อาหารวารวณฺณนา

[90] อาหรตีติ (สํ. นิ. ฏี. 2.2.11) อาเนติ, อุปฺปาเทติ อุปตฺถมฺเภติ จาติ อตฺโถฯ นิพฺพตฺตาติ ปสุตาฯ ตโต ปฏฺฐาย หิ โลเก ชาตโวหาโรฯ ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปน ปฏฺฐาย ยาว มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนํ, ตาว สมฺภเวสิโนฯ เอส ตาว คพฺภเสยฺยเกสุ ภูตสมฺภเวสิวิภาโค, อิตเรสุ ปน ปฐมจิตฺตาทิวเสน วุตฺโตฯ สมฺภว-สทฺโท เจตฺถ คพฺภเสยฺยกานํ วเสน ปสูติปริยาโย, อิตเรสํ วเสน อุปฺปตฺติปริยาโยฯ ปฐมจิตฺตปฐมอิริยาปถกฺขเณสุ หิ เต สมฺภวํ อุปฺปตฺติํ เอสนฺติ อุปคจฺฉนฺติ นาม, น ตาว ภูตา อุปฺปตฺติยา น สุปฺปติฏฺฐิตตฺตาฯ ภูตาเยว สพฺพโส ภเวสนาย สมุจฺฉินฺนตฺตาฯ น ปุน ภวิสฺสนฺตีติ อวธารเณน นิวตฺติตมตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘โย จ กาลฆโส ภูโต’’ติอาทีสุ (ชา. 1.2.190) ภูต-สทฺทสฺส ขีณาสววาจิตา ทฏฺฐพฺพาฯ วา-สทฺโท เจตฺถ สมฺปิณฺฑนตฺโถ ‘‘อคฺคินา วา อุทเกน วา’’ติอาทีสุ (อุทา. 76) วิยฯ

ยถาสกํ ปจฺจยภาเวน อตฺตภาวสฺส ปฏฺฐปนเมเวตฺถอาหาเรหิ กาตพฺพอนุคฺคโหติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘วจนเภโท…เป.… เอโกเยวา’’ติฯ สตฺตสฺส อุปฺปนฺนธมฺมานนฺติ สตฺตสฺสสนฺตาเน อุปฺปนฺนธมฺมานํฯ ยถา ‘‘วสฺสสตํ ติฏฺฐตี’’ติ วุตฺเต อนุปฺปพนฺธวเสน ปวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติ, เอวํ ฐิติยาติ อนุปฺปพนฺธวเสน ปวตฺติยาติ อตฺโถ, สา ปน อวิจฺเฉโทติ อาห ‘‘อวิจฺเฉทายา’’ติฯ อนุปฺปพนฺธธมฺมุปฺปตฺติยา สตฺตสนฺตาโน อนุคฺคหิโต นาม โหตีติ อาห ‘‘อนุปฺปนฺนานํ อุปฺปาทายา’’ติฯ เอตานีติ ฐิติอนุคฺคหปทานิฯ อุภยตฺถ ทฏฺฐพฺพานิ, น ยถาสงฺขฺยํฯ

วตฺถุคตา โอชา วตฺถุ วิย เตน สทฺธิํ อาหริตพฺพตํ คจฺฉตีติ วุตฺตํ ‘‘อชฺโฌหริตพฺพโต อาหาโร’’ติฯ นิพฺพตฺติตโอชํ ปน สนฺธาย ‘‘กพฬีการาหาโร โอชฏฺฐมกรูปานิ อาหรตี’’ติ วกฺขติฯ โอฬาริกตา อปฺโปชตาย, น วตฺถุโน ถูลตาย, กถินตาย วา, ตสฺมา ยสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ ปริตฺตา โอชา โหติ, ตํ โอฬาริกํฯ สปฺปาทโย ทุกฺขุปฺปาทกตาย โอฬาริกาเวทิตพฺพาฯ วิสาณาทีนํ ติวสฺสฉฑฺฑิตานํ ปูติภูตฺตตา มุทุกตาติ วทนฺติ, ตรจฺฉเขฬเตมิกตาย ปน ตถาภูตานํ เตสํ มุทุกตาฯ ธมฺมสภาโว เหสฯ

สสานํ อาหาโร สุขุโม ตรุณติณสสฺสขาทนโตฯ สกุณานํ อาหาโร สุขุโม ติณพีชาทิขาทนโตฯ ปจฺจนฺตวาสีนํ สุขุโม, เตสญฺหิ สากปณฺณสุกฺขกุรปทุมปตฺตมฺปิ อาหาโรติฯ เตสํ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํฯ สุขุโมตฺเววาติ น กิญฺจิ อุปาทาย, อถ โข สุขุโม อิจฺเจว นิฏฺฐํ ปตฺโต ตโต ปรํ สุขุมสฺส อภาวโตฯ

วตฺถุวเสน ปเนตฺถ อาหารสฺส โอฬาริกสุขุมตา วุตฺตา, สา จสฺส อปฺโปชมโหชตาหิ เวทิตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปริสฺสมนฺติ ขุทาวเสน อุปฺปนฺนํ สรีรเขทํฯ วิโนเทตีติ วตฺถุ ตสฺส วิโนทนมตฺตํ กโรติฯ น ปน สกฺโกติ ปาเลตุนฺติ สรีรํ ยาเปตุํ นปฺปโหติ นิสฺสารตฺตาฯ น สกฺโกติ ปริสฺสมํ วิโนเทตุํ อามาสยสฺส อปูรณโตฯ

ฉพฺพิโธปีติ อิมินา กสฺสจิปิ ผสฺสสฺส อนวเสสิตพฺพตมาหฯ อาหารสฺสเทสนากฺกเมเนเวตฺถ ผสฺสาทีนํ ทุติยาทิตา, น อญฺเญน การเณนาติ อาห ‘‘เทสนานโย เอวา’’ติอาทิฯ มนโส สญฺเจตนา, น สตฺตสฺสาติ ทสฺสนตฺถํ มโนคหณํ ยถา ‘‘จิตฺตสฺส ฐิติ (ธ. ส. 11), เจโตวิมุตฺติ จา’’ติ (ม. นิ. 1.69) อาห ‘‘มโนสญฺเจตนาติ เจตนา เอวา’’ติฯ จิตฺตนฺติ ยํ กิญฺจิ จิตฺตํ, น วิปากวิญฺญาณเมวฯ

ปุพฺเพ ‘‘อาหารนฺติ ปจฺจย’’นฺติ วุตฺตตฺตา ‘‘ยทิ ปจฺจยฏฺโฐ อาหารฏฺโฐ’’ติอาทินา โจเทติฯ อถ กสฺมา อิเมเยว จตฺตาโร วุตฺตาติ อถ กสฺมา จตฺตาโรว วุตฺตา, อิเม เอว จ วุตฺตาติ โยชนาฯ วิเสสปจฺจยตฺตาติ เอเตน ยถา อญฺเญ ปจฺจยธมฺมา อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ปจฺจยาว โหนฺติ, อิเม ปน ตถา จ โหนฺติ อญฺญถา จาติ สมาเนปิ ปจฺจยตฺเต อติเรกปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมา อาหาราติ วุตฺตาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ อิทานิ ตํ อติเรกปจฺจยตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิเสสปจฺจโย หี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ วิเสสปจฺจโย รูปกายสฺส กพฬีกาโร อาหาโร อุปตฺถมฺภกภาวโตฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ (วิสุทฺธิ. 2.708; ปฏฺฐา. อฏฺฐ. ปจฺจยุทฺเทสวณฺณนา) ‘‘รูปารูปานํ อุปตฺถมฺภกตฺเตน อุปการกา จตฺตาโร อาหารา อาหารปจฺจโย’’ติฯ

อุปตฺถมฺภกตฺตญฺหิ สติปิ ชนกตฺเต อรูปีนํ อาหารานํ อาหารชรูปสมุฏฺฐาปกรูปาหารสฺส จ โหติ, อสติ ปน อุปตฺถมฺภกตฺเต อาหารานํ ชนกตฺตํ นตฺถีติ อุปตฺถมฺภกตฺตํ ปธานํฯ ชนยมาโนปิ หิ อาหาโร อวิจฺเฉทวเสน อุปตฺถมฺภยมาโน เอว ชเนตีติ อุปตฺตมฺภกภาโว เอว อาหารภาโวฯ เวทนาย ผสฺโส วิเสสปจฺจโยฯ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติ หิ วุตฺตํฯ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติ (อุทา. 1; ม. นิ. 3.126) วจนโต วิญฺญาณสฺสมโนสญฺเจตนาฯ ‘‘เจตนา ติวิธํ ภวํ ชเนตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ ปน วจนโต นามรูปสฺส วิญฺญาณํ วิเสสปจฺจยาฯ น หิ โอกฺกนฺติวิญฺญาณาภาเว นามรูปสฺส อตฺตสมฺภโวฯ ยถาห ‘‘วิญฺญาณญฺจ หิ, อานนฺท, มาตุกุจฺฉิสฺมิํ น โอกฺกมิสฺสถ, อปิ นุ โข นามรูปํ มาตุกุจฺฉิสฺมิํ สมุจฺจิสฺสถา’’ติอาทิ (ที. นิ. 2.115)ฯ วุตฺตเมวตฺถํ สุตฺเตน สาเธตุํ ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

เอวํ ยทิปิ ปจฺจยฏฺโฐ อาหารฏฺโฐ, วิเสสปจฺจยตาย ปน อิเม เอว อาหาราติ วุตฺตาติ ตํ เนสํ วิเสสปจฺจยตํ อวิภาคโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิภาคโต ทสฺเสตุํ ‘‘โก ปเนตฺถา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ มุเข ฐปิตมตฺโตเยว อสงฺขาทิโต, ตตฺตเกนปิ อพฺภนฺตรสฺส อาหารสฺส ปจฺจโย โหติ เอวฯ เตนาห ‘‘อฏฺฐ รูปานิ สมุฏฺฐาเปตี’’ติฯ สุขเวทนาย หิโต สุขเวทนิโยฯ สพฺพถาปีติ จกฺขุสมฺผสฺสาทิวเสนฯ ยตฺตกา ผสฺสสฺส ปการเภทา, เตสํ วเสน สพฺพปฺปกาโรปิ ผสฺสาหาโรฯ ยถารหํ ติสฺโส เวทนา อาหรติ, อนาหารโก นตฺถิฯ

สพฺพถาปีติ อิธาปิ ผสฺสาหาเร วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ติสนฺตติวเสนาติ กายทสกํ ภาวทสกํ วตฺถุทสกนฺติ ติวิธสนฺตติวเสนฯ สหชาตาทิปจฺจยนเยนาติ สหชาตาทิปจฺจยวิธินาฯ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณญฺหิ อตฺตนา สหชาตนามสฺส สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากินฺทฺริยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหนฺโตเยว อาหารปจฺจยตาย ตํ อาหาเรตี วุตฺตํ, สหชาตรูเปสุ ปน วตฺถุโน สมฺปยุตฺตปจฺจยํ ฐเปตฺวา วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน, เสสรูปสฺส อญฺญมญฺญปจฺจยญฺจ ฐเปตฺวา วุตฺตนเยเนวโยชนา กาตพฺพาฯ ตานีติ นปุํสกนิทฺเทโส อนปุํสกานมฺปิ นปุํสเกหิ สห วจนโตฯ

สาสวา กุสลากุสลเจตนาว วุตฺตาฯ วิเสสปจฺจยภาวทสฺสนํ เหตนฺติฯ เตนาห ‘‘อวิเสเสน ปนา’’ติอาทิฯ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณเมว วุตฺตนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ยถา ตสฺส ตสฺส ผลสฺส วิเสสโต ปจฺจยตาย เอเตสํ อาหารฏฺโฐ, เอวํ อวิเสสโตปีติ ทสฺสนฺเตน ‘‘อวิเสเสน ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตํสมฺปยุตฺตตํสมุฏฺฐานธมฺมานนฺติ เตหิ ผสฺสาทีหิ สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว ตํสมุฏฺฐานรูปธมฺมานญฺจฯ ตตฺถ สมฺปยุตฺตคฺคหณํ ยถารหโต ทฏฺฐพฺพํ, สมุฏฺฐานคฺคหณํ ปน อวิเสสโตฯ

อุปตฺถมฺเภนฺโต อาหารกิจฺจํ สาเธตีติ อุปตฺถมฺเภนฺโตเยว รูปํ สมุฏฺฐาเปติ, โอชฏฺฐมกรูปสมุฏฺฐาปเนเนว ปนสฺส อุปตฺถมฺภนกิจฺจสิทฺธิฯ ผุสนฺโตเยวาติ ผุสนกิจฺจํ กโรนฺโต เอวฯ อายูหมานาวาติ เจตยมานา เอว อภิสนฺทหนฺตี เอวฯ วิชานนฺตเมวาติ อุปปตฺติปริกปฺปนวเสน วิชานนฺตเมว อาหารกิจฺจํ สาเธตีติ โยชนาฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อาหารกิจฺจสาธนญฺจ เตสํ เวทนาทิอุปฺปตฺติเหตุตาย อตฺตภาวสฺส ปวตฺตนเมวฯ

กายฏฺฐปเนนาติ กสฺมา วุตฺตํ? นนุ กมฺมชาทิรูปํ กมฺมาทินาว ปวตฺตตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘กมฺมชนิโตปี’’ติอาทิฯ อุปาทินฺนรูปสนฺตติยา อุปตฺถมฺภเนเนว อุตุจิตฺตชรูปสนฺตตีนมฺปิ อุปตฺถมฺภนสิทฺธิ โหตีติ ‘‘ทฺวินฺนํ รูปสนฺตตีน’’นฺติ วุตฺตํฯ อุปตฺถมฺภนเมว สนฺธาย ‘‘อนุปาลโก หุตฺวา’’ติ จ วุตฺตํฯ รูปกายสฺส ฐิติเหตุตา หิ ยาปนา อนุปาลนาฯ

สุขาทิวตฺถุภูตนฺติ สุขาทีนํ ปวตฺติฏฺฐานภูตํฯ อารมฺมณมฺปิ หิ วสติ เอตฺถ อารมฺมณกรณวเสน ตทารมฺมณา ธมฺมาติ วตฺถูติ วุจฺจติฯ ผุสนฺโตเยวาติ อิทํ ผสฺสสฺส ผุสนสภาวตฺตา วุตฺตํฯ น หิ ธมฺมานํ สภาเวน วินา ปวตฺติ อตฺถิฯ เวทนาปวตฺติยา วินา สตฺตานํ สนฺธาวนตา นตฺถีติ อาห ‘‘สุขาทิ…เป.… โหตี’’ติ, น เจตฺถ สญฺญีภวกถายํ อสญฺญีภโว ทสฺเสตพฺโพ, ตสฺสาปิ วา การณภูตเวทนาปวตฺติวเสเนว ฐิติยา เหตุโน อพฺยาปิตาฯ ตถา หิ ‘‘มโนสญฺเจตนา…เป.… ภวมูลนิปฺผาทนโต สตฺตานํ ฐิติยา โหตี’’ติ วุตฺตา, ตโต เอว ‘‘วิญฺญาณํ วิชานนฺตเมวาติ อุปปตฺติปริกปฺปนวเสน วิชานนฺตเมวา’’ติ วุตฺโตวายมตฺโถติฯ

จตฺตาริ ภยานิ ทฏฺฐพฺพานิ อาทีนววิภาวนโตฯ นิกนฺตีติ นิกามนาฯ รสตณฺหํ สนฺธาย วทติฯ สา หิ กพฬีกาเร อาหาเร พลวตีฯ เตเนว ตตฺถ อวธารณํ กตํฯ ภายติ เอตสฺมาติ ภยํ, นิกนฺติเยวภยํ มหานตฺถเหตุโตฯ อุปคมนํ วิสยินฺทฺริยวิญฺญาเณสุ วิสยวิญฺญาเณสุ เอว จ สงฺคติวเสน ปวตฺติ, ตํ เวทนาทิอุปฺปตฺติเหตุตาย ‘‘ภย’’นฺติ วุตฺตํฯ อวธารเณ ปโยชนํ วุตฺตนยเมวฯ เสสทฺวเยปิ เอเสวนโยฯ อายูหนํ อภิสนฺทหนํ, สํวิธานนฺติปิ วทนฺติฯ ตํ ภวูปปตฺติเหตุตาย ‘‘ภย’’นฺติ วุตฺตํฯ อภินิปาโต ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน นิพฺพตฺติฯ โส ภวูปปตฺติเหตุกานํ สพฺเพสํ อนตฺถานํ มูลการณตฺตา ‘‘ภย’’นฺติ วุตฺโตฯ อิทานิ นิกนฺติอาทีนํ สปฺปฏิภยตํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘กิํการณา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ นิกนฺติํ กตฺวาติ อาลยํ ชเนตฺวา, ตณฺหํ อุปฺปาเทตฺวาติ อตฺโถฯ

ผสฺส อุปคจฺฉนฺตาติ จกฺขุสมฺผสฺสาทิเภทํ ผสฺสํ ปวตฺเตนฺตาฯ ผสฺสสฺสาทิโนติ กายสมฺผสฺสวเสน โผฏฺฏพฺพสงฺขาตสฺส ผสฺสสฺส อสฺสาทนสีลาฯ กายสมฺผสฺสวเสน หิ สตฺตานํ โผฏฺฐพฺพตณฺหา ปวตฺตตีติ ทสฺเสตุํ ผสฺสาหาราทีนวทสฺสเน โผฏฺฐพฺพารมฺมณํ อุทฺธฏํ ‘‘ปเรสํ รกฺขิตโคปิเตสู’’ติอาทินาฯ ผสฺสสฺสาทิโนติ วา ผสฺสาหารสฺสาทิโนติ อตฺโถฯ สติ หิ ผสฺสาหาเร สตฺตานํ ผสฺสารมฺมเณ อสฺสาโท, นาสตีติฯ เตนาห ‘‘ผสฺสสฺสาทมูลก’’นฺติอาทิฯ

ชาตินิมิตฺตสฺส ภยสฺส อภินิปาตสภาเวน คหิตตฺตา ‘‘ตมฺมูลก’’นฺติ วุตฺตํ, กมฺมายูหนนิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ

อภินิปตตีติ อภินิพฺพตฺตติฯ ปฐมาภินิพฺพตฺติ หิ สตฺตานํ ตตฺถ ตตฺถ องฺคารกาสุสทิเส ภเว อภินิปาตสทิสีติฯ ตมฺมูลกตฺตาติ นามรูปนิพฺพตฺติมูลกตฺตาฯ

ตตฺราติ ตาสุ อุปมาสุฯ ภูตมตฺถํ กตฺวาติ น ปริกปฺปิตมตฺถํ, อถ โข ภูตํ ภูตปุพฺพํ อตฺถํ กตฺวาฯ ปาเถยฺยหตฺเถสุ คจฺฉนฺเตสุ ปาเถยฺยํ, คจฺฉนฺตํ วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘คนฺตฺวา ปาเถยฺยํ นิฏฺฐาสี’’ติฯ คนฺตฺวาติ วาคมนเหตูติ อตฺโถฯ ขุปฺปิปาสาตุรตาย ฆนจฺฉายํ รุกฺขํ อุปคนฺตุํ อสมตฺถา วิรฬฺหจฺฉายายํ นิสีทิํสุฯ

น ทานิ สกฺกา ตํ มยา กาตุํ อติทุพฺพลภาวโตฯ ปริกฺขลิตคติตรุณทารโก ขุปฺปิปาสาภิภูโต จ, ตสฺมา คจฺฉนฺโตเยว มโตฯ

สชาติมํสตายาติ (สํ. นิ. ฏี. 2.2.63) สมานชาติมํสตาย, มนุสฺสมํสตายาติ อตฺโถฯ ยํ มนุสฺสมํสํ, ตญฺหิ โลเก ชิคุจฺฉนียตฺตา ปฏิกุลํฯ ตถา หิ ตํ วิญฺญูหิ วชฺชิตํ, มนุสฺสมํเสสุปิ ญาติมํสํ อยุตฺตปริโภคตาย ปฏิกูลํ, ตตฺถาปิ ปุตฺตมํสํ, ตตฺถาปิ ปิยปุตฺตมํสํ, ตตฺถาปิ ตรุณมํสํ, ตตฺถาปิ อามกมํสํ, ตตฺถาปิ อโครสาภิสงฺขตํ, ตตฺถาปิ อโลณํ, ตตฺถาปิ อธูปิตนฺติ เอวํ เหฏฺฐิมโต อุตฺตรุตฺตรสฺส ปฏิกูลตรภาวการณตา ทฏฺฐพฺพาฯ ปุตฺตมํสสทิสนฺติ ปฏิกูลตาอุปฏฺฐาปเนน ปุตฺตมํสสทิสํ กตฺวา ปสฺสติฯ ตตฺถ นิกนฺติํ ปริยาทิยตีติ อริยมคฺเคน อาหาเร สาเปกฺขํ เขเปติฯ

สา คาวีติ ‘‘เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว คาวี’’ติ (สํ. นิ. 2.63) เอวํ สุตฺเต วุตฺตคาวีฯ อุทฺทาเลตฺวาติ อุปฺปาเฏตฺวาฯ นิสฺสาย ติฏฺฐตีติ ปฏิจฺจปจฺจยํ กตฺวา ปวตฺตติฯ ทุกฺขทุกฺขตาทิวเสน ติณฺณมฺปิ เวทยิตานํ ทุกฺขภาวํ สนฺธายาห ‘‘เวทยิตทุกฺขสฺสา’’ติฯ

สาธุสมฺมตาปิ คติ วิปริณามสงฺขารทุกฺขตาวเสน กิเลสทุกฺขวเสน จ มหาปริฬาหาเยวาติ วุตฺตํ ‘‘มหาปริฬาหฏฺเฐน ตโย ภวา’’ติฯ ยถา อุปกฑฺฒกา ทฺเว ปุริสา, เอวํ กุสลากุสลวเสน ทฺเว มโนสญฺเจตนาฯ ยถา มโนสญฺเจตนา น ปวตฺตติ, ตถา ปฏิปชฺชนฺโต ตตฺถ นิกนฺติํ ปริยาทิยตีติ เวทิตพฺโพฯ

สตฺติสเตน หตา เอว อุปมา สตฺติสตหตูปมา, ตสฺสํ สตฺติสตหตูปมายํฯ ตํ สตฺติสตํฯ อสฺส ปุริสสฺสฯ ปติโตกาเสติ ปุริมสตฺตีหิ ปติตปฺปเทเสฯ ทุกฺขสฺส ปมาณํ นตฺถิ อเนกสฺส อปราปรํ อุปฺปชฺชนโตฯ ขนฺธชนนนฺติ ขนฺธานํ อปราปรุปฺปาโท, ปฐมาภินิพฺพตฺติ ปน ปฏิสนฺธิ เอวฯ อาคุจารี ปุริโส วิย ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ นานปฺปการทุกฺขุปฺปาทสนฺนิสฺสยโต, เตหิ จ ทุกฺเขหิ อุปคนฺตพฺพโตฯ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปมุขภาเวน ปวตฺติยา ‘‘วิญฺญาณสฺส ทุกฺขุปฺปาโทติ วุตฺตาฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติ (ธ. ป. 1, 2) ยถา วิญฺญาณํ อายติํ ปฏิสนฺธิวเสน น ปวตฺตติ, เอวํ กรณํ ตตฺถ นิกนฺติปริยาทานํ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปริญฺญาตํ วตฺถูติ ทุกฺขสจฺจมาหฯ ปญฺจกามคุณิโก ราโคติ ปญฺจกามคุณารมฺมโณ ราโคฯ ปริญฺญาโต โหตีติ ปริจฺฉิชฺช ชานเนน สมติกฺกนฺโต โหติฯ รสตณฺหาย หิ สมฺมเทว วิคตาย รูปตณฺหาทโยปิ วิคตาเยว โหนฺติฯ ตถา จ สติ กามราคสํโยชนํ สมุจฺฉินฺนเมว โหติ, เอวํ กรณํ ตตฺถ นิกนฺติปริยาทานํ ทฏฺฐพฺพํฯ ปริญฺญาภิสมเย หิ สิทฺเธ ปหานาภิสมโย สิทฺโธ เอวาติฯ ปหีเน จ กามราคสํโยชเน โอรมฺภาคิยสํโยชนานํ เลโสปิ นาวสิสฺสตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นตฺถิ ตํ สํโยชน’’นฺติอาทิฯ เตน กพฬีการาหารปริญฺญา อนาคามิตํ ปาเปตีติ ทสฺเสติฯ เสสาหารปริญฺญา ปน อรหตฺตนิฏฺฐา เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ผสฺเส ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ติสฺโส ตณฺหาติ กามตณฺหา รูปตณฺหา อรูปตณฺหาติ อิมา ติสฺโส ตณฺหาฯ

‘‘ปุริมตณฺหาสมุทยา’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตณฺหาปจฺจยนิพฺพตฺตาติ ตณฺหาปจฺจยา นิพฺพตฺตาฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปุริมตณฺหาสมุทยา อาหารานํ สมุทยทสฺสเนเนว ปวตฺติกฺขเณปิ อุปาทินฺนกอาหารสมุทโย ทสฺสิโต โหตีติ ตํ อนามสิตฺวา อนุปาทินฺนกานํ ตณฺหาสมุทยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สุตฺเต มิสฺสิตฺวา กถิตา อวิเสสิตตฺตาฯ สหชาตตณฺหาปจฺจยนิพฺพตฺโตติ เอตฺถ สหชาตคฺคหณํ อสหชาตตณฺหาปจฺจยนิพฺพตฺโตปิ อนุปาทินฺนกอาหาโร ลพฺภตีติ ทสฺสนตฺถํฯ โส ปน อสหชาตตณฺหาปจฺจยนิพฺพตฺตตาสามญฺเญนปิ ยถาวุตฺตอุปาทินฺนกาหาเรน สํสยํ ชเนยฺยาติ น อุทฺธโฏ, น จ เอตํ การณํ ‘‘ราคํ อุปนิสฺสาย โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วจนโต, ตณฺโหปนิสฺสยปฏิฆจิตฺตสมุฏฺฐานาย จ โอชาย วเสน อนุปาทินฺนกอาหารสฺส ลพฺภนโตฯ กถํ ปน ตณฺหา โอชาย อุปนิสฺสยปจฺจโย; น หิ ปฏฺฐาเน กตฺถจิ รูปสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย วุตฺโต อตฺถีติฯ นายํ วิโรโธ ‘‘ยสฺมิํ สติ ยํ โหติ, โส ตสฺส อุปนิสฺสโย’’ติ สุตฺตนฺตนยสฺส อธิปฺเปตตฺตา ยถาวุตฺตตฺถสมฺภวโตฯ เตเนวาห ‘‘อิมิสฺสา…เป.… ตณฺหาย นิโรเธนา’’ติฯ

การเณ สพฺพโส นิรุทฺเธ ผลมฺปิ สพฺพโส นิรุชฺฌตีติ อาห ‘‘อาหารนิโรโธ ปญฺญายตี’’ติฯ

อาหารานํ ทุกฺขสจฺเจกเทสตฺตา อาหารคฺคหณํ ทุกฺขสจฺจคฺคหณเมว โหตีติ อาห ‘‘อิธ จตฺตาริปิ สจฺจานิ สรูเปเนว วุตฺตานี’’ติฯ สจฺจเทสนา ทุกฺขาทีนํ ยาวเทว ปริญฺเญยฺยาทิภาวสนฺทสฺสนตฺถา, ตสฺมา ชรามรณาทีสุ ปริญฺเญยฺยาทิภาโว อสมฺโมหโต สลฺลกฺเขตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺพตฺถ อสมฺมุยฺหนฺเตน สจฺจานิ อุทฺธริตพฺพานี’’ติ อาหฯ

อาหารวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สจฺจวารวณฺณนา

[91] เยน เยน ปริยาเยน พฺยากโรตีติ เยน เยน ทุกฺขาทิชรามรณาทิปริยาเยน อริยสจฺจานิ สงฺเขปโต จ วิตฺถารโต จ กเถติฯ ทุกฺขนฺติ ทุกฺขสจฺจํ ทุกฺขํ, น ทุกฺขมตฺตํฯ

สจฺจวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ชรามรณวารวณฺณนา

[92] เตสํ เตสนฺติ พฺยาปนิจฺฉาวเสนายํ นิทฺเทโส กโต, ตสฺมา ยถา ‘‘คาโม คาโม รมณีโย’’ติ วุตฺเต รมณียตาย ตาทิสา สพฺเพปิ คามา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, เอวํ ‘‘เตสํ เตสํ สตฺตานํ ชาตี’’ติ วุตฺเต ชาติสงฺขาตวิการวเสน สพฺเพปิ สตฺตา สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ เตนาห ‘‘สงฺเขปโต อเนเกสํ สตฺตานํ สาธารณนิทฺเทโส’’ติฯ

คติชาติวเสนาติ (สํ. นิ. ฏี. 2.1.2) ปญฺจคติวเสน, ตตฺถาปิ เอเกกาย คติยา ขตฺติยาทิภุมฺมเทวาทิหตฺถิอาทิชาติวเสน จฯ นิกิยฺยนฺติ สตฺตา เอตฺถ, เอเตน วาติ นิกาโย, โคตฺตจรณาทิวิภาโคฯ ชราย สภาโว นาม วโยหานิ, ตสฺมา ชราติ วโยหานิสงฺขาตสฺส สภาวสฺส นิทฺเทโส, ปากฏชราวเสน นิทฺเทโส ขณฺฑิจฺจาทิวเสน คหณโตฯ ชีรณเมว ชีรณตา, ชีรนฺตสฺส วา อากาโร ตา-สทฺเทน วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘อยํ อาการนิทฺเทโส’’ติฯ