เมนู

อาหารานํ ทุกฺขสจฺเจกเทสตฺตา อาหารคฺคหณํ ทุกฺขสจฺจคฺคหณเมว โหตีติ อาห ‘‘อิธ จตฺตาริปิ สจฺจานิ สรูเปเนว วุตฺตานี’’ติฯ สจฺจเทสนา ทุกฺขาทีนํ ยาวเทว ปริญฺเญยฺยาทิภาวสนฺทสฺสนตฺถา, ตสฺมา ชรามรณาทีสุ ปริญฺเญยฺยาทิภาโว อสมฺโมหโต สลฺลกฺเขตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺพตฺถ อสมฺมุยฺหนฺเตน สจฺจานิ อุทฺธริตพฺพานี’’ติ อาหฯ

อาหารวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สจฺจวารวณฺณนา

[91] เยน เยน ปริยาเยน พฺยากโรตีติ เยน เยน ทุกฺขาทิชรามรณาทิปริยาเยน อริยสจฺจานิ สงฺเขปโต จ วิตฺถารโต จ กเถติฯ ทุกฺขนฺติ ทุกฺขสจฺจํ ทุกฺขํ, น ทุกฺขมตฺตํฯ

สจฺจวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ชรามรณวารวณฺณนา

[92] เตสํ เตสนฺติ พฺยาปนิจฺฉาวเสนายํ นิทฺเทโส กโต, ตสฺมา ยถา ‘‘คาโม คาโม รมณีโย’’ติ วุตฺเต รมณียตาย ตาทิสา สพฺเพปิ คามา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, เอวํ ‘‘เตสํ เตสํ สตฺตานํ ชาตี’’ติ วุตฺเต ชาติสงฺขาตวิการวเสน สพฺเพปิ สตฺตา สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ เตนาห ‘‘สงฺเขปโต อเนเกสํ สตฺตานํ สาธารณนิทฺเทโส’’ติฯ

คติชาติวเสนาติ (สํ. นิ. ฏี. 2.1.2) ปญฺจคติวเสน, ตตฺถาปิ เอเกกาย คติยา ขตฺติยาทิภุมฺมเทวาทิหตฺถิอาทิชาติวเสน จฯ นิกิยฺยนฺติ สตฺตา เอตฺถ, เอเตน วาติ นิกาโย, โคตฺตจรณาทิวิภาโคฯ ชราย สภาโว นาม วโยหานิ, ตสฺมา ชราติ วโยหานิสงฺขาตสฺส สภาวสฺส นิทฺเทโส, ปากฏชราวเสน นิทฺเทโส ขณฺฑิจฺจาทิวเสน คหณโตฯ ชีรณเมว ชีรณตา, ชีรนฺตสฺส วา อากาโร ตา-สทฺเทน วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘อยํ อาการนิทฺเทโส’’ติฯ

ทนฺตาทีนํ วเสน ขณฺฑํ ชาตํ เอตสฺสาติ ขณฺฑิโต, ปุคฺคโลฯ ตสฺส ภาโว ขณฺฑิจฺจํฯ ปลิตํ เอตสฺส อตฺถีติ ปลิโต, ตสฺส ภาโว ปาลิจฺจํฯ วลิ ตโจ เอตสฺสาติ วลิตฺตโจ, ตสฺส ภาโว วลิตฺตจตาอิเม ขณฺฑิจฺจาทโย ชราฯ วิการานํ ทสฺสนวเสนาติ วิปตฺติทสฺสนวเสนฯ วาตสฺสาติ มหโต วาตกฺขนฺธสฺสฯ ขณฺฑิจฺจาทิวเสน คตมคฺโค ปากโฏ, ตสฺมา ขณฺฑิจฺจาทิคฺคหณํ ชราย กิจฺจนิทฺเทโสติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ น จ ขณฺฑิจฺจาทีเนว ชราติ กลลกาลโต ปภุติ ปุริมรูปานํ ชราปตฺตกฺขเณ อุปฺปชฺชมานานิ ปจฺฉิมรูปานิ ปริปกฺกรูปานุรูปานิ ปริณตปริณตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ อนุกฺกเมน สุปริณตรูปานํ ปริปากกาเล อุปฺปชฺชมานานิ ขณฺฑิจฺจาทิสภาวานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตานิ อุทกาทิมคฺเคสุ ติณรุกฺขสํภคฺคตาทโย วิย ปริปากคตมคฺคสงฺขาเตสุ ปริปกฺกรูเปสุ อุปฺปนฺนานิ ‘‘ชราย คโต มคฺโค’’อิจฺเจว วุตฺตานิ, น ชราติฯ

ปกติยาติ ผลวิปจฺจนปกติยา, ชราย วา ปาปุณิตพฺพํ ผลเมวปกติ, ตาย ชรา ทีปิตาฯ สุปฺปสนฺนานีติ สุฏฺฐุ ปสนฺนานิฯ ตเมว สุปฺปสนฺนตํ กิจฺจโต ทสฺเสตุํ ‘‘สุขุมมฺปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ติกฺขวิสทตา หิ เตสํ อินฺทฺริยานํ สุปฺปสนฺนตาฯ อาลุฬิตานีติ อากุลานิฯ อวิสทานีติ อพฺยตฺตานิฯ

กามํ รูปธมฺเมสุปิ ขณิกชรา ทุรุปลกฺขิตา ปฏิจฺฉนฺนาว, สา ปน ยสฺมา สนฺตานวเสน ปวตฺติยา ปริพฺยตฺตาว โหตีติ ‘‘ปากฏชรา’’อิจฺเจว วุตฺตาฯ อวีจิ นิรนฺตรา ชรา อวีจิชรา สติ สนฺตาเน สตฺตานํ อนุปฺปพนฺธโตฯ ตโต อญฺเญสูติ มนฺททสกาทีสุ ปุพฺพทสกาทิปริจฺเฉทโต อญฺเญสุ ยถาวุตฺเตสุฯ อนฺตรนฺตราติ เตสุ เอว วุตฺตปฺปกาเรสุ ปุริมทสกาทิโต ปจฺฉิมทสกาทีนํ อนฺตรนฺตราฯ วณฺณวิเสสาทีนนฺติ วณฺณวิเสสสณฺฐานวิเสสสมฺผสฺสวิเสสาทีนํฯ

วจนกวเสนาติ ก-กาเรน หิ ปทํ วฑฺเฒตฺวา วุตฺตํ, ตสฺมา จวนํ จุตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ ปน เอกจตุปญฺจโวการภเวสุ จุติยา อวิเสสโต คหณนฺติ อาห ‘‘เอกจตุปญฺจกฺขนฺธานํ สามญฺญวจน’’นฺติฯ จวนกวเสนาติ วา จวนกสฺส ปุคฺคลสฺส วเสนาติ อตฺโถฯ จวนเมว จวนตาติ อาห ‘‘ภาววจเนนา’’ติฯ ลกฺขณนิทสฺสนนฺติ วยสงฺขาตสฺส ลกฺขณสฺส นิทสฺสนํฯ

จวนฺตสฺส วา อากาโร ตา-สทฺเทน วุตฺโต ‘‘จวนตา’’ติฯ ภิชฺชนํ เภโทติ วุตฺตํ ‘‘จุติกฺขนฺธานํ ภงฺคุปฺปตฺติปริทีปน’’นฺติฯ ยถา ภินฺนสฺส ฆฏสฺส เกนจิ ปริยาเยน ฆนฆฏภาเวน ฐานํ นตฺถิ, เอวํ ภินฺนานํ ขนฺธานนฺติ จวนํ อนฺตรหิตํ นามาติ อาห ‘‘อนฺตรธานนฺติ…เป.… ปริทีปน’’นฺติฯ โย มจฺจูติ วุจฺจติ เภโท, ยญฺจ มรณํ ปาณจาโค, ตทุภยํ เอกชฺฌํ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘มจฺจุ มรณ’’นฺติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ กาลสฺส อนฺตกสฺส กิริยาติ ยา โลเก วุจฺจติ, สา จุติ, มรณนฺติ อตฺโถฯ จวนกาโล เอว วา อนติกฺกมนียตฺตา วิเสเสน กาโลติ วุตฺโตติ ตสฺส กิริยา อตฺถโต จุติกฺขนฺธานํ เภทปฺปตฺติเยวฯ ‘‘จุติ จวนตา’’ติอาทินา ปุพฺเพ โวหารมิสฺสเกน นิทฺทิฏฺฐํฯ

อิทานิ นิพฺพตฺติตปรมตฺถนเยเนว นิทฺเทโสติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปรมตฺเถน ทีเปตุ’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘จวนกวเสนา’’ติอาทินา หิ ปุคฺคลวเสน จ โวหาราธิฏฺฐานา สํวณฺณนา กตาฯ น กิญฺจิ กเฬวรํ นิกฺขิปกิ โอปปาติกานํ จุติกฺขนฺธานํ อนฺตรธานเมวโหติ, ตโต ปรํ อุตุสมุฏฺฐานรูปสนฺตติ น ปวตฺตติฯ ‘‘ชาติสมุทยา’’ติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ‘‘ตณฺหาสมุทยา’’ติอาทีสุ วุตฺตนยเนว สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ น วุตฺตํฯ

ชรามรณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ชาติวารวณฺณนา

[93] ชายนฏฺเฐนาติอาทิ อายตนวเสน โยนิวเสน จ ทฺวีหิ ทฺวีหิ ปเทหิ สพฺพสตฺเต ปริยาทิยิตฺวา ชาติํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ สมฺโมหวิโนทนิยํ (วิภ. อฏฺฐ. 191) ปน ‘‘ชายมานกวเสน ชาติ, สญฺชายนวเสน สญฺชาตี’’ติ วุตฺตตฺตา ตตฺถ เอเกเกเนว ปเทน สพฺพสตฺเต ปริยาทิยิตฺวา ชาติํ ทสฺเสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ สมฺปุณฺณา ชาติ สญฺชาตีติ กตฺวา ‘‘สา ปริปุณฺณายตนวเสน ยุตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ เอเตเนว เกวลํ ชาติสทฺเทน วุตฺตาย ชาติยา อปริปุณฺณายตนตา ทฏฺฐพฺพาฯ อภิพฺยตฺตา นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ, ปากฏา นิพฺพตฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘เตสํ เตสํ สตฺตานํ…เป.… อภินิพฺพตฺตี’’ติ สตฺตวเสน ปวตฺตตฺตา โวหารเทสนา