณคุณตฺตา, อญฺญถา อนจฺฉริยตฺตา สตฺถุลกฺขณเมว น ปริปูเรยฺยฯ วิสุํ กตฺวาติ อญฺเญหิ วิเวเจตฺวา อตฺตโน อาเวณิกํ กตฺวาฯ ‘‘อมฺหากํ สตฺถา’’ติ พฺยาวทนฺตานํ อญฺเญสํ สตฺถา น โหตีติ อตฺถโต อาปนฺนเมว โหติ, ตถา จ ปเทสวตฺตินิํ ตสฺส สตฺถุตํ ปฏิชานนฺตา ปริปุณฺณลกฺขณสตฺถุตํ อิจฺฉนฺตานมฺปิ ตโต วิรุทฺธา สตฺถุภาวปริเยสเนน ปราชิตา โหนฺติฯ ปริยตฺติธมฺเมติ อธิกพฺรหฺมคุณสุตฺตเคยฺยาทิปฺปเภทสมเยฯ ตตฺถ อชสีล…เป.… กุกฺกุรสีลาทีสูติ อิทํ เยภุยฺเยน อญฺญติตฺถิยานํ ตาทิสํ วตสมาทานสพฺภาวโต วุตฺตํ, อาทิ-สทฺเทน ยมนิยมจาตุยามสํวราทีนํ สงฺคโหติฯ อธิปฺปยาโสติ อธิกํ ปยสติ ปยุชฺชติ เอเตนาติ อธิปฺปยาโส, สวิเสสํ อธิกตฺตพฺพกิริยา (อ. นิ. ฏี. 2.3.117)ฯ เตนาห ‘‘อธิกปฺปโยโค’’ติฯ

ตสฺส ปสาทสฺส ปริโยสานภูตาติ ตสฺส สตฺถริ ธมฺเม จ ปสาทสฺส นิฏฺฐานภูตาฯ นิฏฺฐาติ โมกฺโขฯ สมยวาทีนญฺหิ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สมเย ตทุปเทสเก จ ปสาโท ยาวเทว โมกฺขาธิคมนฏฺโฐฯ ทิฏฺฐิคติกา ตถา ตถา อตฺตโน ลทฺธิวเสน นิฏฺฐํ ปริกปฺเปนฺติ เยวาติ อาห ‘‘นิฏฺฐํ อปญฺญเปนฺโต นาม นตฺถี’’ติฯ พฺราหฺมณานนฺติ พฺราหฺมณวาทีนํฯ เตสํ เอกจฺเจ พฺรหฺมุนา สโลกตา นิฏฺฐาติ วทนฺติ, เอกจฺเจ ตสฺส สมีปตา, เอกจฺเจ เตน สํโยโค นิฏฺฐาติ วทนฺติฯ ตตฺถ เย สโลกตาวาทิโน สมีปตาวาทิโน จ, เต ทฺเวธาวาทิโน, อิตเร อทฺเวธาวาทิโนฯ สพฺเพปิ เต อตฺถโต พฺรหฺมโลกุปปตฺติยํเยว นิฏฺฐาสญฺญิโนฯ ตตฺถ หิ เนสํ นิจฺจาภินิเวโส ยถา ตํ พกสฺส พฺรหฺมุโนฯ เตน วุตฺตํ ‘‘พฺรหฺมโลโก นิฏฺฐา’’ติฯ พฺรหฺมโลโกติ ปฐมชฺฌานภูมิฯ มหาตาปสานนฺติ เวขนสาทิตาปสานํฯ มหาพฺรหฺมา วิย ปฐมชฺฌานภูมิยํ อาภสฺสเรสุ เอโก สพฺพเสฏฺโฐ นตฺถีติ ‘‘อาภสฺสรา’’ติ ปุถุวจนํฯ ปริพฺพาชกานนฺติ สญฺจยาทิปริพฺพาชกานํฯ อนฺโต จ มโน จ เอตสฺส นตฺถีติ อนนฺตมานโสฯ อาชีวกานญฺหิ สพฺพทาภาวโต อนนฺโต, สุขทุกฺขาทิสมติกฺกมนโต อมานโสฯ อิมินา อฏฺฐหิ โลกธมฺเมหิ อุปกฺกิลิฏฺฐจิตฺตตํ ทสฺเสติฯ

ปปญฺเจ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ ตณฺหาทิฏฺฐิโยว อธิปฺเปตา มมงฺการอหงฺการวิคมสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ ยถา ปญฺจสุ ฐาเนสุ เอโกว กิเลโส โลโภ อาคโต, เอวํ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ตโย กิเลสา อาคตา ‘‘โทโส โมโห ทิฏฺฐี’’ติฯ ‘‘สโทสสฺสา’’ติ หิ วุตฺตฏฺฐาเน ปฏิฆํ อกุสลมูลํ คหิตํ, ‘‘ปฏิวิรุทฺธสฺสา’’ติ วิโรโธ, ‘‘สโมหสฺสา’’ติ โมโห อกุสลมูลํ, ‘‘อวิทฺทสุโน’’ติ มลฺยํ, อสมฺปชญฺญํ วา, ‘‘สอุปาทานสฺสา’’ติ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา นเยน คหณํ, ‘‘ปปญฺจารามสฺสา’’ติ ปปญฺจุปฺปตฺติวเสนฯ

อาการโตติ ปวตฺติอาการโตฯ ปทนฺตเรน ราควิเสสสฺส วุจฺจมานตฺตาอาทิโต วุตฺตํ สราควจนํ โอฬาริกํ ราควิสยนฺติ อาห ‘‘ปญฺจกามคุณิกราควเสนา’’ติฯ คหณวเสนาติ ทฬฺหคฺคหณวเสนฯ ‘‘อนุรุทฺธปฏิวิรุทฺธสฺสา’’ติ เอกปทวเสน ปาฬิยํ อาคตตฺตา เอกชฺฌํ ปทุทฺธาโร กโตฯ ตตฺถ ปน ‘‘อนุรุทฺธสฺสา’’ติ สุภวเสนาติ เอวมตฺโถ วตฺตพฺโพฯ น หิ ปฏิวิรุชฺฌนํ สุภวเสน โหติฯ

ปปญฺจุปฺปตฺติทสฺสนวเสนาติ กิเลสกมฺมวิปากานํ อปราปรุปฺปตฺติปจฺจยตาย สํสารสฺส ปปญฺจนํ ปปญฺโจ, ตสฺส อุปฺปตฺติเหตุภาวทสฺสนวเสนฯ ตณฺหา หิ ภวุปฺปตฺติยา วิเสสปจฺจโยฯ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานทสฺสนวเสนาติ ตณฺหาปจฺจยสฺส อุปาทานสฺส ทสฺสนวเสน, ยทวตฺถา ตณฺหา อุปาทานสฺส ปจฺจโย, ตทวตฺถาทสฺสนวเสนฯ ผเลน หิ เหตุวิเสสกิตฺตนเมตนฺติฯ เอวํ วิทฺธํเสถาติ กามราคภวตณฺหาทิวเสน โลภํ กสฺมา เอวํ วิปฺปกิเรถฯ ตณฺหากรณวเสนาติ ตณฺหายนกรณวเสน สุภาการคฺคหณวเสนฯ สุภนฺติ หิ อารมฺมเณ ปวตฺโต ราโค ‘‘สุภ’’นฺติ วุตฺโตฯ

[142] วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, ทิฏฺฐิวาโทฯ ทิฏฺฐิวเสน หิ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อสสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ จ ทิฏฺฐิคติกา ปญฺญเปนฺติฯ เตนาห ‘‘ทฺเวมา, ภิกฺขเว, ทิฏฺฐิโย’’ติ (ม. นิ. 1.142)ฯ ตณฺหารหิตาย ทิฏฺฐิยา อภาวโต ตณฺหาวเสเนว จ อตฺตโน สสฺสตภาวาภินิเวโสติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ตณฺหาทิฏฺฐิวเสนา’’ติฯ อลฺลีนาติ นิสฺสิตาฯ อุปคตาติ อวิสฺสชฺชนวเสน เอกิภาวมิว คตาฯ อชฺโฌสิตาติ ตาย ทิฏฺฐิยา คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐาปิตา วิย ตทนฺโตคธาฯ เตนาห ‘‘อนุปวิฏฺฐา’’ติฯ ยถา คหฏฺฐานํ กามชฺโฌสานํ วิวาทมูลํ, เอวํ ปพฺพชิตานํ ทิฏฺฐชฺโฌสานนฺติ อาห ‘‘วิภวทิฏฺฐิยา เต ปฏิวิรุทฺธา’’ติฯ ทิฏฺฐิวิโรเธน หิ ทิฏฺฐิคติกวิโรโธฯ

ขณิกสมุทโย อุปฺปาทกฺขโณติ อาห ‘‘ทิฏฺฐีนํ นิพฺพตฺตี’’ติฯ ทิฏฺฐินิพฺพตฺติคฺคหเณเนว เจตฺถ ยถา ทิฏฺฐีนํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนตา วิภาวิตา, เอวํ ทิฏฺฐิวตฺถุโนปีติ อุภเยสมฺปิ อนิจฺจตา ทุกฺขตา อนตฺตตา จ วิภาวิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยานิ ปฏิสมฺภิทานเยน (ปฏิ. ม. 1.122) ‘‘ปจฺจยสมุทโย อฏฺฐ ฐานานี’’ติ วุตฺตานิ, ตานิ ทสฺเสนฺโต ‘‘ขนฺธาปี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ขนฺธาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ อารมฺมณฏฺเฐน ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทิวจนโต (สํ. นิ. 3.81; 4.345)ฯ อวิชฺชาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ อุปนิสฺสยาทิวเสน ปจฺจยภาวโตฯ ยถาห – ‘‘อสฺสุตวา, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.2, 461; สํ. นิ. 3.1, 7)ฯ ผสฺโสปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ ยถา จาห ‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา (ที. นิ. 1.118-130), ผุสฺส ผุสฺส ปฏิสํเวทิยนฺตี’’ติ (ที. นิ. 1.144) จ ฯ สญฺญาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ

วุตฺตญฺเหตํ ‘‘สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขาติ (สุ. นิ. 880), ปถวิํ ปถวิโต สญฺญตฺวา’’ติ (ม. นิ. 1.2) จ อาทิฯ วิตกฺโกปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ตกฺกญฺจ ทิฏฺฐีสุ ปกปฺปยิตฺวา, สจฺจํ มุสาติ ทฺวยธมฺมมาหู’’ติ (สุ. นิ. 892; มหานิ. 121) ‘‘ตกฺกี โหติ วีมํสี’’ติ (ที. นิ. 1.34) จ อาทิฯ อโยนิโสมนสิกาโรปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ ยถาห ภควา ‘‘ตสฺเสว อโยนิโส มนสิกโรโต ฉนฺนํ ทิฏฺฐีนํ อญฺญตรา ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ, อตฺถิ เม อตฺตาติ อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.19)ฯ สมุฏฺฐาติ เอเตนาติ สมุฏฺฐานํ, ตสฺส ภาโว สมุฏฺฐานฏฺโฐ, เตนฯ ขณิกตฺถงฺคโม ขณิกนิโรโธฯ ปจฺจยตฺถงฺคโม อวิชฺชาทีนํ อจฺจนฺตนิโรโธฯ โส ปน เยน โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โสตาปตฺติมคฺโค’’ติ อาหฯ จตฺตาโร หิ อริยมคฺคา ยถารหํ ตสฺส ตสฺส สงฺขารคตสฺส อจฺจนฺตนิโรธเหตุ, ขณิกนิโรโธ ปน อเหตุโกฯ

อานิสํสนฺติ อุทยํฯ โส ปน ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกวเสน ทุวิโธฯ ตตฺถ สมฺปรายิโก ทุคฺคติปริกิเลสตายอาทีนวปกฺขิโก เอวาติ อิตรํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ สนฺธายา’’ติอาทิมาหฯ อาทีนวมฺปิ ทิฏฺฐธมฺมิกเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘ทิฏฺฐิคฺคหณมูลกํ อุปทฺทว’’นฺติอาทิมาหฯ โสติอาทีนโวฯ อาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน นคฺคิยานสนสงฺกฏิวตาทีนํ สงฺคโหฯ นิสฺสรติ เอเตนาติ นิสฺสรณนฺติ วุจฺจมาเน ทสฺสนมคฺโค เอว ทิฏฺฐีนํ นิสฺสรณํ สิยา, ตสฺส ปน อตฺถงฺคมปริยาเยน คหิตตฺตา สพฺพสงฺขตนิสฺสฏํ นิพฺพานํ ทิฏฺฐีหิปิ นิสฺสฏนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺฐีนํ นิสฺสรณํ นาม นิพฺพาน’’นฺติฯ อิมินาติอาทีสุ วตฺตพฺพํ อนุโยควตฺเต วุตฺตนยเมวฯ

[143] ทิฏฺฐิจฺเฉทนํ ทสฺเสนฺโตติ สพฺพุปาทานปริญฺญาทสฺสเนน สพฺพโส ทิฏฺฐีนํ สมุจฺเฉทวิธิํ ทสฺเสนฺโตฯ วุตฺตาเยวาติ –

‘‘อุปาทานานิ จตฺตาริ, ตานิ อตฺถวิภาคโต;

ธมฺมสงฺเขปวิตฺถารา, กมโต จ วิภาวเย’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 2.645) –

คาถํ อุทฺทิสิตฺวา อตฺถวิภาคาทิวเสน วุตฺตาเยวฯ

กามํ อิโต พาหิรกานํ ‘‘อิมานิ อุปาทานานิ เอตฺตกานิ จตฺตาริ, น อิโต ภิยฺโย’’ติ อีทิสํ ญาณํ นตฺถิ, เกวลํ ปน เกจิ ‘‘กามา ปหาตพฺพา’’ติ วทนฺติ, เกจิ ‘‘นตฺถิ ปโร โลโกติ จ, มิจฺฉา’’ติ วทนฺติ, อปเร ‘‘สีลพฺพเตน สุทฺธีติ จ, มิจฺฉา’’ติ วทนฺติ, อตฺตทิฏฺฐิยา ปน มิจฺฉาภาวํ สพฺพโส น ชานนฺติ เอวฯ ยตฺตกํ ปน ชานนฺติ, ตสฺสปิ อจฺจนฺตปฺปหานํ น ชานนฺติ, ตถาปิ สพฺพสฺส ปริญฺเญยฺยสฺส ปริญฺเญยฺยํ ปญฺญเปมอิจฺเจว ติฏฺฐนฺติฯ เอวํภูตานํ ปน เนสํ ตตฺถ ยาทิสี ปฏิปตฺติ, ตํ ทสฺเสนฺโต สตฺถา ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สนฺตีติ สํวิชฺชนฺติฯ เตน เตสํ ทิฏฺฐิคติกานํ วิชฺชมานตาย อวิจฺเฉทตํ ทสฺเสติฯ เอเกติ เอกจฺเจฯ สมณพฺราหฺมณาติ ปพฺพชฺชุปคมเนน สมณา, ชาติมตฺเตน จ พฺราหฺมณาฯ สพฺเพสนฺติ อนวเสสานํ อุปาทานานํ สมติกฺกมํ ปหานํฯ สมฺมา น ปญฺญเปนฺตีติ เยสํ ปญฺญเปนฺติ, เตสมฺปิ สมฺมา ปริญฺญํ น ปญฺญเปนฺติฯ อิทานิ ตํ อตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘เกจี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โหติก-กุฏีจก-พหูทก-หํส-ปรมหํส-กาชก-ติทณฺฑ-โมนวต-เสว-ปารุปก-ปญฺจมรตฺติก- โสมการก-มุคพฺพต-จรพาก-ตาปส-นิคนฺถา-ชีวก-อิสิ-ปารายนิก-ปญฺจาตปิก-กาปิล- กาณาท-สํสารโมจก-อคฺคิภตฺติก-มควติก-โควติก-กุกฺกุรวติก-กามณฺฑลุก- วคฺคุลิวติก-เอกสาฏก-โอทกสุทฺธิก-สรีรสนฺตาปก-สีลสุทฺธิก-ฌานสุทฺธิก-จตุพฺพิธ- สสฺสตวาทาทโย ฉนฺนวุติ ตณฺหาปาเสน ฑํสนโต, อริยธมฺมสฺส วา วิพาธนโต ปาสณฺฑาฯ วตฺถุปฏิเสวนํ กามนฺติ พฺยาปารสฺส วตฺถุโน ปฏิเสวนสงฺขาตํ กามํฯ เถยฺเยน เสวนฺตีติ ปฏิหตฺถอาทิสมญฺญาย โลกสฺส วจนวเสน เสวนฺติฯ ตีณิ การณานีติ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตานิ ทิฏฺฐิวิเสสภูตานิ วฏฺฏการณานิฯ

อตฺถสลฺลาปิกาติ อตฺถสฺส สลฺลาปิกา, ทฺวินฺนํ อธิปฺเปตตฺถสลฺลาปวิภาวินีติ อธิปฺปาโยฯ ทฺวินฺนญฺหิ วจนํ สลฺลาโปฯ เตนาห ‘‘ปถวี กิรา’’ติอาทิฯ

โย ติตฺถิยานํ อตฺตโน สตฺถริ ธมฺเม สหธมฺมิเกสุ จ ปสาโท วุตฺโต, ตสฺส อนายตนคตตฺตา อปฺปสาทกภาวทสฺสนํ ปสาทปจฺเฉโทฯ ตถาปวตฺโต วาโท ปสาทปจฺเฉทวาโท วุตฺโตฯ เอวรูเปติ อีทิเส วุตฺตนเยน กิเลสานํ อนุปสมสํวตฺตนิเกฯ ธมฺเมติ ธมฺมปติรูปเกฯ วินเยติ วินยปติรูปเกฯ

ติตฺถิยา หิ โกหญฺเญ ฐตฺวา โลกํ วญฺเจนฺตา ธมฺมํ กเถมาติ ‘‘สตฺติเม กายา อกฏา อกฏวิธา’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.174) ยํ กิญฺจิ กเถตฺวา ตถา ‘‘วินยํ ปญฺญเปมา’’ติ โคสีลวคฺคุลิวตาทีนิ ปญฺญเปตฺวา ตาทิสํ สาวเก สิกฺขาเปตฺวา ‘‘ธมฺมวินโย’’ติ กเถนฺติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ‘‘ธมฺมวินเย’’ติฯ เตนาห ‘‘อุภเยนปิ อนิยฺยานิกํ สาสนํ ทสฺเสตี’’ติฯ ปริตฺตมฺปิ นาม ปุญฺญํ กาตุกามํ มจฺเฉรมลาภิภูตตาย นิวาเรนฺตสฺส อนฺตรายํ ตสฺส กโรโต ทิฏฺเฐว ธมฺเม วิญฺญูหิ ครหิตพฺพตา สมฺปราเย จ ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา, กิมงฺคํ ปน สกลวฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณาวเห ชินจกฺเก ปหารทายิโน ติตฺถกรสฺส ตโทวาทกรสฺส จาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนิยฺยานิกสาสนมฺหิ หี’’ติอาทิมาหฯ ยถา โส ปสาโท สมฺปราเย น สมฺมคฺคโต อตฺตโน ปวตฺติวเสนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กญฺจิ กาลํ คนฺตฺวาปิ ปจฺฉา วินสฺสติ เยวา’’ติ อาห, อเวจฺจปฺปสาโท วิย อจฺจนฺติโก น โหตีติ อตฺโถฯ

สมฺปชฺชมานา ยถาวิธิปฏิปตฺติยา ติรจฺฉานโยนิํ อาวหติฯ กมฺมสริกฺขเกน หิ วิปาเกเนว ภวิตพฺพํฯ สพฺพมฺปิ การณเภทนฺติ สพฺพมฺปิ ยถาวุตฺตํ ติตฺถกรานํ สาวกานํ อปายทุกฺขาวหํ มิจฺฉาปฏิปตฺติสงฺขาตํ การณวิเสสํฯ โส ปเนส ปสาโท น นิยฺยาติ มิจฺฉตฺตปกฺขิกตฺตา สุราปีตสิงฺคาเล ปสาโท วิยฯ สุรํ ปริสฺสาเวตฺวา ฉฑฺฑิตกสฏํ สุราชลฺลิกํฯ พฺราหฺมณา นาม ธนลุทฺธาติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อิมํ วญฺเจสฺสามี’’ติฯ กํสสตาติ กหาปณสตาฯ

[144] ตสฺสาติ ปสาทสฺสฯ สพฺโพปิ โลโภ กามุปาทานนฺเตว วุจฺจตีติ อาห ‘‘อรหตฺตมคฺเคน กามุปาทานสฺส ปหานปริญฺญ’’นฺติฯ เอวรูเปติ อีทิเส สพฺพโส กิเลสานํ อุปสมสํวตฺตนิเกฯ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมานานํ อปาเยสุ อปตนวเสน ธารณฏฺเฐน ธมฺเมฯ สพฺพโส วินยนฏฺเฐน วินเยฯ ตตฺถ ภวทุกฺขนิสฺสรณาย สํวตฺตเนฯ

นมสฺสมาโน อฏฺฐาสิ ทฺเว อสงฺเขฺยยฺยานิ ปจฺเจกโพธิปารมีนํ ปูรเณน ตตฺถ พุทฺธสาสเน ปริจเยน จ ภควติ ปสนฺนจิตฺตตาย จฯ ‘‘อุลูกา’’ตฺยาทิคาถา รุกฺขเทวตาย ภาสิตาฯ กาลุฏฺฐิตนฺติ สายนฺหกาเล ทิวาวิหารโต อุฏฺฐิตํฯ ทุคฺคเตโส น คจฺฉตีติ ทุคฺคติํ เอโส น คมิสฺสติฯ โมรชิโก มุรชวาทโกฯ มหาเภริวาทกวตฺถุอาทีนิปิ สิตปาตุกรณํ อาทิํ กตฺวา วิตฺถาเรตพฺพานิฯ

ปรมตฺเถติ โลกุตฺตรธมฺเมฯ กิํ ปน วตฺตพฺพนฺติ ธมฺเมปิ ปรมตฺเถ นิมิตฺตํ คเหตฺวา สุณนฺตานํฯ สามเณรวตฺถูติ ปพฺพชิตทิวเสเยว สปฺเปน ทฏฺโฐ หุตฺวา กาลํ กตฺวา เทวโลกํ อุปปนฺนสามเณรวตฺถุฯ

ขีโรทนนฺติ ขีเรน สทฺธิํ สมฺมิสฺสํ โอทนํฯ ติมฺพรุสกนฺติ ตินฺทุกผลํฯ ติปุสสทิสา เอกา วลฺลิชาติ ติมฺพรุสํ, ตสฺส ผลํ ติมฺพรุสกนฺติ จ วทนฺติฯ กกฺการิกนฺติ ขุทฺทกเอลาฬุกํฯ มหาติปุสนฺติ จ วทนฺติฯ วลฺลิปกฺกนฺติ ขุทฺทกติปุสวลฺลิยา ผลํฯ หตฺถปตาปกนฺติ มนฺทามุขิฯ อมฺพกญฺชิกนฺติ อมฺพิลกญฺชิกํฯ ขฬยาคุนฺติปิ วทนฺติฯ โทณินิมฺมชฺชนินฺติ สเตลํ ติลปิญฺญากํฯ วิธุปนนฺติ จตุรสฺสพีชนิํ ฯ ตาลวณฺฏนฺติ ตาลปตฺเตหิ กตมณฺฑลพีชนิํฯ โมรหตฺถนฺติ โมรปิญฺเฉหิ กตํ มกสพีชนิํฯ

วุตฺตนยานุสาเรเนวาติ ยสฺมา อิธาปิ ยถาวุตฺตํ สพฺพมฺปิ การณเภทํ เอกโต กตฺวา ทสฺเสนฺโต สตฺถา ‘‘ตํ กิสฺส เหตู’’นฺติอาทิมาห, ตสฺมา ตตฺถ อนิยฺยานิกสาสเน วุตฺตนยสฺส อนุสฺสรณวเสน โยเชตฺวา เวทิตพฺพํฯ

[145] ปริญฺญนฺติ ปหานปริญฺญํฯ เตสํ ปจฺจยํ ทสฺเสตุนฺติ อุปาทานานํ ปริญฺญา นาม ปหานปริญฺญาฯ เตสํ อจฺจนฺตนิโรโธ อธิปฺเปโต, โส จ ปจฺจยนิโรเธน โหตีติ เตสํ ปจฺจยํ มูลการณโต ปภุติ ทสฺเสตุํฯ อยนฺติ อิทานิ วุจฺจมาโน เอตฺถ ‘‘อิเม จา’’ติอาทิปาเฐ ‘‘กิํ นิทานา’’ติอาทิสมาสปทานํ อตฺโถฯ สพฺพปเทสูติ ‘‘ตณฺหาสมุทยา’’ติอาทีสุ สพฺเพสุ ปเทสุฯ อิมินา เอว จ สพฺพคฺคหเณน ‘‘ผสฺสนิทานา’’ติอาทีนมฺปิ ปทานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อิเม อญฺญติตฺถิยา อุปาทานานมฺปิ สมุทยํ น ชานนฺติ, กุโต นิโรธํ, ตถาคโต ปน เตสํ ตปฺปจฺจยปจฺจยานมฺปิ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ ยาถาวโต ชานาติ, ตสฺมา – ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ…เป.… สุญฺญา ปรปฺปวาทา สมเณภิ อญฺเญหี’’ติ (ม. นิ. 1.139) ยถารทฺธสีหนาทํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อิเม จ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อุปาทานา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.145) นเยน เทสนํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน โอตาเรนฺโต วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ยโต จ โข’’ติอาทินา วิวฏฺฏํ ทสฺเสนฺโต อรหตฺเตน เทสนาย กูฏํ คณฺหิ, ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยสฺมา ปน ภควา’’ติอาทิมาหฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

จูฬสีหนาทสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

2. มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนา