ธาตุมนสิการปพฺพวณฺณนา

[111] ธาตุมนสิการวเสนาติ ปถวีธาตุอาทิกา จตสฺโส ธาตุโย อารพฺภ ปวตฺตภาวนามนสิการวเสน, จตุธาตุววตฺถานวเสนาติ อตฺโถฯ ธาตุมนสิกาโร ธาตุกมฺมฏฺฐานํ จตุธาตุววตฺถานนฺติ หิ อตฺถโต เอกํฯ โคฆาตโกติ ชีวิกตฺถาย คุนฺนํ ฆาตโกฯ อนฺเตวาสิโกติ กมฺมกรณวเสน ตสฺส สมีปวาสีฯ ฐิต-สทฺโท ‘‘ฐิโต วา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.263; อ. นิ. 5.28) ฐานสงฺขาตอิริยาปถสมงฺคิตาย, ฐา-สทฺทสฺส วา คติวินิวตฺติอตฺถตาย อญฺญตฺถ ฐเปตฺวา คมนํ เสสอิริยาปถสมงฺคิตาย โพธโก, อิธ ปน ยถา ตถา รูปกายสฺส ปวตฺติอาการโพธโก อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘จตุนฺนํ อิริยาปถานํ เยน เกนจิ อากาเรน ฐิตตฺตา ยถาฐิต’’นฺติฯ ตตฺถ อากาเรนาติ ฐานาทินา รูปกายสฺส ปวตฺติอากาเรนฯ ฐานาทโย หิ อิริยาปถสงฺขาตาย กายิกกิริยาย ปโถ ปวตฺติมคฺโคติ ‘‘อิริยาปโถ’’ติ วุจฺจนฺติฯ ยถาฐิตนฺติ ยถาปวตฺตํฯ ยถาวุตฺตฏฺฐานเมเวตฺถ ‘‘ปณิธาน’’นฺติ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ยถาฐิตตฺตา จ ยถาปณิหิต’’นฺติฯ ฐิตนฺติ วา กายสฺส ฐานสงฺขาตอิริยาปถสมาโยคปริทีปนํฯ ปณิหิตนฺติ ตทญฺญอิริยาปถสมาโยคปริทีปนํฯ ฐิตนฺติ วา กายสงฺขาตานํ รูปธมฺมานํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ขเณ สกิจฺจวเสน อวฏฺฐานปริทีปนํฯ ปณิหิตนฺติ ปจฺจยกิจฺจวเสน เตหิ เตหิ ปจฺจเยหิ ปการโต นิหิตํ ปณิหิตนฺติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปจฺจเวกฺขตีติ ปติ ปติ อเวกฺขติ, ญาณจกฺขุนา วินิพฺภุชิตฺวา วิสุํ วิสุํ ปสฺสติฯ

อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ ภาวตฺถวิภาวนวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา โคฆาตกสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โปเสนฺตสฺสาติ มํสูปจยปริพฺรูหนาย กุณฺฑกภตฺตกปฺปาสฏฺฐิอาทีหิ สํวฑฺเฒนฺตสฺสฯ วธิตํ มตนฺติ หิํสิตํ หุตฺวา มตํฯ มตนฺติ จ มตมตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘ตาวเทวา’’ติฯ คาวีติ สญฺญา น อนฺตรธายติ ยานิ องฺคปจฺจงฺคานิ ยถาสนฺนิวิฏฺฐานิ อุปาทาย คาวีสมญฺญา มตมตฺตายปิ คาวิยา, เตสํ ตํสนฺนิเวสสฺส อวินฏฺฐตฺตาฯ วิลียนฺติ ภิชฺชนฺติ วิภุชฺชนฺตีติ พีลา ภาคา ว-การสฺส พ-การํ, อิ-การสฺส อี-การํ กตฺวาฯ พีลโสติ พีลํ พีลํ กตฺวาฯ วิภชิตฺวาติ อฏฺฐิสงฺฆาฏโต มํสํ วิเวเจตฺวา, ตโต วา วิเวจิตมํสํ ภาคโส กตฺวาฯ เตเนวาห ‘‘มํสสญฺญา ปวตฺตตี’’ติฯ ปพฺพชิตสฺสปิ อปริคฺคหิตกมฺมฏฺฐานสฺสฯ ฆนวินิพฺโภคนฺติ สนฺตติสมูหกิจฺจฆนานํ วินิพฺภุชนํ วิเวจนํฯ ธาตุโส ปจฺจเวกฺขโตติ ฆนวินิพฺโภคกรเณน ธาตุํ ธาตุํ ปถวีอาทิธาตุํ วิสุํ วิสุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสฯ

สตฺตสญฺญาติ อตฺตานุทิฏฺฐิวเสน ปวตฺตา สญฺญาติ วทนฺติ, โวหารวเสน ปวตฺตสตฺตสญฺญายปิ ตทา อนฺตรธานํ ยุตฺตเมว ยาถาวโต ฆนวินิพฺโภคสฺส สมฺปาทนโตฯ เอวญฺหิ สติ ยถาวุตฺตโอปมฺมตฺเถน อุปเมยฺยตฺโถ อญฺญทตฺถุ สํสนฺทติ สเมติฯ เตเนวาห ‘‘ธาตุวเสเนว จิตฺตํ สนฺติฏฺฐตี’’ติฯ ทกฺโขติ เฉโก ตํตํสมญฺญาย กุสโล, ยถาชาเต สูนสฺมิํ นงฺคุฏฺฐขุรวิสาณาทิวนฺเต อฏฺฐิมํสาทิอวยวสมุทาเย อวิภตฺเต คาวีสมญฺญา, น วิภตฺเต, วิภตฺเต ปน อฏฺฏิํมํสาทิอวยวสมญฺญาติ ชานนโกฯ จตุมหาปโถ วิย จตุอิริยาปโถติ คาวิยา ฐิตจตุมหาปโถ วิย กายสฺส ปวตฺติมคฺคภูโต จตุพฺพิโธ อิริยาปโถฯ ยสฺมา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.306) วิตฺถาริตา, ตสฺมา ตตฺถ ตํสํวณฺณนายญฺจ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. 1.306) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

ธาตุมนสิการปพฺพวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นวสิวถิกปพฺพวณฺณนา

[112] สิวถิกาย อปวิทฺธอุทฺธุมาตกาทิปฏิสํยุตฺตานํ โอธิโส ปวตฺตานํ กถานํ ตทภิเธยฺยานญฺจ อุทฺธุมาตกาทิอสุภภาคานํ สิวถิกปพฺพานีติ สงฺคีติกาเรหิ คหิตสมญฺญาฯ เตนาห ‘‘สิวถิกปพฺเพหิ วิภชิตุ’’นฺติฯ อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานาติ ชีวิตกฺขยโต อุปริ มรณโต ปรํฯ สมุคฺคเตนาติ อุฏฺฐิเตนฯ อุทฺธุมาตตฺตาติ อุทฺธํ อุทฺธํ ธุมาตตฺตา สูนตฺตาฯ เสตรตฺเตหิ วิปริภินฺนํ วิมิสฺสิตํ นีลํ วินีลํ, ปุริมวณฺณวิปริณามภูตํ วา นีลํวินีลํ, วินีลเมว วินีลกนฺติ ก-กาเรน ปทวฑฺฒนมาห อนตฺถนฺตรโต ยถา ‘‘ปีตกํ โลหิตก’’นฺติ (ธ. ส. 616)ฯ ปฏิกูลกตฺตาติ ชิคุจฺฉนียตฺตาฯ กุจฺฉิตํ วินีลํ วินีลกนฺติ กุจฺฉนตฺโถ วา อยํ ก-กาโรติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ยถา ‘‘ปาปโก กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉตี’’ติ (ที. นิ. 3.316; อ. นิ. 5.213; มหาว. 285)ฯ ปริภินฺนฏฺฐาเนหิ กากกงฺกาทีหิฯ วิสฺสนฺทมานํ ปุพฺพนฺติ วิสฺสวนฺตํ ปุพฺพํ, ตหํ ตหํ ปคฺฆรนฺตปุพฺพนฺติ อตฺโถฯ ตถาภาวนฺติ วิสฺสนฺทมานปุพฺพภาวํฯ

โส ภิกฺขูติ โย ‘‘ปสฺเสยฺย สรีรํ สิวถิกาย ฉฑฺฑิต’’นฺติ วุตฺโต, โส ภิกฺขุฯ อุปสํหรติ สทิสตํฯ