เมนู

สตฺตสญฺญาติ อตฺตานุทิฏฺฐิวเสน ปวตฺตา สญฺญาติ วทนฺติ, โวหารวเสน ปวตฺตสตฺตสญฺญายปิ ตทา อนฺตรธานํ ยุตฺตเมว ยาถาวโต ฆนวินิพฺโภคสฺส สมฺปาทนโตฯ เอวญฺหิ สติ ยถาวุตฺตโอปมฺมตฺเถน อุปเมยฺยตฺโถ อญฺญทตฺถุ สํสนฺทติ สเมติฯ เตเนวาห ‘‘ธาตุวเสเนว จิตฺตํ สนฺติฏฺฐตี’’ติฯ ทกฺโขติ เฉโก ตํตํสมญฺญาย กุสโล, ยถาชาเต สูนสฺมิํ นงฺคุฏฺฐขุรวิสาณาทิวนฺเต อฏฺฐิมํสาทิอวยวสมุทาเย อวิภตฺเต คาวีสมญฺญา, น วิภตฺเต, วิภตฺเต ปน อฏฺฏิํมํสาทิอวยวสมญฺญาติ ชานนโกฯ จตุมหาปโถ วิย จตุอิริยาปโถติ คาวิยา ฐิตจตุมหาปโถ วิย กายสฺส ปวตฺติมคฺคภูโต จตุพฺพิโธ อิริยาปโถฯ ยสฺมา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.306) วิตฺถาริตา, ตสฺมา ตตฺถ ตํสํวณฺณนายญฺจ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. 1.306) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

ธาตุมนสิการปพฺพวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นวสิวถิกปพฺพวณฺณนา

[112] สิวถิกาย อปวิทฺธอุทฺธุมาตกาทิปฏิสํยุตฺตานํ โอธิโส ปวตฺตานํ กถานํ ตทภิเธยฺยานญฺจ อุทฺธุมาตกาทิอสุภภาคานํ สิวถิกปพฺพานีติ สงฺคีติกาเรหิ คหิตสมญฺญาฯ เตนาห ‘‘สิวถิกปพฺเพหิ วิภชิตุ’’นฺติฯ อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานาติ ชีวิตกฺขยโต อุปริ มรณโต ปรํฯ สมุคฺคเตนาติ อุฏฺฐิเตนฯ อุทฺธุมาตตฺตาติ อุทฺธํ อุทฺธํ ธุมาตตฺตา สูนตฺตาฯ เสตรตฺเตหิ วิปริภินฺนํ วิมิสฺสิตํ นีลํ วินีลํ, ปุริมวณฺณวิปริณามภูตํ วา นีลํวินีลํ, วินีลเมว วินีลกนฺติ ก-กาเรน ปทวฑฺฒนมาห อนตฺถนฺตรโต ยถา ‘‘ปีตกํ โลหิตก’’นฺติ (ธ. ส. 616)ฯ ปฏิกูลกตฺตาติ ชิคุจฺฉนียตฺตาฯ กุจฺฉิตํ วินีลํ วินีลกนฺติ กุจฺฉนตฺโถ วา อยํ ก-กาโรติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ยถา ‘‘ปาปโก กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉตี’’ติ (ที. นิ. 3.316; อ. นิ. 5.213; มหาว. 285)ฯ ปริภินฺนฏฺฐาเนหิ กากกงฺกาทีหิฯ วิสฺสนฺทมานํ ปุพฺพนฺติ วิสฺสวนฺตํ ปุพฺพํ, ตหํ ตหํ ปคฺฆรนฺตปุพฺพนฺติ อตฺโถฯ ตถาภาวนฺติ วิสฺสนฺทมานปุพฺพภาวํฯ

โส ภิกฺขูติ โย ‘‘ปสฺเสยฺย สรีรํ สิวถิกาย ฉฑฺฑิต’’นฺติ วุตฺโต, โส ภิกฺขุฯ อุปสํหรติ สทิสตํฯ

อยมฺปิ โขติอาทิ อุปสํหรณาการทสฺสนํ อายูติ รูปชีวิตินฺทฺริยํ, อรูปชีวิตินฺทฺริยํ ปเนตฺถ วิญฺญาณคติกเมวฯ อุสฺมาติ กมฺมชเตโชฯ เอวํปูติกสภาโวติ เอวํ อติวิย ปูติกสภาโว, น อายุอาทีนํ อวิคเม วิย มตฺตโสติ อธิปฺปาโยฯ เอทิโส ภวิสฺสตีติ เอวํภาวีติ อาห ‘‘เอวํอุทฺธุมาตาทิเภโท ภวิสฺสตี’’ติฯ

ลุญฺจิตฺวา ลุญฺจิตฺวาติ อุปฺปาเฏตฺวา อุปฺปาเฏตฺวาฯ เสสาวเสสมํสโลหิตยุตฺตนฺติ สพฺพโส อขาทิตตฺตา ตหํ ตหํ เสเสน อปฺปาวเสเสน มํสโลหิเตน ยุตฺตํฯ อญฺเญน หตฺถฏฺฐิกนฺติ อวิเสเสน หตฺถฏฺฐิกานํ วิปฺปกิณฺณตา โชติตาติ อนวเสสโต เตสํ วิปฺปกิณฺณตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตุสฏฺฐิเภทมฺปี’’ติอาทิมาหฯ เตโรวสฺสิกานีติ ติโรวสฺสํ คตานิฯ ตานิ ปน สํวจฺฉรํ วีติวตฺตานิ โหนฺตีติ อาห ‘‘อติกฺกนฺตสํวจฺฉรานี’’ติฯ ปุราณตาย ฆนภาววิคเมน วิจุณฺณตา อิธ ปูติภาโวติ โส ยถา โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อพฺโภกาเส’’ติอาทิมาหฯ ขชฺชมานตาทิวเสน ทุติยสิวถิกปพฺพาทีนํ ววตฺถิตตฺถา วุตฺตํ ‘‘ขชฺชมานาทีนํ วเสน โยชนา กาตพฺพา’’ติฯ

นวสิวถิกปพฺพวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิมาเนว ทฺเวติ อวธารเณน อปฺปนากมฺมฏฺฐานํ ตตฺถ นิยเมติ อญฺญปพฺเพสุ ตทภาวโตฯ ยโต หิ เอว-กาโร, ตโต อญฺญตฺถ นิยเมติ, เตน ปพฺพทฺวยสฺส วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานตาปิ อปฺปฏิสิทฺธาติ ทฏฺฐพฺพา อนิจฺจาทิทสฺสนโตฯ สงฺขาเรสุ อาทีนววิภาวนานิ สิวถิกปพฺพานีติ อาห ‘‘สิวถิกานํ อาทีนวานุปสฺสนาวเสน วุตฺตตฺตา’’ติฯ อิริยาปถปพฺพาทีนํ อนปฺปนาวหตา ปากฏา เอวาติ ‘‘เสสานิ ทฺวาทสาปี’’ติ วุตฺตํฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

กายานุปสฺสนาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เวทนานุปสฺสนาวณฺณนา

[113] สุขํ เวทนนฺติ เอตฺถ สุขยตีติ สุขา, สมฺปยุตฺตธมฺเม กายญฺจ ลทฺธสฺสาเท กโรตีติ อตฺโถฯ สุฏฺฐุ วา ขาทติ, ขนติ วา กายิกํ เจตสิกญฺจ อาพาธนฺติ สุขาฯ สุกรํ โอกาสทานํ เอติสฺสาติ สุขาติ อปเรฯ เวทยติ อารมฺมณรสํ อนุภวตีติ เวทนาฯ เวทยมาโนติ อนุภวมาโนฯ กามนฺติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ อิริยาปถปพฺเพ วุตฺตเมวฯ สมฺปชานสฺส เวทิยนํ สมฺปชานเวทิยนํ

‘‘โวหารมตฺตํ โหตี’’ติ เอเตน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทยมาโน สุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ อิทํ โวหารมตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ วตฺถุอารมฺมณาติ รูปาทิอารมฺมณาฯ รูปาทิอารมฺมณญฺหิ เวทนาย ปวตฺติฏฺฐานตาย ‘‘วตฺถู’’ติ อธิปฺเปตํฯ อสฺสาติ ภเวยฺยฯ ธมฺมวินิมุตฺตสฺส อญฺญสฺส กตฺตุ อภาวโต ธมฺมสฺเสว กตฺตุภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เวทนาว เวทยตี’’ติ อาหฯ นิตฺถุนนฺโตติฯ พลวโต เวทนาเวคสฺส นิโรธเน อาทีนวํ ทิสฺวา ตสฺส อวสรทานวเสน นิตฺถุนนฺโตฯ วีริยสมตํ โยเชตฺวาติ อธิวาสนวีริยสฺส อธิมตฺตตฺตา ตสฺส หาปนวเสน สมาธินา สมรสตาปาทเนน วีริยสมตํ โยเชตฺวาฯ สห ปฏิสมฺภิทาหีติ โลกุตฺตรปฏิสมฺภิทาหิ สหฯ โลกิยานมฺปิ วา สติ อุปฺปตฺติกาเล ตตฺถ สมตฺถตํ สนฺธายาห ‘‘สห ปฏิสมฺภิทาหี’’ติสมสีสีติ วารสมสีสี หุตฺวา, ปจฺจเวกฺขณวารสฺส อนนฺตรวาเร ปรินิพฺพายีติ อตฺโถฯ

ยถา จ สุขํ, เอวํ ทุกฺขนฺติ ยถา ‘‘สุขํ เวทยตี’’ติอาทินา สมฺปชานเวทิยนํ สนฺธาย วุตฺตํ, เอวํ ทุกฺขมฺปิฯ ตตฺถ ทุกฺขยตีติ ทุกฺขา, สมฺปยุตฺตธมฺเม กายญฺจ ปีเฬติ วิพาธตีติ อตฺโถฯ ทุฏฺฐุํ วา ขาทติ, ขนติ วา กายิกํ เจตสิกญฺจ สาตนฺติ ทุกฺขาฯ ทุกฺกรํ โอกาสทานํ เอติสฺสาติ ทุกฺขาติ อปเรฯ อรูปกมฺมฏฺฐานนฺติ อรูปปริคฺคหํ, อรูปธมฺมมุเขน วิปสฺสนาภินิเวสนฺติ อตฺโถฯ รูปกมฺมฏฺฐาเนน ปน สมถาภินิเวโสปิ สงฺคยฺหติ, วิปสฺสนาภินิเวโส ปน อิธาธิปฺเปโตติ ทสฺเสนฺโต อาหฯ ‘‘รูปปริคฺคโห อรูปปริคฺคโหติปิ เอตเทว วุจฺจตี’’ติฯ จตุธาตุววตฺถานํ กเถสีติ เอตฺถาปิ ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ตทุภยนฺติ จตุธาตุววตฺถานสฺส สงฺเขปวิตฺถารทฺวยมาหฯ สงฺเขปมนสิการวเสน มหาสติปฏฺฐาเน, วิตฺถารมนสิการวเสน ราหุโลวาท- (ม. นิ. 2.115-117) ธาตุวิภงฺคาทีสุ (วิภ. 174-175)ฯ