จวนฺตสฺส วา อากาโร ตา-สทฺเทน วุตฺโต ‘‘จวนตา’’ติฯ ภิชฺชนํ เภโทติ วุตฺตํ ‘‘จุติกฺขนฺธานํ ภงฺคุปฺปตฺติปริทีปน’’นฺติฯ ยถา ภินฺนสฺส ฆฏสฺส เกนจิ ปริยาเยน ฆนฆฏภาเวน ฐานํ นตฺถิ, เอวํ ภินฺนานํ ขนฺธานนฺติ จวนํ อนฺตรหิตํ นามาติ อาห ‘‘อนฺตรธานนฺติ…เป.… ปริทีปน’’นฺติฯ โย มจฺจูติ วุจฺจติ เภโท, ยญฺจ มรณํ ปาณจาโค, ตทุภยํ เอกชฺฌํ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘มจฺจุ มรณ’’นฺติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ กาลสฺส อนฺตกสฺส กิริยาติ ยา โลเก วุจฺจติ, สา จุติ, มรณนฺติ อตฺโถฯ จวนกาโล เอว วา อนติกฺกมนียตฺตา วิเสเสน กาโลติ วุตฺโตติ ตสฺส กิริยา อตฺถโต จุติกฺขนฺธานํ เภทปฺปตฺติเยวฯ ‘‘จุติ จวนตา’’ติอาทินา ปุพฺเพ โวหารมิสฺสเกน นิทฺทิฏฺฐํฯ

อิทานิ นิพฺพตฺติตปรมตฺถนเยเนว นิทฺเทโสติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปรมตฺเถน ทีเปตุ’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘จวนกวเสนา’’ติอาทินา หิ ปุคฺคลวเสน จ โวหาราธิฏฺฐานา สํวณฺณนา กตาฯ น กิญฺจิ กเฬวรํ นิกฺขิปกิ โอปปาติกานํ จุติกฺขนฺธานํ อนฺตรธานเมวโหติ, ตโต ปรํ อุตุสมุฏฺฐานรูปสนฺตติ น ปวตฺตติฯ ‘‘ชาติสมุทยา’’ติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ‘‘ตณฺหาสมุทยา’’ติอาทีสุ วุตฺตนยเนว สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ น วุตฺตํฯ

ชรามรณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ชาติวารวณฺณนา

[93] ชายนฏฺเฐนาติอาทิ อายตนวเสน โยนิวเสน จ ทฺวีหิ ทฺวีหิ ปเทหิ สพฺพสตฺเต ปริยาทิยิตฺวา ชาติํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ สมฺโมหวิโนทนิยํ (วิภ. อฏฺฐ. 191) ปน ‘‘ชายมานกวเสน ชาติ, สญฺชายนวเสน สญฺชาตี’’ติ วุตฺตตฺตา ตตฺถ เอเกเกเนว ปเทน สพฺพสตฺเต ปริยาทิยิตฺวา ชาติํ ทสฺเสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ สมฺปุณฺณา ชาติ สญฺชาตีติ กตฺวา ‘‘สา ปริปุณฺณายตนวเสน ยุตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ เอเตเนว เกวลํ ชาติสทฺเทน วุตฺตาย ชาติยา อปริปุณฺณายตนตา ทฏฺฐพฺพาฯ อภิพฺยตฺตา นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ, ปากฏา นิพฺพตฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘เตสํ เตสํ สตฺตานํ…เป.… อภินิพฺพตฺตี’’ติ สตฺตวเสน ปวตฺตตฺตา โวหารเทสนาฯ

ตตฺร ตตฺราติ เอตฺถ จตุโวการภเว ทฺวินฺนํ, เอกโวการภเว ทฺวินฺนํ, เสสรูปธาตุยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อุปฺปชฺชมานานํ ปญฺจนฺนํ, กามธาตุยํ วิกลาวิกลินฺทฺริยวเสน สตฺตนฺนํ นวนฺนํ ทสนฺนํ, ปุน ทสนฺนํ, เอกาทสนฺนญฺจ อายตนานํ วเสน สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ ยทิปิ จุติกฺขนฺธา อนนฺตรานํ ปฏิสนฺธิกธมฺมานํ อนนฺตราทินา ปจฺจยา โหนฺติ, เย ปน สมุทยา อชนกา, เต เอตฺถ อุปปตฺติภโวติ อธิปฺเปตาฯ ชนโก เอว ภโวติ อธิปฺเปโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ชาติยา ปจฺจยภูโต กมฺมภโว เวทิตพฺโพ’’ติ อาหฯ

ชาติวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ภววารวณฺณนา

[94] ภาวนภวนฏฺเฐน ภโว ทุวิโธฯ ตตฺถ กมฺมภโว ‘‘ภวติ เอตสฺมา อุปปตฺติภโว’’ติ ภาวนฏฺเฐน ภโวฯ อฏฺฐกถายํ ปน อุปปตฺติภวํ ‘‘ภวตีติ ภโว’’ติ วตฺวา ตสฺส การณตฺตา กมฺมํ ผลูปจาเรน ภโวติ อยมตฺโถ วุตฺโต, อุภยตฺถาปิ อุปปตฺติภวเหตุภาวเนตฺถ กมฺมสฺส กมฺมภวปริยาโยติ ทสฺสิตํ โหติฯ สพฺพถาปีติ ภาวนภวนกุสลากุสลอุปปตฺติสมฺปตฺติภวหีนปณีตาทินา สพฺพปฺปกาเรนปิฯ กามภโวติ วุตฺตํ กามตณฺหาเหตุกโต กามตณฺหาย อารมฺมณภาวโต จฯ รูปภวูปคกมฺมํ รูปภโว, ตถา อรูปภวูปคกมฺมํ อรูปภโว, ตํตํนิพฺพตฺตกฺขนฺธา รูปารูปุปตฺติภวา, รูปารูปภวภาโว ปน เตสํ ‘‘กามภโว’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

ภววารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ