‘‘อตฺถิ ขฺเวส พฺราหฺมณ, ปริยาโย’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 8.11; ปารา. 3-10) วิย ปริยาย-สทฺโท การณตฺโถติ อาห ‘‘สลฺเลขการณ’’นฺติฯ เตสํ วเสนาติ สลฺเลขานํ วเสนฯ เมตฺตาย อุปสํหรณวเสน หิตํ เอสนฺเตนฯ กรุณาย วเสน อนุกมฺปมาเนนฯ ปริคฺคเหตฺวาติ ปริโต คเหตฺวา, ปริตฺวาติ อตฺโถฯ ปริจฺจาติ ปริโต อิตฺวา, สมนฺตโต ผริตฺวา อิจฺเจว อตฺโถฯ มา ปมชฺชิตฺถาติ ‘‘ฌายถา’’ติ วุตฺตสมถวิปสฺสนานํ อญฺญาเณน, อญฺเญน วา เกนจิ ปมาทการเณน มา ปมาทํ อาปชฺชิตฺถฯ นิยฺยานิกสาสเน หิ อกตฺตพฺพกรณมฺปิ ปมาโทติฯ วิปตฺติกาเลติ สตฺตอสปฺปายาทิวิปตฺติยุตฺตกาเลฯ ยถาวุตฺตา ปญฺจ ปริยายา อญฺเญปิ สพฺเพ สาสนคุณา อิเธว สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ อาห ‘‘ฌายถ, มา ปมาทตฺถาติ ตุมฺหากํ อนุสาสนี’’ติฯ

สลฺเลขสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

9. สมฺมาทิฏฺฐิสุตฺตวณฺณนา

[89] กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา เอวาติ อวธารเณน อิตรา จตสฺโส ปุจฺฉา นิวตฺเตติ อิตราสํ อสมฺภวโต, ตตฺถ ยถาปุจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส วิสฺสชฺชนโต จ ‘‘อยํ สมฺมาทิฏฺฐี’’ติ ยาถาวโต อชานนฺตาปิ ปุถุชฺชนา พาหิรกตาปสาทโย อตฺตโน สมานสีเล ฐิตํ สมฺมาทิฏฺฐีติ วทนฺติฯ อนุสฺสวาทิวเสนาปีติ อนุสฺสวาการปริวิตกฺกทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติวเสนปิฯ ยถาสมงฺคิตาการสฺส อตฺถสฺส เอวเมตนฺติ นิชฺฌานกฺขมาปนโต เอกนฺตโต ยาถาวคฺคาโห โหตีติ อาห ‘‘อตฺตปจฺจกฺเขนปี’’ติ, ยาถาวโต ลกฺขณสฺส ปฏิวิทฺธตฺตา อตฺตโน ปจฺจกฺขภาเวนาติ อตฺโถฯ พหุนฺนํ วจนํ อุปาทายาติ อิมินา สาสเน โลเก จ นิรุฬฺหตาย อยํ อาเมฑิตปโยโคติ สาสนสฺส นิรุฬฺหตาย จ สมฺปสาทํ อุปาทายปิ ตทุภยิโก อาเมฑิตปโยโค ทฏฺฐพฺโพฯ อตฺถนฺติ วจนตฺถํฯ ลกฺขณนฺติ สภาวํฯ อุปาทายาติ คเหตฺวาฯ โสภนายาติ สุนฺทรายฯ ปสตฺถายาติ ปสํสายฯ เตสุ ปุริเมน ธมฺมานํ ยถาสภาวาวโพธสงฺขาตํ สมฺมาทิฏฺฐิสภาวํ ทสฺเสติฯ เตน หิ สา สพฺพธมฺเม อภิภวิตฺวา โสภติฯ ทุติเยน สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ปริณายิกภาวํฯ เตน หิ สา สมฺปยุตฺตธมฺเม ญาณมเย วิย ตํสมงฺคินญฺจ ปุคฺคลํ ญาณปิณฺฑํ วิย กโรติ, ตสฺส ‘‘ปณฺฑิโต นิปุโณ เฉโก วิญฺญู วิภาวี’’ติอาทินา ทิสาสุ ปสํสา ปตฺถรติฯ

กมฺมสฺสกตาญาณนฺติ กมฺมํ สโก เอตสฺสาติ กมฺมสฺสโก, ตสฺส ภาโว กมฺมสฺสกตา, ตตฺถ ญาณํ ‘‘อิทํ กมฺมํ สตฺตานํ สกํ, อิทํ โน สก’’นฺติ เอวํ ชานนญาณํฯ สจฺจานุโลมิกญาณนฺติ อริยสจฺจานํ ปฏิเวธสฺส อนุโลมโต สจฺจานุโลมิกํ ญาณํ, วิปสฺสนาญาณํฯ โน สจฺจานุโลมิกายาติ พาหิรโก สจฺจานุโลมิกาย สมฺมาทิฏฺฐิยา โน สมฺมาทิฏฺฐิ สพฺเพน สพฺพํ ตสฺส อภาวโตฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘อตฺตทิฏฺฐิปรามาสกตฺตา’’ติฯ กมฺมสฺส กตาทิฏฺฐิ ปน พาหิรกสฺส อตฺตทิฏฺฐิํ อนุรุชฺฌนฺตี ปวตฺตติ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺติโตฯ สาสนิโก ทฺวีหิปีติ สาสนิโก ปุถุชฺชโน กมฺมสฺสกตาญาณาทีหิ ทฺวีหิปิ สมฺมาทิฏฺฐิฯ โอกฺกนฺตสมฺมตฺตนิยามตฺตา ‘‘เสกฺโข นิยตายา’’ติ วุตฺตํฯ อเสกฺขาย สมฺมาทิฏฺฐิยา สมฺมาทิฏฺฐีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ตีสุปิ ปุคฺคเลสุ เสกฺโข อิธ สมฺมาทิฏฺฐีติ อธิปฺเปโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิยตาย นิยฺยานิกายา’’ติอาทิมาหฯ

อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปาฬิยา วิภาเวตุํ ‘‘เตเนวาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อนฺตทฺวยนฺติ ‘‘สสฺสตํ, อุจฺเฉทํ, กามสุขํ, อตฺตกิลมถ’’นฺติ เอตํ อนฺตทฺวยํฯ ลีนุทฺธจฺจปติฏฺฐานายูหนนฺตทฺวยสฺส อนุปคมนํ อตฺถสิทฺธเมวฯ อุชุภาเวนาติ อุชุสภาเวน มคฺเคน, มชฺฌิมาย ปฏิปตฺติยาติ อตฺโถฯ ธมฺเม ปสาทคฺคหเณน สตฺถริ สงฺเฆ จ ปสาโทปิ คหิโตเยว โหตีติ ‘‘ธมฺเม’’อิจฺเจว วุตฺโต ตทวินาภาวโตฯ ยสฺมา เอส นิยตาย สมฺมาทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต สมฺมาทิฏฺฐีติ อธิปฺเปโต, ตญฺจ วฏฺฏโต นิยฺยานํ วิวฏฺฏาธิคเมน โหตีติ อาห ‘‘อาคโต อิมํ สทฺธมฺม’’นฺติฯ นิพฺพานญฺหิ สนฺโต สทา วิชฺชมาโน ธมฺโมติ กตฺวา สทฺธมฺโมติ อิมํ ผเลหิ อสาธารเณน ปริยาเยน วตฺตพฺพตํ ลภติฯ ตยิทมสฺส อาคมํ สจฺฉิกิริยาภิสมโย, โส จ ปหานาภิสมยาทีหิ สเหว อิธ อิชฺฌตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺพทิฏฺฐิคหนานี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สพฺพทิฏฺฐิคหนานิ วินิพฺเพเฐนฺโต สพฺพกิเลเส ปชหนฺโตติ ปททฺวเยน ปน ปหานาภิสมยมาห, ชาติสํสารา นิกฺขมนฺโตติ อิมินา ปริญฺญาภิสมยํฯ สมติกฺกมตฺโถ หิ ปริญฺญตฺโถฯ ปฏิปตฺติํ ปรินิฏฺฐเปนฺโตติ อิมินา ภาวนาภิสมยนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

กาลปริจฺเฉทวจนนฺติ ปริจฺฉิชฺชตีติ ปริจฺเฉโท, กาโล เอว ปริจฺเฉโท กาลปริจฺเฉโท, โย โส อกุสลปชานนาทินา ปริจฺฉินฺโน มคฺควุฏฺฐานกาโล มคฺคกฺขโณ, ตสฺส วจนนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ยสฺมิํ กาเล’’ติฯ อกุสลญฺจาติ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถฯ เตน วกฺขมานํ อกุสลมูลาทิํ สมุจฺจิโนติฯ ทสากุสลกมฺมปถนฺติ กุโตยํ วิเสโส, ยาวตา อนิทฺธาริตวิเสสํ อกุสลํ คหิตนฺติ? น สามญฺญโชตนาย วิเสเส อวฏฺฐานโตฯ กิํ วา อิมาย ยุตฺติจินฺตาย, ยสฺมา ปฐมวาเรน อุทฺเทสวเสน เทสิตสฺส อตฺถสฺส วิตฺถารเทสนา ทุติยวาโรฯ เตเนวาห ‘‘กตมํ ปนาวุโส’’ติอาทิฯ ยสฺมา โลกุตฺตรา สมฺมาทิฏฺฐิ อิธ อธิปฺเปตา, ตสฺมา นิโรธารมฺมณาย ปชานนาย มคฺคปญฺญาย กิจฺจวเสน สมฺโมหโต ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ทสอกุสลกมฺมปถํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ‘‘อกุสลํ ปชานาตี’’ติ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ ตสฺสาติ อกุสลกมฺมปถสงฺขาตสฺส ทุกฺขสฺสฯ เตเนว ปกาเรนาติ ‘‘นิโรธารมฺมณาย ปชานนาย กิจฺจวเสนา’’ติ วุตฺตปฺปกาเรนฯ

กุสลนฺติ เอตฺถายํ วจนตฺโถ – กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สลยติ จลยติ กมฺเปตีติ กุสลํ, กุจฺฉิเตน วา อากาเรน สยนฺตีติ กุสา, ปาปกา ธมฺมาฯ เต กุเส ลุนาติ ฉินฺทตีติ กุสลํฯ กุจฺฉิตานํ วา สานโต ตนุกรณโต ญาณํ กุสํ นาม, เตน ลาตพฺพํ คเหตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ กุสลํฯ ยถา วา กุโส อุภยภาคคตํ หตฺถปเทสํ ลุนาติ, เอวมิทํ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนวเสน อุภยภาคคตํ สํกิเลสปกฺขํ ลุนาติ ฉินฺทติ, ตสฺมา กุโส วิย ลุนาตีติ กุสลํฯ กุจฺฉิตานํ วา สาวชฺชธมฺมานํ สลนโต สํวรณโต กุสลํฯ กุสลธมฺมวเสน หิ อกุสลา มนจฺฉฏฺเฐสุ ทฺวาเรสุ อปฺปวตฺติยา สํวุตา โหนฺติฯ กุจฺฉิเต วา ปาปธมฺเม สลยติ คเมติ อปเนตีติ กุสลํฯ กุจฺฉิตานํ วา ปาณาติปาตาทีนํ สานโต นิสานโต เตชนโต กุสา, โทสโลภาทโยฯ สาทีนววเสน เจตนาย ติกฺขภาวปฺปตฺติยา ปาณาติปาตาทีนํ มหาสาวชฺชตาฯ เต กุเส ลุนาติ ฉินฺทตีติ กุสลํฯ กุจฺฉิตานํ วา สานโต อนฺตกรณโต วินาสนโต กุสานิ, ปุญฺญกิริยวเสน ปวตฺตานิ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิฯ เตหิ ลาตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ กุสลํฯ ‘‘กุ’’อิติ วา ภูมิ วุจฺจติ, อธิฏฺฐานภาเวน ตํสทิสสฺส อตฺตโน นิสฺสยภูตสฺส รูปารูปปพนฺธสฺส สมฺปติ อายติญฺจ อนุทเหน วินาสนโต กุํ สสนฺตีติ กุสา, ราคาทโยฯ

เต วิย อตฺตโน นิสฺสยสฺส ลวนโต ฉินฺทนโต กุสลํฯ ปโยคสมฺปาทิตา หิ กุสลธมฺมา อจฺจนฺตเมว รูปารูปธมฺเม อปฺปวตฺติกรเณน สมุจฺฉินฺทนฺติฯ กุสลสฺส มูลนฺติ กุสลมูลํ, สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธเนน กุสลสฺส ปติฏฺฐา นิทานนฺติ อตฺโถฯ อกุสลมูลนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

อกุสลนฺติ ปน น กุสลํ อกุสลํ, กุสลธมฺมานํ ปฏิปกฺขวเสน อกุสลนฺติ ปทสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอวญฺหิ อาโรคฺยานวชฺชสุขวิปากโกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน กุสลํ วุจฺจตีติฯ ยถา ยํ ธมฺมชาตํ น อโรคํ น อวชฺชํ น สุขวิปากํ น จ โกสลฺลสมฺภูตํ, ตํ อกุสลนฺติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติฯ เอวํ ยํ น กุจฺฉิตานํ สลนสภาวํ, น กุเสน, กุเสหิ วา ปวตฺเตตพฺพํ, น จ กุโส วิย ลวนกํ, ตํ อกุสลํ นามาติ อยมฺปิ อตฺโถ ทสฺสิโตติ เวทิตพฺโพฯ วตฺถุปชานนาติ ทุกฺขาทิวตฺถุโน ปชานนา ปฏิเวโธฯ ตถา พุชฺฌนกปุคฺคลานํ อชฺฌาสยวเสน เทสนา ปวตฺตาติ อาห ‘‘อกุสลาทิปชานเนนาปี’’ติฯ เตเนว จ สํขิตฺเตน เทสนา ปวตฺตาฯ ภาวนามนสิกาโร ปน ‘‘สพฺพํ ภิกฺขเว อภิญฺเญยฺย’’นฺติ (สํ. นิ. 4.46; ปฏิ. ม. 1.3) วจนโต อนวเสสโต รูปารูปธมฺมานํ ปริคฺคหวเสเนว ปวตฺตติฯ เตนาห ‘‘เทสนาเยวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ มนสิการปฏิเวโธติ ปุพฺพภาเค ปวตฺตวิปสฺสนามนสิกาโร อริยมคฺคปฏิเวโธ จฯ กสฺสจิ อโกปนโต วิตฺถารวเสเนว วุตฺตํ วิปสฺสนํ อนุยุญฺชนฺตา มคฺคํ ปฏิวิชฺฌนฺตาปิ วิตฺถารนเยเนว ปฏิวิชฺฌนฺตีติ อตฺโถ วิสุทฺธิกฺกมสฺส อภาวโตฯ

ภิกฺขูติ มหาวิหาเร ธมฺมสงฺคีติวเสน ปญฺจนิกายมณฺฑเล นิสินฺนภิกฺขูฯ เถโรติ ตตฺถ สงฺฆตฺเถโรติ วทนฺติฯ วตฺถสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตนเยน ปน มหาสงฺฆรกฺขิตตฺเถรสฺส อนฺเตวาสิกภิกฺขู สนฺธาย ‘‘อาหํสู’’ติ วุตฺตํฯ เถโรติ ปน มหาสงฺฆรกฺขิตตฺเถโรฯ โส หิ อิมสฺมิํ มชฺฌิมนิกาเย ตํ ตํ วินิจฺฉยํ กเถสิฯ ราสิโตติ ปิณฺฑโต, เอกชฺฌนฺติ อตฺโถฯ

อกุสลกมฺมปถวณฺณนา

อโกสลฺลปฺปวตฺติยาติ โกสลฺลปฏิปกฺขโต อโกสลฺลํ วุจฺจติ อญฺญาณํ, ตโต ปวตฺตนโต, อโกสลฺลสมฺภูตตฺตาติ อตฺโถฯ ญาณปฏิปกฺโข อญฺญาณํ มิตฺตปฏิปกฺโข อมิตฺโต วิย กุสลปฏิปกฺโข อกุสลํ กุสเลน ปหาตพฺพตฺตา, น ปน กุสลานํ ปหายตตฺตาฯ กุสลเมว หิ ปโยคสมฺปาทิตํ อกุสลํ ปชหติฯ สห อวชฺเชหิ โลภาทีหิ วตฺตตีติ สาวชฺชํฯ ทุกฺโข อนิฏฺโฐ จตุกฺขนฺธ-สงฺขาโต วิปาโก เอตสฺสาติ ทุกฺขวิปากํฯ ตตฺถ สาวชฺชวจเนน อกุสลานํ ปวตฺติทุกฺขตํ ทสฺเสติ, ทุกฺขวิปากวจเนน วิปากทุกฺขตํฯ ปุริมญฺหิ ปวตฺติสมฺภววเสน อกุสลสฺส ลกฺขณวจนํ, ปจฺฉิมํ ตาลนฺตเร วิปากุปฺปาทนสมตฺถตาวเสนฯ ตถา ปุริเมน อกุสลสฺส อวิสุทฺธสภาวตํ ทสฺเสติ, ปจฺฉิเมน อวิสุทฺธวิปากตํฯ ปุริเมน อกุสลํ กุสลสภาวโต นิวตฺเตติ, ปจฺฉิเมน อพฺยากตสภาวโต สวิปากตฺตทีปกตฺตา ปจฺฉิมสฺสฯ ปุริเมน วา อวชฺชวนฺตตาทสฺสนโต กิจฺจฏฺเฐน รเสน อนตฺถชนนรสตํ ทสฺเสติ, ปจฺฉิเมน สมฺปตฺติอตฺเถน อนิฏฺฐวิปากรสตํฯ ปุริเมน จ อุปฏฺฐานาการฏฺเฐน ปจฺจุปฏฺฐาเนน สํกิเลสปจฺจุปฏฺฐานตํ, ปจฺฉิเมน ผลฏฺเฐน ทุกฺขวิปากปจฺจุปฏฺฐานตํฯ ปุริเมน จ อโยนิโสมนสิการํ อกุสลสฺส ปทฏฺฐานํ ปกาเสติฯ ตโต หิ ตํ สาวชฺชํ ชาตํ, ปจฺฉิเมน อกุสลสฺส อญฺเญสํ ปทฏฺฐานภาวํ วิภาเวติฯ ตญฺหิ ทุกฺขวิปากสฺส การณนฺติฯ สํกิลิฏฺฐนฺติ สํกิเลเสหิ สมนฺนาคตํ, ทสหิ กิเลสวตฺถูหิ วิพาธิตํ, อุปตาปิตํ วา เตหิ วิทูสิตํ มลีนกตญฺจาติ อตฺโถฯ อิทญฺจสฺส ทุกฺขวิปากตญฺจาติ อตฺเถ อิทญฺจ ทุกฺขวิปากตํ อปจฺจกฺขตาย อสทฺทหนฺตานํ ปจฺจกฺขโต อาทีนวทสฺสเนน สํเวชนตฺถํ วุตฺตํฯ สาธารณา สพฺพสฺสปิ อกุสลสฺสฯ

สรเสเนว (ธ. ส. มูลฏี. 1) ปตนสภาวสฺส อนฺตรา เอว อตีว ปาตนํ อติปาโต, สณิกํ ปติตุํ อทตฺวา สีฆํ ปาตนนฺติ อตฺโถฯ อติกฺกมฺมวา สตฺถาทีหิ อภิภวิตฺวา ปาตนํ อติปาโตฯ ปโยควตฺถุมหนฺตตาทีหิ มหาสาวชฺชตา เตหิ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชมานาย เจตนาย พลวภาวโตฯ เอกสฺส หิ ปโยคสฺส สหสา นิปฺผาทนวเสน สกิจฺจสาธิกาย พหุกฺขตฺตุํ ปวตฺตชวเนหิ ลทฺธาเสวนาย จ สนฺนิฏฺฐาปกเจตนาย วเสน ปโยคสฺส มหนฺตภาโวฯ สติปิ กทาจิ ขุทฺทเก เจว มหนฺเต จ ปาเณ ปโยคสฺส สมภาเว มหนฺตํ หนนฺตสฺส เจตนา ติพฺพาการา อุปฺปชฺชตีติ วตฺถุสฺส มหนฺตภาโวฯ