วิญฺญาณวารวณฺณนา

[101] เตภูมกวิปากคฺคหเณ การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ สงฺขาโร ยสฺส วิญฺญาณสฺสาติ เอตฺถ อฏฺฐวิโธปิ กามาวจรปุญฺญาภิสงฺขาโร โสฬสวิธสฺส กามาวจรวิปากวิญฺญาณสฺส, ปญฺจวิโธปิ รูปาวจรปุญฺญาภิสงฺขาโร ปญฺจวิธสฺส รูปาวจรวิปากวิญฺญาณสฺส, ทฺวาทสวิโธปิ อปุญฺญาภิสงฺขาโร สตฺตวิธสฺส อกุสลวิปากวิญฺญาณสฺส, จตุพฺพิโธปิ อาเนญฺชาภิสงฺกาโร จตุพฺพิธสฺส อรูปาวจรวิปากวิญฺญาณสฺส ยถารหํ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ กมฺมปจฺจเยน เจว อุปนิสฺสยปจฺจเยน จ ปจฺจโย โหติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.620) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ

วิญฺญาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สงฺขารวารวณฺณนา

[102] อภิสงฺขรณลกฺขโณติ อภิสญฺเจตยิตสภาโว, อายูหนลกฺขโณติ อตฺโถฯ โจปนวเสนาติ กายวิญฺญตฺติสงฺขาตโจปนวเสนฯ เตน ปญฺจทฺวาริกเจตนา ปฏิกฺขิปติฯ วจนเภทวเสนาติ วาจานิจฺฉารณวเสนฯ วจีวิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปนวเสนาติ อตฺโถฯ ยถาวุตฺตา วีสติ, นว มหคฺคตกุสลเจตนา จาติ เอกูนติํส มโนสญฺเจตนาฯ ‘‘กุสลานํ อุปนิสฺสยวเสนา’’ติ วุตฺตํ, เอกจฺจานํ อารมฺมณวเสนปีติ วตฺตพฺพํฯ สหชาตาทิวเสนาติ สหชาต-อญฺญมญฺญ-นิสฺสย-สมฺปยุตฺต-อตฺถิ-อวิคตเหตุวเสน, อนนฺตรานํ อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตาเสวนเสน ปจฺจโยฯ อปิ-สทฺเทน อุปนิสฺสยํ สงฺคณฺหาติฯ

สงฺขารวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อวิชฺชาวารวณฺณนา

[103] ‘‘ทุกฺขสจฺเจอญฺญาณ’’นฺติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตนฺติ อญฺญาณํฯ สติปิ ปหาตพฺพตฺเต ปริญฺเญยฺยตฺตวเสน อนฺโตคธํฯ ทุกฺขสจฺจญฺจสฺสาติ วตฺถุสงฺขาตํ สมฺปยุตฺตขนฺธสงฺขาตญฺจ ทุกฺขสจฺจํ อสฺส อญฺญาณสฺสฯ ตํ หิสฺส นิสฺสยปจฺจโย โหติฯ ตสฺสาติ ทุกฺขสจฺจสฺสฯ ยาถาวลกฺขณปฏิเวธนิวารเณนาติ สงฺขตอวิปรีตสภาวปฏิวิชฺฌนสฺส นิวารเณนฯ เอเตนสฺส ปริญฺญาภิสมยสงฺขาตสฺส อริยมคฺคปฏิเวธสฺส วิพนฺธกภาวมาหฯ ญาณปฺปวตฺติยาติ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, เอตฺตกํ ทุกฺข’’นฺติ อนุพุชฺฌนาการาย ปุพฺพภาคญาณปฺปวตฺติยาฯ เอตฺถาติ ทุกฺขสจฺเจฯ อปฺปทาเนนาติ อวิสฺสชฺชเนนฯ เอเตนสฺสา อนุโพธญาณสฺสปิ วิพนฺธกตมาหฯ

ตีหิ การเณหิ เวทิตพฺพํ อนฺโตคธาภาวโตฯ อิธ สมฺปยุตฺตขนฺธวเสเนว วตฺถุโต สมุทเย อญฺญาณํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอเกเนวาติ อิตรํ การณตฺตยํ ปฏิกฺขิปติฯ ยทิปิ อญฺญาณํ นิโรธมคฺเค อารมฺมณํ น กโรติ, กุโต ตทนฺโตคธตพฺพตฺถุตา, เต ปน ชานิตุกามสฺส ตปฺปฏิจฺฉาทนวเสน อนิโรธมคฺเคสุ นิโรธมคฺคคฺคาหเหตุตาวเสน จ ปวตฺตมานํ ‘‘นิโรเธ ปฏิปทายญฺจ อญฺญาณ’’นฺติ วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘ปฏิจฺฉาทนโต’’ติอาทิฯ ตสฺสตฺโถ วุตฺโตเยวฯ คมฺภีรตฺตาติ สภาเวเนว คมฺภีรตฺตาฯ อคาธอปติฏฺฐาภาเวน ตํวิสยสฺส ญาณสฺส อุปฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ทุทฺทสํฯ ปุริมํ ปน สจฺจทฺวยํฯ วญฺจนียฏฺเฐนาติ วญฺจกภาเวน อยาถาวภาเวน อุปฏฺฐานโต ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรํ, น สภาวโต, ตสฺมา ตํวิสยํ อญฺญาณํ อุปฺปชฺชติฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ปุริมสจฺจทฺวเย อนิจฺจาทิสภาวลกฺขณสฺส ทุทฺทสตฺตา เอว นิจฺจาทิวิปลฺลาสวเสน ปวตฺตติ อญฺญาณนฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

อิทานิ นิทฺเทสวิภาเคนปิ อวิชฺชาย สจฺเจสุ ปวตฺติวิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ทุกฺเขติ เอตฺตเกน ภุมฺมนิทฺเทเสนฯ สงฺคหโตติ ปริญฺเญยฺยตาย ทุกฺเขน สงฺคเหตพฺพโตฯ เตน นิทฺธารณตฺถํ ทสฺเสติฯ ทุกฺขสฺมิญฺหิ อวิชฺชา นิทฺธารียติ, น อญฺญสฺมิํฯ วตฺถุโตติ อาธารตฺถํฯ ทุกฺขสนฺนิสฺสยา หิ อวิชฺชาฯ อารมฺมณโตติ วิสยตฺถํ ตํ อารพฺภ ปวตฺตนโตฯ กิจฺจโตติ พฺยาปนตฺถํ ฉาทนวเสน ตํ พฺยาเปตฺวา ปวตฺตนโตฯ อิมินา นเยน เสเสสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อวิเสสโตติ วิเสสาภาวโต, วุตฺตนเยน ทุกฺขาทีสุ ปวตฺติอาการวิเสสํ อคฺคเหตฺวาติ อตฺโถฯ สภาวโตติ สรสลกฺขณโตฯ จตุนฺนมฺปิ สจฺจานํ อชานนสภาวา หิ อวิชฺชาฯ กามราคภวราคา กามาสวภวาสวาติ อาห ‘‘สหชาตาทิวเสนา’’ติฯ นนุ อวิชฺชา เอว อวิชฺชาสโว, โส กถํ อวิชฺชาย ปจฺจโยติ อาห ‘‘ปุพฺพุปฺปนฺนา’’ติอาทิฯ

อวิชฺชาวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ