‘‘อปฺปตฺตวิสยปตฺถนา ตณฺหา อนฺธกาเร โจรสฺสหตฺถปฺปสารณํ วิย, สมฺปตฺตวิสยคฺคหณํ อุปาทานํ ตสฺเสว ภณฺฑคฺคหณํ วิยา’’ติฯ อปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺฐิปฏิปกฺขา เอเต ธมฺมา ปริเยสนารกฺขทุกฺขมูลานิ, ตสฺมา วุตฺตลกฺขณา ตณฺหา วุตฺตลกฺขณสฺเสว อุปาทานสฺส อนานนฺตรสฺส อุปนิสฺสยวเสน ปจฺจโย, อารมฺมณาทิวเสนปิ ปจฺจโย โหติเยว, อนนฺตราทีนํ ปน อนนฺตราทิวเสน ปจฺจโยฯ สพฺพสฺสปิ หิ โลภสฺส ตณฺหาปริยาโยปิ กามุปาทานปริยาโยปิ ลพฺภเตวาติฯ อวเสสานนฺติ ทิฏฺฐุปาทานาทีนํฯ สหชาตาทิวเสนาติ สหชาตานํ สหชาตาทิวเสน, อสหชาตานํ อนนฺตรอุปนิสฺสยาทิวเสนาติ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

อุปาทานวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตณฺหาวารวณฺณนา

[96] ‘‘จกฺขุสมฺผสฺโส’’ติอาทิ ผสฺสสฺส มาติโต นามํ วิย ปุตฺตสฺส วตฺถุโต ตสฺส นิสฺสยภาเวน อุปฺปตฺติเหตุตฺตา, อารมฺมณํ ปน เกวลํ อุปฺปตฺติเหตูติ วุตฺตํ ‘‘เสฏฺฐิ…เป.… นาม’’นฺติฯ กามราคภาเวนาติ วตฺถุกามสฺส รชฺชนวเสนฯ รูปํ อสฺสาเทนฺตีติ รุปารมฺมณํ ตณฺหาภินนฺทนาวเสน อภิรมมานา เอว อสฺสาเทนฺตีฯ นิจฺจนฺติอาทินา ทิฏฺฐาภินนฺทนามุเขน รูปํ อภิรมนฺตีฯ เปจฺจ น ภวิสฺสตีติ ภิชฺชิตฺวา น โหติ ปุน อนุปฺปชฺชนโตฯ ตถา สทฺทกณฺหาทโยปีติ ยถา รูปตณฺหา กามราคภาเวน สสฺสตราควเสน อุจฺเฉทราควเสนาติ จ ปวตฺติยา ติสฺโส ตณฺหา, ตถา สทฺทตณฺหา คนฺธรสโผฏฺฐพฺพธมฺมตณฺหาปิฯ ตณฺหาวิจริตานีติ ตณฺหาสมุทาจารา, สมุทาจารวเสน ปวตฺตตณฺหาติ อตฺโถฯ

อชฺฌตฺติกสฺสุปาทายาติ (วิภ. อฏฺฐ. 973; สํ. นิ. ฏี. 2.2.2) อชฺฌตฺติกํ ขนฺธปญฺจกํ อุปาทายฯ อุปโยคตฺเถ หิ อิทํ สามิวจนํฯ อสฺมีติ โหตีติ ยเทตํ อชฺฌตฺตํ ขนฺธปญฺจกํ อุปาทาย ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน สมูหคาหโต อสฺมีติ เอวํ โหติ, ตสฺมิํ สตีติ อตฺโถฯ

อิตฺถสฺมีติ โหตีติ ขตฺติยาทีสุ ‘‘อิทํปกาโร อห’’นฺติ เอวํ ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน โหตีติ อิทเมตฺถ อนุปนิธาย คหณํฯ เอวมาทินาติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘เอวํสฺมีติ, อญฺญถาสฺมีติ, ภวิสฺสนฺติ, อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ, เอวํ ภวิสฺสนฺติ, อญฺญถา ภวิสฺสนฺติ, อสสฺมีติ, สตสฺมีติ, สิยนฺติ, อิตฺถํ สิยนฺติ, เอวํ สิยนฺติ, อญฺญถา สิยนฺติ, อปาหํ สิยนฺติ, อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ, อปาหํ เอวํ สิยนฺติ, อปาหํ อญฺญถา สิย’’นฺติ (วิภ. 973) อิเมสํ ตณฺหาวิจริตานํ คหณํฯ ตตฺถ เอวํสฺมีติ อิทํ สมโต อุปนิธาย คหณํ, ยถา อยํ ขตฺติโย, ยถา อยํ พฺราหฺมโณ, เอวํ อหมฺปีติ อตฺโถฯ อญฺญถาสฺมีติ อิทํ อสมโณ อุปนิธาย คหณํ, ยถา อยํ ขตฺติโย, ยถา อยํ พฺราหฺมโณ, ตโต อญฺญถา อหํ หีโน วา อธิโก วาติ อตฺโถฯ อิติ อิมานิ ปุพฺเพ วุตฺตานิ ทฺเวติ เอตานิ ปจฺจุปฺปนฺนวเสน จตฺตาริ ตณฺหาวิจริตานิฯ ภวิสฺสนฺติอาทีนิ ปน จตฺตาริ อนาคตวเสน วุตฺตานิฯ เตสํ ปุริมจตุกฺเก วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อสสฺมีติ อสตีติ อสํฯ นิจฺจสฺเสตํ อธิวจนํ, ตสฺมา สสฺสโต อสฺมีติ อตฺโถฯ สตสฺมีติ สีทตีติ สตํฯ อนิจฺจสฺเสตํ อธิวจนํ, ตสฺมา อสสฺสโต อสฺมีติ อตฺโถฯ อิติ อิมานิ ทฺเว สสฺสตุจฺเฉทวเสน วุตฺตานิฯ อิโต ปรานิ สิยนฺติอาทีนิ จตฺตาริ สํสยปริวิตกฺกวเสน วุตฺตานิ, ตานิ ปุริมจตุกฺเก วุตฺตนเยน อตฺถโต เวทิตพฺพานิฯ อปาหํ สิยนฺติอาทีนิ จตฺตาริ ‘‘อปิ นามาหํ ภเวยฺย’’นฺติ เอวํ ปตฺถนากปฺปนวเสน วุตฺตานิ, ตานิ ปุริมจตุกฺเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ

เอตฺถ จ สสฺสตุจฺเฉทวเสน วุตฺตา ทฺเว ทิฏฺฐิสีสา นาม, อสฺมิ, ภวิสฺสํ, สิยํ, อปาหํ สิยนฺติ เอเต ปน จตฺตาโร สุทฺธสีสา เอว, ‘‘อิตฺถสฺมี’’ติอาทโย ตโย ตโยติ ทฺวาทส สีสมูลกา นามฯ เอวเมตานิ ทฺเว ทิฏฺฐิสีสา, จตฺตาโร สุทฺธสีสา, ทฺวาทส สีสมูลกาติ อชฺฌตฺติกสฺสุปาทาย อฏฺฐารสฺส ตณฺหาวิจริตานิ เวทิตพฺพานิฯ

พาหิรสฺสุปาทายาติ พาหิรํ ขนฺธปญฺจกํ อุปาทายฯ อิทมฺปิ หิ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํฯ อิมินาติ อิมินา รุเปน วา…เป.… วิญฺญาเณน วาติ เอวํ รูปาทีสุ เอกเมว ‘‘อห’’นฺติ, อิตรํ กิญฺจนปลิโพธภาเวน คเหตฺวา ตณฺหาทิวเสน ‘‘อสฺมี’’ติ อภินิวิสติ, ‘‘อิมินา’’ติ อยเมตฺถ วิเสโสฯ

อสฺมีติ อิมินา ขคฺเคน วา ฉตฺเตน วา อภิเสเกน วา ‘‘ขตฺติโยหมสฺมี’’ติ อภินิวิสติฯ พาหิรรูปาทินิสฺสิตานีติ พาหิรานิ ปรสนฺตติปริยาปนฺนานิ รูปเวทนาทีนิ นิสฺสิตานิฯ อฏฺฐารสาติ อิมินา ‘‘อสฺมี’’ติอาทินยปฺปวตฺตานิ อฏฺฐารส, ตานิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ ‘‘อิมินา’’ติ หิ อยเมเวตฺถ วิเสโส, ตสฺมา ‘‘ทฺเว ทิฏฺฐิสีสา’’ติอาทินา วุตฺตนเยเนว นิทฺธาเรตฺวา เวทิตพฺพาฯ อุภยํ ปน เอกชฺฌํ กตฺวา อาห ‘‘ฉตฺติํสา’’ติฯ

นิทฺเทสตฺเถนาติ ‘‘ฉยิเม อาวุโส ตณฺหากายา’’ติอาทินิทฺเทสปาฬิยา อตฺถวจเนนฯ นิทฺเทสวิตฺถาราติ ตสฺส จ นิทฺเทสสฺส อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตวเสน วิตฺถาเรนฯ วิตฺถารสฺส จ ปุน สงฺคหโตติ ทฺวีหิ อากาเรหิ วิตฺถาริตสฺส อฏฺฐารสตณฺหาวิจริตปเภทสฺส ฉเฬว ติสฺโสเยวาติ จ ปุน สงฺคหณโต จฯ

วิปากเวทนา อธิปฺเปตา วิเสสโต อตฺตานํ อสฺสาเทตพฺพโตฯ ตเมว หิสฺสา อสฺสาเทตพฺพตํ ปกาเสตุํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อสฺสาทเนนาติ อภิรติยาฯ มมายนฺตาติ ธนายนฺตาฯ จิตฺตการาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน อิฏฺฐวณฺณารมฺมณทายกานํ สงฺคโหฯ สิปฺปสนฺทสฺสนกาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน เวชฺชาทีนํ สงฺคโหฯ เวชฺชา หิ รสายตโนชาวเสน ตทุปตฺถมฺภิตวเสน จ ธมฺมารมฺมณสฺส ทายกาฯ สฺวายํ อาทิ-สทฺโท ‘‘วีณาวาทกาที’’ติอาทินา ปจฺเจกญฺจ โยเชตพฺโพ, ปุตฺตํ มมายนฺตาติ ปุตฺตํ สมฺปิยายนฺตาฯ ปุตฺโต วิย เจตฺถ เวทนา ทฏฺฐพฺพา, สปฺปายสปฺปิขีราทีนิ วิย เวทนาย ปจฺจยภูตานิ อิฏฺฐรูปาทิอารมฺมณานิ, ธาติ วิย รูปาทิฉฬารมฺมณทายกา จิตฺตการาทโย ทฏฺฐพฺพาฯ

ตณฺหาวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เวทนาวารวณฺณนา

[97] จกฺขุสมฺผสฺสชา เอว เวทนา อตีตาทิเภทภินฺนา ราสิวเสน เอกชฺฌํ คเหตฺวา เอโก เวทนากาโย ยถา เวทนากฺขนฺโธ, เอวํ โสตสมฺผสฺสชาทิกาติ ปาฬิยํ ‘‘ฉยิเม อาวุโส เวทนากายา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เวทนากายาติ เวทนาสมูหา’’ติฯ จกฺขุสมฺผสฺสโต ชาตา จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนาฯ สา ปน อุปาทินฺนาปิ อนุปาทินฺนาปิ, ตทุภยสฺสปิ สงฺคณฺหนฺเตน อตฺถวณฺณนาย กตตฺตา อาห ‘‘อยํ ตาเวตฺถ สพฺพสงฺคาหิกกถา’’ติฯ อิทานิ ‘‘วิปากวิธิ อย’’นฺติ อุปาทินฺนเยว คณฺหนฺโต ‘‘วิปากวเสนา’’ติอาทิมาหฯ มโนทฺวาเร มโนวิญฺญาณธาตุสมฺปยุตฺตาติ ตทารมฺมณมโนวิญฺญาณธาตุสมฺปยุตฺตาฯ

อวเสสานนฺติ สมฺปฏิจฺฉนาทิเวทนานํฯ อุปนิสฺสยาทีติ อาทิ-สทฺเทน อนนฺตราทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อนนฺตรานญฺหิ อนนฺตราทิวเสน, อิตเรสํ อุปนิสฺสยวเสน ผสฺโส ปจฺจโย โหติ, มโนทฺวาเร ปน ตทารมฺมณเวทนานํ มโนสมฺผสฺโส อุปนิสฺสยวเสน ปจฺจโยฯ อทฺวาริกานนฺติ ทฺวารรหิตานํฯ น หิ ปฏิสนฺธิอาทิเวทนานํ กิญฺจิ ทฺวารํ อตฺถิฯ สหชาตมโนสมฺผสฺสสมุทยาติ เอเตนสฺส ตาสํ สหชาตโกฏิยา ปจฺจยภาวมาหฯ

เวทนาวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ผสฺสวารวณฺณนา

[98] จกฺขุํ นิสฺสาย อุปฺปนฺโน สมฺผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺโสฯ ปญฺจวตฺถุกาติ จกฺขาทิปญฺจวตฺถุกา จกฺขาทิปญฺจวตฺถุสนฺนิสฺสยาฯ ‘‘อุปาทินฺนกกถา เอสา’’ติ พาวีสติคฺคหณํ, ปวตฺติกถาภาวโต โลกิยคฺคหณํฯ วิปากมนสมฺปยุตฺตผสฺสาติ วิปากมโนวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ผสฺสาฯ ปจฺจยุปฺปนฺเนน วิย ปจฺจเยนปิ อุปาทินฺนเกเนว ภวิตพฺพนฺติ ‘‘ฉนฺนํ จกฺขาทีนํ อายตนาน’’นฺติ วุตฺตํฯ

ผสฺสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ