‘‘นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ ปวตฺตมานาปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ เตภูมกธมฺมวิสยาวาติ อธิปฺปาเยนสฺสา สงฺขารารมฺมณตา วุตฺตาฯ กถํ ปน มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สพฺเพ เตภูมกธมฺมา อารมฺมณํ โหนฺตีติ? สาธารณโตฯ ‘‘นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก’’ติ หิ ปวตฺตมานาย อตฺถโต รูปารุปาวจรธมฺมาปิ คหิตา เอว โหนฺตีติฯ

สุขพหุลตาย ราชาโน หสมานาปิ ‘‘โจรํ ฆาเตถา’’ติ วทนฺติ, หาโส ปน เตสํ อญฺญวิสโยติ อาห ‘‘สนฺนิฏฺฐาปก…เป.… โหตี’’ติฯ

เกสญฺจีติ สหชาตานํ อทินฺนาทานาทีนํฯ สมฺปยุตฺตปภาวกฏฺเฐนาติ สมฺปยุตฺโต หุตฺวา อุปฺปาทกฏฺเฐนฯ เกสญฺจีติ อสหชาตานํฯ อุปนิสฺสยปจฺจยฏฺเฐนาติ เอเตน มูลฏฺเฐน โลภสฺส อุปการตํ นิวตฺเตติฯ สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธนฏฺโฐ หิ มูลฏฺโฐ, โส จ เหตุปจฺจยตาอวินาภาวี, เตน เจตฺถ มูลมิว มูลนฺติ คเหตพฺพํ, นิปฺปริยายโต ปน ปุพฺเพ ‘‘เกสญฺจี’’ติ วุตฺตานํ สหชาตานํ มูลภาโว เวทิตพฺโพฯ รตฺโต โขติอาทินา สุตฺตปเทนปิ ปาณาติปาตาทีนํ อกุสลานํ โลภสฺส มูลการณตํ วิภาเวติ, น มูลฏฺเฐนุปการตฺถํ อวิเสสโต เตสํ เหตุปจฺจยตฺตาภาวโตฯ

อกุสลกมฺมปถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กุสลกมฺมปถวณฺณนา

เวรนฺติ ปาณาติปาตาทิปาปธมฺมํฯ โส หิ เวรเหตุตาย ‘‘เวร’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ มณติ ‘‘มยิ อิธ ฐิตาย กถมาคจฺฉสี’’ติ ตชฺเชนฺตี วิย นิวาเรตีติ เวรมณีฯ เตนาห ‘‘ปชหตี’’ติฯ ‘‘วิรมณี’’ติ วตฺตพฺเพ นิรุตฺตินเยน เอว-การํ กตฺวา เอวํ วุตฺตํฯ วิภงฺเค (วิภ. 703, 704) เอว นิทฺทิสนวเสน เอวํ วุตฺตาฯ อสมาทินฺนสีลสฺส สมฺปตฺตโต ยถาอุปฏฺฐิตวีติกฺกมิตพฺพวตฺถุโต วิรติ สมฺปตฺตวิรติ, สมาทานวเสน อุปฺปนฺนา วิรติ สมาทานวิรติ, สมาทานวเสน อุปฺปนฺนา วิรติ สมาทานวิรติ, กิเลสานํ สมุจฺฉินฺทนวเสน ปวตฺตาวิรติ สมุจฺเฉทวิรติฯ

ชีวมานสสสฺส มํสรุธิรสมฺมิสฺสตาย อลฺลสสมํสํฯ มุญฺจิ สพฺพตฺถ สมกรุณตายฯ สจฺจํ วตฺวา ‘‘เอเตน สจฺจวชฺเชน มยฺหํ มาตุ โรโค สมฺมตู’’ติ อธิฏฺฐาสิฯ

มหาสปฺโปติ อชคโรฯ มุญฺจิตฺวา อคมาสิ สีลเตเชนฯ

โกสลฺลํ วุจฺจติ ญาณํ, โกสลฺเลน, โกสลฺลโต วา ปวตฺติยา อุปคมนโตฯ กุจฺฉิตสยนโตติ กุจฺฉิเตนากาเรน สยนโต อนุสยนโต, ปวตฺตนโต วาฯ ‘‘เวรมณิกุสลา’’ติ วตฺตพฺพาปิ ปุจฺฉานุรูปํ วิสฺสชฺชนนฺติ ‘‘กุสลา’’ติ น วุตฺตา, ‘‘กุสล’’นฺเตฺวว วุตฺตาฯ

กามญฺเจตฺถ ปาฬิยํ วิรติโยว อาคตา, สิกฺขาปทวิภงฺเค (วิภ. 704) ปน เจตนาปิ อาหริตฺวา ทีปิตาติ ตทุภยมฺปิ คณฺหนฺโต ‘‘เจตนาปิ วฏฺฏนฺติ วิรติโยปี’’ติ อาหฯ

อนภิชฺฌา หิ มูลํ ปตฺวา กมฺมปถโกฏฺฐาสํ ปตฺวา อนภิชฺฌาติ วุตฺตธมฺโม มูลโต อโลโภ กุสลมูลํ โหตีติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

ทุสฺสีลฺยารมฺมณา ตทารมฺมณา ชีวิตินฺทฺริยาทิอารมฺมณา กถํ ทุสฺสีลฺยานิ ปชหนฺตีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อนภิชฺฌา …เป.… วิรมนฺตสฺสาติ อภิชฺฌํ ปชหนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ น หิ มโนทุจฺจริตโต วิรติ อตฺถิ อนภิชฺฌาทีเหว ตปฺปหานสิทฺธิโตฯ เตสุ อโลโภติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ อกุสลมูเลสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

อปฺปนาวารนฺติ นิคมนวารํฯ เอเกน นเยนาติ เวทนาทิวเสน อรูปมุเขเนว อเนกวิเธสุ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐาเนสุ เอเกน กมฺมฏฺฐานนเยนฯ ‘‘ฐเปตฺวา อภิชฺฌํ นว อกุสลกมฺมปถา’’ติ วตฺตพฺพํฯ ทสาติ วา อิทํ ‘‘กุสลกมฺมปถา’’ติ อิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ ‘‘อกุสลกมฺมปถา จ ทส กุสลกมฺมปถา จา’’ติฯ ‘‘ฐเปตฺวา อภิชฺฌ’’นฺติ หิ อิมินาว อกุสลกมฺมปถานํ นวภาโว วุตฺโต โหติฯ อถ วา ทสาติ อิทํ อุภยถาปิ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อภิชฺฌา หิ ปหาตพฺพาปิ สติ ปริญฺเญยฺยตํ นาติวตฺตตีติฯ

ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘รูปตณฺหา ปิยรูปํ สาตรูป’’นฺติอาทิ, ตสฺมา สา ตาย ปริญฺเญยฺยตาย ทุกฺขสจฺเจปิ สงฺคหํ ลภเตว, ปหาตพฺพํ ปน อุปาทาย ‘‘ฐเปตฺวา อภิชฺฌ’’นฺติ วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘ปริยาเยน ปน สพฺเพปิ กมฺมปถา ทุกฺขสจฺจ’’นฺติฯ อภิชฺฌาโลภานํ ปวตฺติอาการสิทฺธเภทํ อุปาทาย ‘‘อิเม ทฺเว ธมฺมา’’ติ วุตฺตํฯ สุตฺตนฺตนเยน ตณฺหา ‘‘สมุทยสจฺจ’’นฺติ วุตฺตาติ อาห ‘‘นิปฺปริยาเยน สมุทยสจฺจ’’นฺติฯ อปฺปวตฺตีติ อปฺปวตฺตินิมิตฺตมาห ยถา ‘‘ราคกฺขโย โทสกฺขโย’’ติ (สํ. นิ. 4.314)ฯ สปฺปจฺจยตาย สงฺขตสภาเว ทุกฺขสจฺเจ คหิเต อปฺปจฺจยตาย อสงฺขตํ นิโรธสจฺจํ ปฏิปกฺขโต อาวตฺตติ, เอกนฺตสาวชฺเช อาจยคามิลกฺขเณ สมุทยสจฺเจ คหิเต สาวชฺชา วิคมนํ อปจยคามิลกฺขณํ มคฺคสจฺจํปฏิปกฺขโต อาวตฺตตีติ ทฺเว อาวตฺตหารวเสน เวทิตพฺพานีติ วุตฺตํฯ เตเนวาห เนตฺติยํ (เนตฺติ. 4.นิทฺเทสวาร) –

‘‘เอกมฺหิ ปทฏฺฐาเน, ปริเยสติ เสสกํ ปทฏฺฐานํ;

อาวตฺตติ ปฏิปกฺเข, อาวตฺโต นาม โส หาโร’’ติฯ

สพฺพากาเรนาติ กามราครูปราคาทิสพฺพปฺปกาเรหิ, สพฺพโต วา อปายคมนียาทิอาการโต, ตตฺถ กิญฺจิปิ อนวเสเสตฺวา วาฯ สพฺพากาเรเนวาติ สพฺพาการโตฯ นีหริตฺวาติ อปเนตฺวา, สมุจฺฉินฺทิตฺวาอิจฺเจว อตฺโถฯ กญฺจิ ธมฺมํ อนวการีกริตฺวาติ รูปเวทนาทีสุ กญฺจิ เอกธมฺมมฺปิ อวินิพฺโภคํ กตฺวา, เอเกกโต อคฺคเหตฺวา สมูหโตว คเหตฺวาติ อตฺโถฯ อสฺมีติ อหมสฺมีติ มานคฺคาหวเสนฯ โส ปน ยสฺมา ปญฺจกฺขนฺเธ นิรวเสสโต คณฺหาติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สมูหคฺคหณากาเรนา’’ติฯ ยสฺมา เจตฺถ อคฺคมคฺคจิตฺตํ วุจฺจติ, ตสฺมา อาห ‘‘ทิฏฺฐิสทิสํ มานานุสย’’นฺติฯ ‘‘ยํ รูปํ ตํ อห’’นฺติอาทินา ยถา ทิฏฺฐิ รูปาทิํ ‘‘อหมสฺมี’’ติ คณฺหนฺตี ปวตฺตติ, เอวํ มาโนปิ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินาติ อาห ‘‘มานานุสโย อสฺมีติ ปวตฺตตฺตา ทิฏฺฐิสทิโส’’ติฯ ปริจฺเฉทกโรติ โอสานปริจฺเฉทกโร อิโต ปรํ ทุกฺขสฺสาภาวกรณโตฯ กมฺมปถเทสนายาติ กมฺมปถมุเขน ปวตฺตจตุสจฺจเทสนายฯ มนสิการปฺปฏิเวธวเสนาติ วิปสฺสนามนสิการมคฺคปฺปฏิเวธวเสนฯ

กุสลกมฺมปถวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อาหารวารวณฺณนา

[90] อาหรตีติ (สํ. นิ. ฏี. 2.2.11) อาเนติ, อุปฺปาเทติ อุปตฺถมฺเภติ จาติ อตฺโถฯ นิพฺพตฺตาติ ปสุตาฯ ตโต ปฏฺฐาย หิ โลเก ชาตโวหาโรฯ ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปน ปฏฺฐาย ยาว มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนํ, ตาว สมฺภเวสิโนฯ เอส ตาว คพฺภเสยฺยเกสุ ภูตสมฺภเวสิวิภาโค, อิตเรสุ ปน ปฐมจิตฺตาทิวเสน วุตฺโตฯ สมฺภว-สทฺโท เจตฺถ คพฺภเสยฺยกานํ วเสน ปสูติปริยาโย, อิตเรสํ วเสน อุปฺปตฺติปริยาโยฯ ปฐมจิตฺตปฐมอิริยาปถกฺขเณสุ หิ เต สมฺภวํ อุปฺปตฺติํ เอสนฺติ อุปคจฺฉนฺติ นาม, น ตาว ภูตา อุปฺปตฺติยา น สุปฺปติฏฺฐิตตฺตาฯ ภูตาเยว สพฺพโส ภเวสนาย สมุจฺฉินฺนตฺตาฯ น ปุน ภวิสฺสนฺตีติ อวธารเณน นิวตฺติตมตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘โย จ กาลฆโส ภูโต’’ติอาทีสุ (ชา. 1.2.190) ภูต-สทฺทสฺส ขีณาสววาจิตา ทฏฺฐพฺพาฯ วา-สทฺโท เจตฺถ สมฺปิณฺฑนตฺโถ ‘‘อคฺคินา วา อุทเกน วา’’ติอาทีสุ (อุทา. 76) วิยฯ

ยถาสกํ ปจฺจยภาเวน อตฺตภาวสฺส ปฏฺฐปนเมเวตฺถอาหาเรหิ กาตพฺพอนุคฺคโหติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘วจนเภโท…เป.… เอโกเยวา’’ติฯ สตฺตสฺส อุปฺปนฺนธมฺมานนฺติ สตฺตสฺสสนฺตาเน อุปฺปนฺนธมฺมานํฯ ยถา ‘‘วสฺสสตํ ติฏฺฐตี’’ติ วุตฺเต อนุปฺปพนฺธวเสน ปวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติ, เอวํ ฐิติยาติ อนุปฺปพนฺธวเสน ปวตฺติยาติ อตฺโถ, สา ปน อวิจฺเฉโทติ อาห ‘‘อวิจฺเฉทายา’’ติฯ อนุปฺปพนฺธธมฺมุปฺปตฺติยา สตฺตสนฺตาโน อนุคฺคหิโต นาม โหตีติ อาห ‘‘อนุปฺปนฺนานํ อุปฺปาทายา’’ติฯ เอตานีติ ฐิติอนุคฺคหปทานิฯ อุภยตฺถ ทฏฺฐพฺพานิ, น ยถาสงฺขฺยํฯ

วตฺถุคตา โอชา วตฺถุ วิย เตน สทฺธิํ อาหริตพฺพตํ คจฺฉตีติ วุตฺตํ ‘‘อชฺโฌหริตพฺพโต อาหาโร’’ติฯ นิพฺพตฺติตโอชํ ปน สนฺธาย ‘‘กพฬีการาหาโร โอชฏฺฐมกรูปานิ อาหรตี’’ติ วกฺขติฯ โอฬาริกตา อปฺโปชตาย, น วตฺถุโน ถูลตาย, กถินตาย วา, ตสฺมา ยสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ ปริตฺตา โอชา โหติ, ตํ โอฬาริกํฯ สปฺปาทโย ทุกฺขุปฺปาทกตาย โอฬาริกาเวทิตพฺพาฯ วิสาณาทีนํ ติวสฺสฉฑฺฑิตานํ ปูติภูตฺตตา มุทุกตาติ วทนฺติ, ตรจฺฉเขฬเตมิกตาย ปน ตถาภูตานํ เตสํ มุทุกตาฯ ธมฺมสภาโว เหสฯ