เมนู

อายตนปพฺพวณฺณนา

[117] ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสูติ (ที. นิ. ฏี. 2.384) ‘‘ฉสุ อชฺฌตฺติเกสุ ฉสุ พาหิเรสุ’’ติ ‘‘ฉสู’’ติ ปทํ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ กสฺมา ปเนตานิ อุภยานิ ฉเฬว วุตฺตานิ? ฉวิญฺญาณกายุปฺปตฺติทฺวารารมฺมณววตฺถานโตฯ จกฺขุวิญฺญาณวีถิยา ปริยาปนฺนสฺส หิ วิญฺญาณกายสฺส จกฺขายตนเมว อุปฺปตฺติทฺวารํ, รูปายตนเมว จ อารมฺมณํ, ตถา อิตรานิ อิตเรสํ, ฉฏฺฐสฺส ปน ภวงฺคมนสงฺขาโต มนายตเนกเทโส อุปฺปตฺติทฺวารํ, อสาธารณญฺจ ธมฺมายตนํ อารมฺมณํฯ จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ อสฺสาเทติ วิภาเวติ จาติ อตฺโถฯ สุณาตีติ โสตํฯ ฆายตีติ ฆานํฯ ชีวิตนิมิตฺตตาย รโส ชีวิตํ, ตํ ชีวิตมวฺหายตีติ ชิวฺหาฯ กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโย อุปฺปตฺติเทโสติ กาโยฯ มุนาติ อารมฺมณํ วิชานาตีติ มโนฯ รูปยติ วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ รูปํฯ สปฺปติ อตฺตโน ปจฺจเยหิ หรียติ โสตวิญฺเญยฺยภาวํ คมียตีติ สทฺโทฯ คนฺธยติ อตฺตโน วตฺถุํ สูเจตีติ คนฺโธฯ รสนฺติ ตํ สตฺตา อสฺสาเทนฺตีติ รโสฯ ผุสียตีติ โผฏฺฐพฺพํฯ อตฺตโน ลกฺขณํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมาฯ สพฺพานิ ปน อายานํ ตนนาทิอตฺเถน อายตนานิฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.510-512) ตํสํวณฺณนาย (วิสุทฺธิ. มหาฏี. 2.510) จ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ

จกฺขุญฺจ ปชานาตีติ เอตฺถ จกฺขุ นาม ปสาทจกฺขุ, น สสมฺภารจกฺขุ, นาปิ ทิพฺพจกฺขุอาทิกนฺติ อาห ‘‘จกฺขุปสาท’’นฺติฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท’’ติ (ธ. ส. 596-599)ฯ -สทฺโท วกฺขมานตฺถสมุจฺจยตฺโถฯ ยาถาวสรสลกฺขณวเสนาติ อวิปรีตสฺส อตฺตโน รสสฺส เจว ลกฺขณสฺส จ วเสน, รูเปสุ อาวิญฺฉนกิจฺจสฺส เจว รูปาภิฆาตารหภูตปสาทลกฺขณสฺส จ วเสนาติ อตฺโถฯ ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.204, 400; 3.421, 425-426; สํ. นิ. 2.43-45; 4.54-55; กถา. 465, 467) สมุทิตานิเยว รูปายตนานิ จกฺขุวิญฺญาณุปฺปตฺติเหตุ, น วิสุํ วิสุนฺติ อิมสฺส อตฺถสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘รูเป จา’’ติ ปุถุวจนคฺคหณํ, ตาย เอว จ เทสนาคติยา กามํ อิธาปิ ‘‘รูเป จ ปชานาตี’’ติ วุตฺตํ, รูปภาวสามญฺเญน ปน สพฺพํ เอกชฺฌํ คเหตฺวา ‘‘พหิทฺธา จตุสมุฏฺฐานิกรูปญฺจา’’ติ เอกวจนวเสน อตฺโถ วุตฺโตฯ สรสลกฺขณวเสนาติ จกฺขุวิญฺญาณสฺส วิสยภาวกิจฺจสฺส เจว จกฺขุปฏิหนนลกฺขณสฺส จ วเสนาติ โยเชตพฺพํฯ

อุภยํ ปฏิจฺจาติ จกฺขุํ อุปนิสฺสยปจฺจยวเสน ปจฺจยภูตํ, รูเป อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยวเสน ปจฺจยภูเต จ ปฏิจฺจฯ

กามญฺจายํ สุตฺตนฺตสํวณฺณนา , นิปฺปริยายกถา นาม อภิธมฺมสนฺนิสฺสิตา เอวาติ อภิธมฺมนเยเนว สํโยชนานิ ทสฺเสนฺโต ‘‘กามราค…เป.… อวิชฺชาสํโยชน’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ กาเมสุ ราโค, กาโม จ โส ราโค จาติ กามราโค, โส เอว พนฺธนฏฺเฐน สํโยชนํฯ อยญฺหิ ยสฺส สํวิชฺชติ, ตํ ปุคฺคลํ วฏฺฏสฺมิํ สํโยเชติ พนฺธติ, อิติ ทุกฺเขน สตฺตํ, ภวาทิเก วา ภวนฺตราทีหิ, กมฺมุนา วา วิปากํ สํโยเชติ พนฺธตีติ สํโยชนํฯ เอวํ ปฏิฆสํโยชนาทีนมฺปิ ยถารหํ อตฺโถ วตฺตพฺโพฯ สรสลกฺขณวเสนาติ เอตฺถ ปน สตฺตสฺส วฏฺฏโต อนิสฺสชฺชนสงฺขาตสฺส อตฺตโน กิจฺจสฺส เจว ยถาวุตฺตพนฺธนสงฺขาตสฺส ลกฺขณสฺส จ วเสนาติ โยเชตพฺพํฯ

ภวสฺสาท-ทิฏฺฐิสฺสาท-นิวตฺตนตฺถํ กามสฺสาทคฺคหณํฯ อสฺสาทยโตติ อภิรมนฺตสฺสฯ อภินนฺทโตติ สปฺปฺปีติกตณฺหาวเสน นนฺทนฺตสฺสฯ ปททฺวเยนปิ พลวโต กามราคสฺส ปจฺจยภูตา กามราคุปฺปตฺติ วุตฺตาฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ เอตํ อารมฺมณนฺติ เอตํ เอวํสุขุมํ เอวํทุพฺพิภาคํ อารมฺมณํฯ นิจฺจํ ธุวนฺติ เอตํ นิทสฺสนมตฺตํ, ‘‘อุจฺฉิชฺชิสฺสติ วินสฺสิสฺสตีติ คณฺหโต’’ติ เอวมาทีนมฺปิ สงฺคโห อิจฺฉิตพฺโพฯ ภวํ ปตฺเถนฺตสฺสาติ ‘‘อีทิเส สมฺปตฺติภเว ยสฺมา อมฺหากํ อิทํ อิฏฺฐารมฺมณํ สุลภํ ชาตํ, ตสฺมา อายติมฺปิ สมฺปตฺติภโว ภเวยฺยา’’ติ ภวํ นิกาเมนฺตสฺสฯ เอวรูปํ สกฺกา ลทฺธุนฺติ โยชนาฯ อุสูยโตติ อุสูยํ อิสฺสํ อุปฺปาทยโตฯ อญฺญสฺส มจฺฉรายโตติ อญฺเญน อสาธารณภาวกรเณน มจฺฉริยํ กโรโตฯ สพฺเพเหว ยถาวุตฺเตหิ นวหิ สํโยชเนหิฯ

ตญฺจ การณนฺติ สุภนิมิตฺตปฏิฆนิมิตฺตาทิวิภาวํ อิฏฺฐานิฏฺฐาทิรูปารมฺมณญฺเจว ตชฺชาโยนิโสมนสิการญฺจาติ ตสฺส ตสฺส สํโยชนสฺส การณํฯ อวิกฺขมฺภิตอสมูหตภูมิลทฺธุปฺปนฺนตํ สนฺธาย ‘‘อปฺปหีนฏฺเฐน อุปฺปนฺนสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ วตฺตมานุปฺปนฺนตา สมุทาจารคฺคหเณเนว คหิตาฯ เยน การเณนาติ เยน วิปสฺสนาสมถภาวนาสงฺขาเตน การเณนฯ ญฺหิ ตสฺส ตทงฺควเสน เจว วิกฺขมฺภนวเสน จ ปหานการณํฯ อิสฺสามจฺฉริยานํ อปายคมนียตาย ปฐมมคฺควชฺฌตา วุตฺตาฯ

ยทิ เอวํ ‘‘ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหตี’’ติ (อ. นิ. 4.241) สุตฺตปทํ กถนฺติ? ตํ สุตฺตนฺตปริยาเยน วุตฺตํฯ ยถานุโลมสาสนญฺหิ สุตฺตนฺตเทสนา, อยํ ปน อภิธมฺมนเยน สํวณฺณนาติ นายํ โทโสฯ โอฬาริกสฺสาติ ถูลสฺส, ยโต อภิณฺหสมุปฺปตฺติปริยุฏฺฐานติพฺพตาว โหติฯ อณุสหคตสฺสาติ วุตฺตปฺปการโอฬาริกาภาเวน อณุภาวํ สุขุมภาวํ คตสฺสฯ อุทฺธจฺจสํโยชนสฺสเปตฺถ อนุปฺปาโท วุตฺโตเยว ยถาวุตฺตสํโยชเนหิ อวินาภาวโตฯ โสตาทีนํ สภาวสรสลกฺขณวเสน ปชานนา, ตปฺปจฺจยานํ สํโยชนานํ อุปฺปาทาทิปชานนา จ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอเสว นโย’’ติ อติทิสติฯ

อตฺตโน วา ธมฺเมสูติ อตฺตโน อชฺฌตฺติกายตนธมฺเมสุ, อตฺตโน อุภยธมฺเมสุ วาฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข อชฺฌตฺติกายตนปริคฺคหเณนาติ อชฺฌตฺติกายตนปริคฺคณฺหนมุเขนาติ อตฺโถ, เอวญฺจ อนวเสสโต สปรสนฺตาเนสุ อายตนานํ ปริคฺคโห สิทฺโธ โหติฯ ปรสฺส วา ธมฺเมสูติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ รูปายตนสฺสาติ อฑฺเฒกาทสปเภทรูปสภาวสฺส อายตนสฺสฯ รูปกฺขนฺเธ วุตฺตนเยน นีหริตพฺพาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เสสขนฺเธสูติ เวทนาสญฺญาสงฺขารกฺขนฺเธสุฯ วุตฺตนเยนาติ อิมินา อติเทเสน รูปกฺขนฺเธ อาหารสมุทยาติ, วิญฺญาณกฺขนฺเธ นามรูปสมุทยาติ, เสสกฺขนฺเธสุ ผสฺสสมุทยาติ อิมํ วิเสสํ วิภาเวติ, อิตรํ ปน สพฺพตฺถ สมานนฺติฯ ขนฺธปพฺเพ วิย อายตนปพฺเพปิ โลกุตฺตรนิวตฺตนํ ปาฬิยํ คหิตํ นตฺถีติ อาห ‘‘โลกุตฺตรธมฺมา น คเหตพฺพา’’ติฯ

อายตนปพฺพวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โพชฺฌงฺคปพฺพวณฺณนา

[118] พุชฺฌนกสตฺตสฺสาติ กิเลสนิทฺทาย ปฏิพุชฺฌนกสตฺตสฺส, อริยสจฺจานํ วา ปฏิวิชฺฌนกสตฺตสฺสฯ องฺเคสูติ การเณสุ, อวยเวสุ วาฯ อุทยพฺพยญาณุปฺปาทโต ปฏฺฐาย สมฺโพธิปฏิปทายํ ฐิโต นาม โหตีติ อาห ‘‘อารทฺธวิปสฺสกโต ปฏฺฐาย โยคาวจโรติ สมฺโพธี’’ติฯ