เมนู

6. อากงฺเขยฺยสุตฺตวณฺณนา

[64] สมฺปนฺนนฺติ ปริปุณฺณํ, สมนฺตโต ปนฺนํ ปตฺตนฺติ สมฺปนฺนํฯ เตนาห ‘‘อิทํ ปริปุณฺณสมฺปนฺนํ นามา’’ติฯ นฺติ ‘‘สุวา’’ติ วุตฺตํ สุวคณํฯ สมฺปนฺโนติ สมฺมเทว ปนฺโน คโต อุปคโตฯ เตนาห ‘‘สมนฺนาคโต’’ติฯ สมฺปนฺนนฺติ สมฺปตฺติยุตฺตํฯ สา ปเนตฺถ รสสมฺปตฺติ อธิปฺเปตา สามญฺญโชตนาย วิเสเส อวฏฺฐานโตฯ เตนาห ‘‘เสยฺยถาปิ ขุทฺทมธุํ อเนฬก’’นฺติ, นิทฺโทสนฺติ อตฺโถฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อิทํ มธุรสมฺปนฺนํ นามา’’ติฯ สีลสฺส อนวเสสสมาทาเนน อขณฺฑาทิภาวาปตฺติยา จ ปริปุณฺณสีลาฯ สมาทานโต ปฏฺฐาย อจฺฉินฺทนโต สีลสมงฺคิโนฯ สมาทานโต หิ อจฺจนฺตวิโรธิธมฺมานุปฺปตฺติยา สีลสมงฺคิตา เวทิตพฺพา, เจตนาทีนํ ปน สีลนลกฺขณานํ ธมฺมานํ ปวตฺติกฺขเณ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.9) วุตฺตา, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว วิตฺถารกถา เวทิตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ

เขตฺตปาริปูรีติ นิสฺสิตปาริปูริยา นิสฺสยปาริปูริมาห นิสฺสิตกมฺมวิปตฺติสมฺปตฺติวิสยตฺตา ยถา ‘‘มญฺจา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺตี’’ติฯ ตถา หิ เขตฺเตน ขณฺฑปูติอาทิโทโส วุตฺโตฯ เขตฺตํ ขณฺฑํ โหตีติ อปริปูรํ โหติ สสฺสปาริปูริยา อภาวโตฯ เตเนวาห ‘‘สสฺสํ น อุฏฺเฐตี’’ติฯ ปาทมตฺตสฺสปิ อเนกมฺพณผลนโต มหปฺผลํ โหติฯ กิสลยปลาลาทิพหุตาย มหานิสํสํเอวเมวนฺติ ยถา ขิตฺตํ พีชํ ขณฺฑาทิจตุโทสวเสน อปริปุณฺณํ โหติ, ตทภาเวน จ ปริปุณฺณํ, เอวํ สีลํ ขณฺฑาทิจตุโทสวเสน อปริปุณฺณํ โหติ, ตทภาเวน จ ปริปุณฺณนฺติ, จตุโทสตทภาวสามญฺญเมว นิทสฺสนนิทสฺสิตพฺพวิปตฺติสมฺปตฺตีสุ ทสฺเสติฯ มหปฺผลํ โหติ วิปากผเลนฯ มหานิสํสนฺติ วิปุลานิสํสํฯ สฺวายํ อานิสํโส อิธ ปาฬิยํ นานปฺปกาเรน วิตฺถารียติฯ

เอตฺตาวตา กิราติ (อ. นิ. ฏี. 2.2.37; อ. นิ. ฏี. 3.10.71-74) กิร-สทฺโท อรุจิสูจนตฺโถฯ เตเนตฺถ อาจริยวาทสฺส อตฺตโน อรุจฺจนภาวํ ทีเปติฯ สมฺปนฺนสีลาติ อนามฏฺฐวิเสสํ สามญฺญโต สีลสงฺเขเปน คหิตํฯ ตญฺจ จตุพฺพิธนฺติ อาจริยตฺเถโร ‘‘จตุปาริสุทฺธิสีลํ อุทฺทิสิตฺวา’’ติ อาหฯ ตตฺถาติ จตุปาริสุทฺธิสีเลฯ เชฏฺฐกสีลนฺติ (สํ. นิ. ฏี. 3.5.412) ปธานสีลํฯ อุภยตฺถาติ อุทฺเทสนิทฺเทเสฯ

อิธ นิทฺเทเส วิย อุทฺเทเสปิ ปาติโมกฺขสํวโร ภควตา วุตฺโต ‘‘สมฺปนฺนสีลา’’ติ วุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโย ฯ สีลคฺคหณญฺหิ ปาฬิยํ ปาติโมกฺขสํวรวเสน อาคตํฯ เตนาห ‘‘ปาติโมกฺขสํวโรเยวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อวธารเณน อิตเรสํ ติณฺณํ เอกเทเสน ปาติโมกฺขนฺโตคธภาวํ ทีเปติฯ ตถา หิ อโนโลกิโยโลกเน อาชีวเหตุ ฉสิกฺขาปทวีติกฺกเม คิลานปจฺจยสฺส อปจฺจเวกฺขิตปริโภเค จ อาปตฺติ วิหิตาติฯ ตีณีติ อินฺทฺริยสํวรสีลาทีนิฯ สีลนฺติ วุตฺตฏฺฐานํ นาม อตฺถีติ สีลปริยาเยน เตสํ กตฺถจิ สุตฺเต คหิตฏฺฐานํ นาม กิํ อตฺถิ ยถา ปาติโมกฺขสํวโรติ อาจริยสฺส สมฺมุขตฺตา อปฏิกฺขิปนฺโตว อุปจาเรน ปุจฺฉนฺโต วิย วทติฯ เตนาห ‘‘อนนุชานนฺโต’’ติฯ ฉทฺวารรกฺขามตฺตกเมวาติ ตสฺส สลฺลหุกภาวมาห จิตฺตาธิฏฺฐานมตฺเตน ปฏิปากติกภาวาปตฺติโตฯ อิตรทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ปจฺจยุปฺปตฺติมตฺตกนฺติ ผเลน เหตุํ ทสฺเสติฯ อุปฺปาทนเหตุกา หิ ปจฺจยานํ อุปฺปตฺติฯ อิทมตฺถนฺติ อิทํ ปโยชนํ อิมสฺส ปจฺจยสฺส ปริภุญฺชเนติ อธิปฺปาโยฯ นิปฺปริยาเยนาติ อิมินา อินฺทฺริยสํวราทีนิ ตีณิ ปธานสฺส สีลสฺส ปริวารวเสน ปวตฺติยา ปริยายสีลานิ นามาติ ทสฺเสติฯ

อิทานิ ปาติโมกฺขสํวรสฺเสว ปธานภาวํ พฺยติเรกโต อนฺวยโต จ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ โสติ ปาติโมกฺขสํวโรฯ เสสานีติ อินฺทฺริยสํวราทีนิฯ ตสฺเสวาติ ‘‘สมฺปนฺนสีลา’’ติ เอตฺถ ยํ สีลํ วุตฺตํ, ตสฺเสวฯ สมฺปนฺนปาติโมกฺขาติ เอตฺถ ปาติโมกฺขคฺคหเณน เววจนํ วตฺวา ตํ วิตฺถาเรตฺวา…เป.… อาทิมาหฯ ยถา อญฺญถาปิ ‘‘อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหตี’’ติ (มหานิ. 199) ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย อุทฺทิฏฺฐํ สีลํ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรตี’’ติ (วิภ. 508; มหานิ. 199) นิทฺทิฏฺฐํฯ

ปาติโมกฺขสํวรสํวุตาติ โย นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ โมเจติ อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหีติ ‘‘ปาติโมกฺข’’นฺติ ลทฺธนาเมน สิกฺขาปทสีเลน ปิหิตกายวจีทฺวาราฯ เต ปน ยสฺมา เอวํภูตา เตน สมนฺนาคตา นาม โหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปาติโมกฺขสํวเรน สมนฺนาคตา’’ติฯ

อปโร นโย (อุทา. อฏฺฐ. 31; อิติวุ. อฏฺฐ. 97) – กิเลสานํ พลวภาวโต, ปาปกิริยาย สุกรภาวโต, ปุญฺญกิริยาย จ ทุกฺกรภาวโต พหุกฺขตฺตุํ อปาเยสุ ปตนสีโลติ ปาตี, ปุถุชฺชโนฯ อนิจฺจตาย วา ภวาทีสุ กมฺมเวคกฺขิตฺโต ฆฏียนฺตํ วิย อนวฏฺฐาเนน ปริพฺภมนโต คมนสีโลติ ปาตี, มรณวเสน วา ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย อตฺตภาวสฺส ปาตนสีโลติ ปาตี, สตฺตสนฺตาโน, จิตฺตเมว วา, ตํ ปาติํ สํสารทุกฺขโต โมกฺเขตีติ ปาติโมกฺขํฯ จิตฺตสฺส หิ วิโมกฺเขน สตฺโต วิมุตฺโตติ วุจฺจติฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘จิตฺตโวทานา วิสุชฺฌนฺตี’’ติ, ‘‘อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’’นฺติ (มหาว. 28) จฯ

อถ วา อวิชฺชาทินา เหตุนา สํสาเร ปตติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ ปาตีฯ ‘‘อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรต’’นฺติ (สํ. นิ. 2.125) หิ วุตฺตํฯ ตสฺส ปาติโน สตฺตสฺส ตณฺหาทิสํกิเลสตฺตยโต โมกฺโข เอเตนาติ ปาติโมกฺโขฯ ‘‘กณฺเฐกาโล’’ติอาทีนํ วิย สมาสสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ

อถ วา ปาเตติ วินิปาเตติ ทุกฺเขติ ปาติ, จิตฺตํฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘จิตฺเตน นียติ โลโก, จิตฺเตน ปริกสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 1.62)ฯ ตสฺส ปาติโน โมกฺโข เอเตนาติ ปาติโมกฺโขฯ ปตติ วา เอเตน อปายทุกฺเข สํสารทุกฺเข จาติ ปาตี, ตณฺหาทิสํกิเลโสฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ตณฺหา ชเนติ ปุริสํ (สํ. นิ. 1.57), ตณฺหาทุติโย ปุริโส’’ติ (อิติวุ. 15, 105; อ. นิ. 4.9) จ อาทิฯ ตโต ปาติโต โมกฺโขติ ปาติโมกฺโข

อถ วา ปตติ เอตฺถาติ ปาตี, ฉ อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ฉสุ โลโก สมุปฺปนฺโน, ฉสุ กุพฺพติ สนฺถว’’นฺติ (สํ. นิ. 1.70; สุ. นิ. 171)ฯ ตโต อชฺฌตฺติกพาหิรายตนสงฺขาตโต ปาติโต โมกฺโขติ ปาติโมกฺโขฯ อถ วา ปาโต วินิปาโต อสฺส อตฺถีติ ปาตี, สํสาโรฯ ตโต โมกฺโขติ ปาติโมกฺโข

อถ วา สพฺพโลกาธิปติภาวโต ธมฺมิสฺสโร ภควา ‘‘ปตี’’ติ วุจฺจติ, มุจฺจติ เอเตนาติ โมกฺโข, ปติโน โมกฺโข เตน ปญฺญตฺตตฺตาติ ปาติโมกฺโข ฯ ปาติโมกฺโข เอว ปาติโมกฺโขฯ สพฺพคุณานํ วา มูลภาวโต อุตฺตมฏฺเฐน ปติ จ โส ยถาวุตฺตตฺเถน โมกฺโข จาติ ปาติโมกฺโขฯ ปาติโมกฺโข เอว ปาติโมกฺโขฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ปาติโมกฺขนฺติอาทิเมตํ มุขเมตํ ปมุขเมต’’นฺติ (มหาว. 135) วิตฺถาโรฯ

อถ วา -อิติ ปกาเร, อตีติ อจฺจนฺตตฺเถ นิปาโต, ตสฺมา ปกาเรหิ อจฺจนฺตํ โมกฺเขตีติ ปาติโมกฺโขฯ อิทญฺหิ สีลํ สยํ ตทงฺควเสน, สมาธิสหิตํ ปญฺญาสหิตญฺจ วิกฺขมฺภนวเสน, สมุจฺเฉทวเสน จ อจฺจนฺตํ โมกฺเขติ โมเจตีติ ปาติโมกฺโขฯ ปติ ปติ โมกฺโขติ วา ปาติโมกฺโข, ตมฺหา ตมฺหา วีติกฺกมโทสโต ปจฺเจกํ โมกฺโขติ อตฺโถฯ ปาติโมกฺโข เอว ปาติโมกฺโขฯ โมกฺโข วา นิพฺพานํ, ตสฺส โมกฺขสฺส ปติพิมฺพภูโตติ ปาติโมกฺโข ฯ สีลสํวโร หิ นิพฺเพธภาคิโย สูริยสฺส อรุณุคฺคมนํ วิย นิพฺพานสฺส อุทยภูโต ตปฺปฏิภาโค วิย โหติ ยถารหํ กิเลสนิพฺพาปนโตติ ปาติโมกฺโขฯ ปาติโมกฺโขเยว ปาติโมกฺโขฯ อถ วา โมกฺขํ ปติ วตฺตติ โมกฺขาภิมุขนฺติ วา ปาติโมกฺขํฯ ปาติโมกฺขเมว ปาติโมกฺขนฺติ เอวเมตฺถ ปาติโมกฺขสทฺทสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อาจารโคจรสมฺปนฺนาติ กายิกวาจสิกอวีติกฺกมสงฺขาเตน อาจาเรน เจว นเวสิยโคจรตาทิสงฺขาเตน โคจเรน จ สมฺปนฺนา, สมฺปนฺนอาจารโคจราติ อตฺโถฯ อปฺปมตฺเตสูติ อติปริตฺตเกสุ อนาปตฺติคมนีเยสุ, ทุกฺกฏทุพฺภาสิตมตฺเตสูติ อปเรฯ วชฺเชสูติ คารยฺเหสุฯ เต ปน เอกนฺตโต อกุสลสภาวา โหนฺตีติ อาห ‘‘อกุสลธมฺเมสู’’ติฯ ภยทสฺสิโนติ ภยโต ทสฺสนสีลา, ปรมาณุมตฺตมฺปิ วชฺชํ สิเนรุปฺปมาณํ วิย กตฺวา ภายนสีลาฯ สมฺมา อาทิยิตฺวาติ สมฺมเทว สกฺกจฺจํ สพฺพโส จ อาทิยิตฺวาฯ สิกฺขาปเทสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมนฺติ สมุทายโต อวยวนิทฺธารณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สิกฺขาปเทสุ ตํ ตํ สิกฺขาปทํ สมาทิยิตฺวา สิกฺขถา’’ติ อตฺถมาหฯ สิกฺขาปทเมว หิ สมาทาตพฺพํ สิกฺขิตพฺพญฺจาติ อธิปฺปาโยฯ ยํ กิญฺจิ สิกฺขาโกฏฺฐาเสสูติ สิกฺขาโกฏฺฐาเสสุ มูลปญฺญตฺติอนุปญฺญติสพฺพตฺถปญฺญตฺติปเทสปญฺญตฺติอาทิเภทํ ยํ กิญฺจิ สิกฺขิตพฺพํ ปฏิปชฺชิตพฺพํ ปูเรตพฺพํ สีลํฯ

ตํ ปน ทฺวารวเสน ทุวิธเมวาติ อาห ‘‘กายิกํ วาจสิกญฺจา’’ติฯ อิมสฺมิํ อตฺถวิกปฺเป สิกฺขาปเทสูติ อาธาเร ภุมฺมํ สิกฺขาภาเคสุ กสฺสจิ วิสุํ อคฺคหณโตฯ เตนาห ‘‘ตํ สพฺพ’’นฺติฯ

[65] กสฺมา อารทฺธนฺติ (อ. นิ. ฏี. 3.10.71-74) เทสนาย การณปุจฺฉาฯ สีลานิสํสทสฺสนตฺถนฺติ ปโยชนนิทฺเทโสฯ โก อตฺโถ กฺว อตฺโถ กฺว นิปาติตาติ? นยิทเมวํ ทฏฺฐพฺพํฯ สีลานิสํสทสฺสนตฺถนฺติ หิ เอตฺถ พฺยติเรกโต ยํ สีลานิสํสสฺส อทสฺสนํ, ตํ อิมิสฺสา เทสนาย การณนฺติ กสฺมา อารทฺธนฺติ วิเนยฺยานํ สีลานิสํสสฺส อทสฺสนโตติ อตฺถโต อาปนฺโน เอว โหตีติฯ เตนาห ‘‘สเจปี’’ติอาทิฯ สีลานิสํสทสฺสนตฺถนฺติ ปน อิมสฺส อตฺถํ วิวริตุํ ‘‘เตส’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อานิสํโสติ อุทโยฯ ‘‘สีลวา สีลสมฺปนฺโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคโลกํ อุปปชฺชตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.150; 3.316; อ. นิ. 5.213; มหาว. 285) ปน วิปากผลมฺปิ ‘‘อานิสํโส’’ติ วุตฺตํฯ โก วิเสโสติ โก ผลวิเสโสฯ กา วฑฺฒีติ โก อพฺภุทโยฯ วิชฺชมาโนปิ คุโณ ยาถาวโต วิภาวิโต เอว อภิรุจิํ อุปฺปาเทติ, น อวิภาวิโต, ตสฺมา เอกนฺตโต อานิสํสกิตฺตนํ อิจฺฉิตพฺพเมวาติ ทสฺเสตุํ วิสกณฺฏกวาณิโช อุทาหโฏฯ

ตตฺถ คุโฬ นาม อุจฺฉุรสํ ปจิตฺวา จุณฺณาทีหิ มิสฺสิตฺวา สมฺปิณฺฑเน ปิณฺฑีภูตํฯ ผาณิตํ อปิณฺฑิตํ ทฺรวีภูตํฯ ขณฺฑํ ภิชฺชนกฺขมํฯ สกฺขรา นาม ผลิกสทิสาฯ สกฺขราทีนิติ อาทิ-สทฺเทน มจฺฉณฺฑิกานํ สงฺคโหฯ ตสฺมิํ กาเล คุฬาทีสุ วิสกณฺฏกโวหาโร อปจฺจนฺตเทเส ปจุโรติ ‘‘ปจฺจนฺตคามํ คนฺตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ทารเก จ ปลาเปสุํ ‘‘วิสกณฺฏกํ มา คณฺหนฺตู’’ติฯ

ปิโยติ ปิยายิตพฺโพฯ ปิยสฺส นาม ทสฺสนํ เอกนฺตโต อภินนฺทิตพฺพํ โหตีติ อาห ‘‘วิยจกฺขูหิ สมฺปสฺสิตพฺโพ’’ติฯ ปีติสมุฏฺฐานปสนฺนโสมฺมรูปปริคฺคหญฺหิ จกฺขุ ‘‘ปิยจกฺขู’’ติ วุจฺจติฯ เตสนฺติ สพฺรหฺมจารีนํฯ มนวฑฺฒนโกติ ปีติมนสฺส ปริพฺรูหนโต อุปรูปริ ปีติจิตฺตสฺส อุปฺปาทโกฯ ครุฏฺฐานิโยติ ครุกรณสฺส ฐานภูโตฯ ชานํ ชานาตีติ ญาเณน ชานิตพฺพํ ชานาติฯ

ยถา วา อญฺเญ อชานนฺตาปิ ชานนฺตา วิย ปวตฺตนฺติ, น เอวมยํ, อยํ ปน ชานนฺโต เอว ชานาติ ปสฺสํ ปสฺสตีติ ทสฺสนภูเตน ปญฺญาจกฺขุนา ปสฺสิตพฺพํ ปสฺสติ, ปสฺสนฺโต เอว วา ปสฺสติฯ เอวํ สมฺภาวนีโยติ เอวํ วิญฺญุตาย ปณฺฑิตภาเวน สมฺภาเวตพฺโพฯ

สีเลสฺเววสฺส ปริปูรการีติ สีเลสุ ปริปูรการี เอว ภเวยฺยาติ เอวํ อุตฺตรปทาวธารณํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวญฺหิ อิมินา ปเทน อุปริสิกฺขาทฺวยํ อนิวตฺติตเมว โหติฯ ยถา ปน สีเลสุ ปริปูรการี นาม โหติ, ตํ ผเลน ทสฺเสตุํ ‘‘อชฺฌตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ วิปสฺสนาธิฏฺฐานสมาธิสํวตฺตนิกตาย หิ อิธ สีลสฺส ปาริปูรี, น เกวลํ อขณฺฑาทิภาวมตฺตํฯ เตนาห ‘‘ยานิ โข ปน ตานิ อขณฺฑานิ…เป.… สมาธิสํวตฺตนิกานี’’ติฯ เอวญฺจ กตฺวา อุปริ สิกฺขาทฺวยํ สีลสฺส สมฺภารภาเวน คหิตนฺติ สีลสฺเสเวตฺถ ปธานคฺคหณํ สิทฺธํ โหติฯ ตถา หิ จิตฺเตกคฺคตาสงฺขารปริคฺคหานํ สีลสฺสานุรกฺขณภาวํ วกฺขติฯ ยํ ปน วกฺขติ ‘‘สิกฺขตฺตยเทสนา ชาตา’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.65), ตํ อิตราสมฺปิ สิกฺขานํ อิธ คหิตตามตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปธานภาเวน คหิตตํฯ ยทิ เอวํ กถํ สีลสฺส อปฺปมตฺตกตาวจนํฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อปฺปมตฺตกํ โข ปเนตํ, ภิกฺขเว, โอรมตฺตก’’นฺติ (ที. นิ. 1.7)ฯ ตํ ปุถุชฺชนโคจรํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตถา หิ ตตฺถ น นิปฺปเทสโต สีลํ วิภตฺตํ, เอวํ กตฺวา ตตฺถ สีลมตฺตกนฺติ มตฺตคฺคหณํ สมตฺถิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อนูเนนาติ อขณฺฑาทิภาเวน, กสฺสจิ วา อหาปเนน อุปปนฺเนนฯ อากาเรนาติ กรเณน สมฺปาทเนนฯ จิตฺตสมเถติ จิตฺตสมาธาเนฯ ยุตฺโตติ อวิยุตฺโต ปสุโตฯ โย สพฺเพน สพฺพํ ฌานภาวนํ อนนุยุตฺโต, โส ตํ พหิ นีหรติ นามฯ โย อารภิตฺวา อนฺตรา สงฺโกจํ อาปชฺชติ , โส ตํ วินาเสติ นามฯ โย ปน อีทิโส อหุตฺวา ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, โส อนิรากตชฺฌาโนติ ทสฺเสนฺโต ‘‘พหิ อนีหฏชฺฌาโน’’ติอาทิมาหฯ

อนิจฺจสฺส เตภูมกธมฺมสฺส, อนิจฺจนฺติ วา อนุปสฺสนา อนิจฺจานุปสฺสนาฯ ตถา ทุกฺขานุปสฺสนา อนตฺตานุปสฺสนา จฯ ตสฺเสว นิพฺพินฺทนากาเรน ปวตฺตา อนุปสฺสนา นิพฺพิทานุปสฺสนาฯ วิรชฺชนากาเรน ปวตฺตา อนุปสฺสนา วิราคานุปสฺสนาฯ นิโรธสฺส อนุปสฺสนา นิโรธานุปสฺสนาฯ ปฏินิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตา อนุปสฺสนา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา

สุญฺญาคารคโต ภิกฺขุ ตตฺถ ลทฺธกายวิเวกตาย สมถวิปสฺสนาวเสน จิตฺตวิเวกํ ปริพฺรูเหนฺโต ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปตฺติยา โลกํ สาสนญฺจ อตฺตโน วิเสสาธิคมฏฺฐานภูตํ สุญฺญาคารญฺจ อุปโสภยมาโน คุณวิเสสาธิฏฺฐานภาวาปาทเนน วิญฺญูนํ อตฺถโต ตํ พฺรูเหนฺโต นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘พฺรูเหตา สุญฺญาคาราน’’นฺติฯ เตนาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิฯ อยเมว สุญฺญาคารานุพฺรูหนวิญฺญุปฺปสตฺถานํ ภาชนํ, น เสนาสนปติฏฺฐาปนนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกภูมกาทิ…เป.… ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ สุญฺญาคารคฺคหเณน เจตฺถ อรญฺญรุกฺขมูลาทิ สพฺพํ ปธานานุโยคกฺขมํ เสนาสนํ คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตณฺหาวิจริตเทสนาติ ‘‘อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทายา’’ติ (วิภ. 937) อาทินยปฺปวตฺตํ ตณฺหาวิจริตสุตฺตํฯ ตณฺหาปทฏฺฐานตฺตาติ ตณฺหาสนฺนิสฺสยตฺตาฯ น หิ ตณฺหาวิรหิตา มานทิฏฺฐิปวตฺติ อตฺถิฯ มานทิฏฺฐิโย โอสริตฺวาติ ทสฺเสตพฺพตาย มานทิฏฺฐิโย โอคาเหตฺวาติ อตฺโถฯ คหณตฺถเมว หิ เทเสตพฺพธมฺมสฺส เทสนาย โอสรณํฯ ตณฺหามานทิฏฺฐิโย ปปญฺจตฺตยํ สตฺตสนฺตานสฺส สํสาเร ปปญฺจนโต อนุปฺปพนฺธนวเสน วิตฺถารณโตฯ สีลปทฏฺฐานตฺตาติ สีลาธิฏฺฐานตฺตาฯ

อธิจิตฺตสิกฺขา วุตฺตาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ วิปสฺสนาวเสน สุญฺญาคารวฑฺฒเนติ โยชนาฯ ทฺเวปิ สิกฺขาติ อธิจิตฺตาธิปญฺญาสิกฺขาฯ สงฺคเหตฺวาติ อธิสีลสิกฺขาย สทฺธิํ สงฺคเหตฺวา วุตฺตาฯ ยทิ เอวมยํ สิกฺขตฺตยเทสนา ชาตาติ สิกฺขตฺตยานิสํสปฺปกาสนี สิยาติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ อินฺทฺริยสํวโร วิย ปาติโมกฺขสํวรสฺส จตุปาริสุทฺธิสีลสฺส อารกฺขภูตา จิตฺเตกคฺคตา วิปสฺสนา จ อิธ คหิตาติ ตทุภยํ อปฺปธานํ, สีลเมว ปน ปธานภาเวน คหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘สีลานุรกฺขิกา เอวา’’ติอาทิฯ

พลวตรสุขนฺติ สมุปฺปนฺนพฺยาธิทุกฺขโต พลวตรํ, ตํ อภิภวิตุํ สมตฺถํ ฌานสุขํ อุปฺปชฺชติฯ พลวมมตฺตํ โหติ, เตน ทฬฺหอตฺตสิเนเหน วิลุตฺตหทโย กุสลธมฺเม ฉฑฺเฑนฺโต โส ตถารูเปสุ…เป.… โปเสตา โหติฯ

พลวมมตฺตํ วา สิเนโห น โหติ ‘‘สุทฺโธ สงฺขารปุญฺโช’’ติ ยาถาวทสฺสเนน อหํการมมํการาภาวโตฯ ทุพฺภิกฺขภเย ขุทาภิภวํ สนฺธายาห ‘‘สเจปิสฺส อนฺตานิ พหิ นิกฺขมนฺตี’’ติฯ พฺยาธิภยํ สนฺธายาห ‘‘อุสฺสุสฺสติ วิสุสฺสนี’’ติฯ อาทิ-สทฺเทน คหิตํ โจรภยํ สนฺธายาห ‘‘ขณฺฑาขณฺฑิโก วา’’ติฯ อุภยสฺสาติ สมถวิปสฺสนาทฺวยสฺสฯ เอตฺถ จ ‘‘อชฺฌตฺตํ เจโต…เป.… สุญฺญาคาราน’’นฺติ อิเมหิ วิเสสนิพฺเพธภาคิยภาวาปาทเนน สีลํ รกฺขิตุํ สมตฺถา เอว จิตฺเตกคฺคตาวิปสฺสนา คหิตาฯ ยสฺมา ปรโต ฌานวิโมกฺขผลาภิญฺญาณอธิฏฺฐานภาโว สีลสฺส อุทฺธโฏ, ตสฺมา ตสฺส ภิยฺโยปิ สมฺภารภูตา เอว จิตฺเตกคฺคตา วิปสฺสนา ตตฺถ ตตฺถ คหิตาติ เวทิตพฺพาฯ

สีลาทีติ อาทิ-สทฺเทน ยถาวุตฺตจิตฺเตกคฺคตาวิปสฺสนา สงฺคณฺหาติ, สีลสฺส วา มูลการณภูตํ สพฺพํ กมฺมสฺสกตญาณญฺจ สงฺคณฺหาติ กมฺมปถสมฺมาทิฏฺฐิํ วาฯ สีลญฺหิ ตทญฺญมฺปิ ปุญฺญกิริยาวตฺถุ เตเนว ปริโสธิตํ มหปฺผลํ โหติ มหานิสํสนฺติฯ ลาภี อสฺสนฺติ ลาภา สาย สํวรณสีลปริปูรณํ ปาฬิยํ อาคตํ กิมีทิสํ ภควา อนุชานาตีติ? น ภควา สภาเวน อีทิสํ อนุชานาติ, มหาการุณิกตาย ปน ปุคฺคลชฺฌาสเยน เอวํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น เจตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ฆาเสสนํ ฉินฺนกโถ น วาจํ ปยุตฺตํ ภเณติ ฉินฺนกโถ มูโค วิย หุตฺวา โอภาสปริกถานิมิตฺตวิญฺญตฺติปยุตฺตํ ฆาเสสนํ วาจํ น ภเณ น กเถยฺยาติ อตฺโถฯ ปุคฺคลชฺฌาสยวเสนาติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘เยสญฺหี’’ติอาทิมาหฯ รโส สภาวภูโต อานิสํโส รสานิสํโส

ปจฺจยทานการาติ จีวราทิปจฺจยวเสน ทานการาฯ ‘‘เทวานํ วา’’ติ วุตฺตวจนํ ปากฏีกาตุมาห ‘‘เทวาปี’’ติอาทิฯ ‘‘ปญฺจิเม คหปตโย อานิสํสา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.150) อนิสํสสทฺโท ผลปริยาโยปิ โหตีติ อาห ‘‘อุภยเมตํ อตฺถโต เอก’’นฺติฯ

สสฺสุสสุรา จ ตปฺปกฺขิกา จ สสฺสุสสุรปกฺขิกาฯ เต ญาติโยนิสมฺพนฺเธน อาวาหวิวาหสมฺพนฺธวเสน สมฺพนฺธา ญาตีสาโลหิตาติ โยนิสมฺพนฺธวเสนฯ เอกโลหิตสมฺพทฺธาติ เอเกน สมาเนน โลหิตสมฺพนฺเธน สมฺพทฺธาฯ

เปจฺจภาวํ คตาติ เปตูปปตฺติวเสน นิพฺพตฺติํ อุปคตาฯ เต ปน ยสฺมา อิธ กตกาลกิริยา กาเลน กตชีวิตุปจฺเฉทา โหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘กาลกตา’’ติฯ ปสนฺนจิตฺโตติ ปสนฺนจิตฺตโกฯ กาลกโต ปิตา วา มาตา วา เปตโยนิํ อุปปนฺโนติ อธิการโต วิญฺญายตีติ วุตฺตํ ‘‘มหานิสํสเมว โหตี’’ติ, ตสฺส ตถา สีลสมฺปนฺนตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ อริยภาเว ปน สติ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ เตนาห ‘‘อเนกานิ กปฺปสตสหสฺสานี’’ติอาทิฯ พหุการนฺติ พหุปการํฯ อุปสงฺกมนนฺติ อภิวาทนาทิวเสน อุปคมนํฯ ปยิรุปาสนนฺติ อุปฏฺฐานนฺติฯ

[66] อชฺโฌตฺถริตาติ มทฺทิตาฯ อุกฺกณฺฐาติ ริญฺจนา อนภิรติ อนนุโยโคฯ สีลวา ภิกฺขุ อตฺตโน สีลขณฺฑภเยน สมาหิโต วิปสฺสโก จ ปจฺจยฆาเตน อรติยา รติยา จ สหิตา อภิภวิตาว โหตีติ อาห ‘‘สีลาทิคุณยุตฺเตเนวา’’ติอาทิฯ

จิตฺตุตฺราโส ภายตีติ ภยํอารมฺมณํ ภายติ เอตสฺมาติ ภยํฯ ปุริมวารสทิสตฺตา วุตฺตนยเมวาติ อติทิสิตฺวาปิ ปุน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สีลาทิคุณยุตฺโต หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เถรสฺส เหฏฺฐา นิสินฺนตฺตา เทวตาย ทารกา สกภาเวน สณฺฐาตุํ สุเขน วตฺติตุํ อสกฺโกนฺตา อสมตฺถาฯ

อธิกํ เจโตติ อภิเจโต, อุปจารชฺฌานจิตฺตํฯ ตสฺส ปน อธิกตา ปากติกกามาวจรจิตฺเตหิ สุนฺทรตาย สปฏิปกฺขโต วิสุทฺธิยา จาติ อาห ‘‘อภิกฺกนฺตํ วิสุทฺธิจิตฺต’’นฺติฯ อธิจิตฺตนฺติ สมาธิมาห, โส จ อุปจารสมาธิ ทฏฺฐพฺโพฯ วิเวกชํ ปีติสุขํ, สมาธิชํ ปีติสุขํ, อปีติชํ ฌานสุขํ, สติปาริสุทฺธิชํ ฌานสุขนฺติ จตุพฺพิธมฺปิ ฌานสุขํ ปฏิปกฺขโต นิกฺขนฺตตํ อุปาทาย ‘‘เนกฺขมฺมสุข’’นฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘เนกฺขมฺมสุขํ วินฺทนฺตี’’ติฯ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สมาปชฺชิตุํ สมตฺโถติ อิมินา เตสุ ฌาเนสุ สมาปชฺชนวสีภาวมาห, ‘‘นิกามลาภี’’ติ ปน วจนโต อาวชฺชนาธิฏฺฐานปจฺจเวกฺขณวสิโยปิ วุตฺตา เอวาติ เวทิตพฺพาฯ สุเขเนว ปจฺจนีกธมฺเม วิกฺขมฺเภตฺวาติ เอเตน เตสํ ฌานสุขขิปฺปาภิญฺญตญฺจ ทสฺเสติฯ วิปุลานนฺติ เวปุลฺลํ ปาปิตานํฯ

ฌานานํ วิปุลตา นาม สุภาวิตภาเวน จิรตรปฺปตฺติ, สา จ ปริจฺเฉทานุรูปาว อิจฺฉิตพฺพฺพาติ ‘‘วิปุลาน’’นฺติ วตฺวา ‘‘ยถาปริจฺเฉเทเยว วุฏฺฐาตุํ สมตฺโถติ วุตฺตํ โหตี’’ติ อาหฯ ปริจฺเฉทกาลญฺหิ อปฺปตฺวาว วุฏฺฐหนฺโต อกสิรลาภี น โหติ ยาวทิจฺฉกํ ปวตฺเตตุํ อสมตฺถตฺตาฯ อิทานิ เตเยว ยถาวุตฺเต สมาปชฺชนาทิวสีภาเว พฺยติเรกวเสน วิภาเวตุํ ‘‘เอกจฺโจ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ลาภีเยว โหตีติ อิทํ ปฏิลทฺธมตฺตสฺส ฌานสฺส วเสน วุตฺตํฯ ตถาติ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณฯ ปาริพนฺธิเกติ วสีภาวสฺส ปจฺจนีกธมฺเมฯ ฌานาธิคมสฺส ปน ปจฺจนีกธมฺมา ปเคว วิกฺขมฺภิตา, อญฺญถา ฌานาธิคโม เอว น สิยาฯ กิจฺเฉน วิกฺขมฺเภตีติ กิจฺเฉน วิโสเธติฯ กามาทีนวปจฺจเวกฺขณาทีหิ กามจฺฉนฺทาทีนํ วิย อญฺเญสมฺปิ สมาธิปาริพนฺธิกานํ ทูรสมุสฺสารณํ อิธ วิกฺขมฺภนํ วิโสธนญฺจาติ เวทิตพฺพํฯ นาฬิกายนฺตนฺติ กาลมานนาฬิกายนฺตํ อาหฯ

วิเสเสน รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ สพฺพโส วสีภาวาปาทิตํ อภิญฺญาปาทกนฺติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อภิญฺญาปาทเก ฌาเน วุตฺเต’’ติฯ อรูปชฺฌานมฺปิ ปน อธิฏฺฐานตาย ปาทกเมว จุทฺทสธา จิตฺตปริทมเนน วินา ตทภาวโตฯ ‘‘เอวมภิญฺญาปาทเก รูปาวจรชฺฌาเน วุตฺเต รูปาวจรตาย กิญฺจาปิ อภิญฺญานํ โลกิยวาโร อาคโต’’ติ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโยฯ นฺติ อภิญฺญาวารํฯ จตฺตาริ…เป.… อริยมคฺคา สีลานํ อานิสํโส สมฺปนฺนสีลสฺเสว ลาภโตฯ ปริยาทิยิตฺวาติ คเหตฺวาฯ

องฺคสนฺตตายาติ นีวรณาทีนํ ปจฺจนีกธมฺมานํ สุทูรตรภาเวน ฌานงฺคานํ วูปสนฺตตาย, นิพฺพุตสพฺพทรถปริฬาหตายาติ อตฺโถ, ยโต เตสํ ฌานานํ ปณีตตราทิภาโวฯ อารมฺมณสนฺตตายาติ รูปปฏิฆาทิวิคมเนน สณฺหสุขุมาทิภาวปฺปตฺตสนฺตภาเวนฯ ยทคฺเคน หิ เนสํ ภาวนาภิสมยสพฺภาวิตสณฺหสุขุมาการานิ อารมฺมณานิ สนฺตานิ, ตทคฺเคน ฌานงฺคานํ สนฺตตา เวทิตพฺพาฯ อารมฺมณสนฺตตาย สนฺตตา โลกุตฺตรธมฺมารมฺมณาหิ ปจฺจเวกฺขณาหิ ทีเปตพฺพาฯ วิมุตฺตา วิเสเสน มุตฺตาฯ เย หิ ฌานธมฺมา ตถาปวตฺตปุพฺพภาคภาวนาหิ ตพฺพิเสสตาย สาติสยํ ปฏิปกฺขธมฺเมหิ วิมุตฺติวเสน ปวตฺตนฺติ, ตโต เอว ตถาวิมุตฺตตาย ปิตุ องฺเก วิสฺสฏฺฐองฺคปจฺจงฺโค วิย กุมาโร นิราสงฺกภาเวน อารมฺมเณ อธิมุตฺตา จ ปวตฺตนฺติ, เต วิโมกฺขาติ วุจฺจนฺติฯ

เตนาห ‘‘วิโมกฺขาติ ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา อารมฺมเณ จ อธิมุตฺตตฺตา’’ติ ฯ ยทิปิ อารมฺมณสมติกฺกมวเสน ปตฺตพฺพานิ อารุปฺปานิ, น องฺคาติกฺกมวเสน, ตถาปิ ยสฺมา อารมฺมเณ อวิรตฺตสฺส ฌานสมติกฺกโม น โหติ, สมติกฺกนฺเตสุ จ ฌาเนสุ อารมฺมณํ สมติกฺกนฺตเมว โหติ, ตสฺมา อารมฺมณสมติกฺกมํ อวตฺวา ‘‘รูปาวจรชฺฌาเน อติกฺกมิตฺวา’’ติ อิจฺเจว วุตฺตํฯ อติกฺกมฺม รูเปติ ปาฬิยํ ‘‘สมฺปาเทตพฺพา, ปสฺสิตพฺพา’’ติ วา กิญฺจิ ปทํ อิจฺฉิตพฺพํ, อสุตปริกปฺปเนน ปน ปโยชนํ นตฺถีติ ‘‘สนฺตาติ ปทสมฺพนฺโธ’’ติ วุตฺตํฯ เอวญฺจ กตฺวา เตน วิราคภาเวน เตสํ สนฺตตาติ อยมฺปิ อตฺโถ วิภาวิโต โหติฯ รูปชฺฌานาทีนํ วิย นตฺถิ เอเตสํ อารมฺมณภูตํ วา ผลภูตํ วา รูปนฺติ อรูปาฯ อรูปา เอว อารุปฺปาฯ เตนาห ‘‘อารมฺมณโต จ วิปากโต จ รูปวิรหิตา’’ติฯ นามกาเยนาติ สหชาตนามสมูเหนฯ

[67] สํโยเชนฺตีติ พนฺธนฺติฯ เกหีติ อาห ‘‘ขนฺธคตี’’ติอาทิฯ อสมุจฺฉินฺนราคาทิกสฺส หิ ขนฺธาทีนํ อายติํ ขนฺธาทีหิ สมฺพนฺโธ, สมุจฺฉินฺนราคาทิกสฺส ปน ตํ นตฺถิ กตานมฺปิ กมฺมานํ อสมตฺถภาวาปตฺติโตติฯ ราคาทีนํ อนฺวยโต จ สํโยชนฏฺโฐ สิทฺโธติ อาห ‘‘ขนฺธคติ…เป.… วุจฺจนฺตี’’ติฯ ปริกฺขเยนาติ สมุจฺเฉเทน สพฺพโส อายติํ อนุปฺปชฺชเนนฯ ปฏิปกฺขธมฺมานํ อนวเสสโต สวนโต ปีฬนโต โสโต, อริยมคฺโคติ อาห ‘‘โสโตติ จ มคฺคสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติฯ ตํ โสตํ อาทิโต ปนฺโน อธิคจฺฉีติ โสตาปนฺโน, อฏฺฐมโกฯ เตนาห ‘‘ตํสมงฺคีปุคฺคลสฺสา’’ติ, ปฐมมคฺคกฺขเณ ปุคฺคลสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ อิธ ปน ปนฺน-สทฺโท ‘‘ผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 8.59) วิย วตฺตมานกาลิโกติ อาห ‘‘มคฺเคน ผลสฺส นามํ ทินฺน’’นฺติฯ อภีตกาลิกตฺเต ปน สรสโตว นามลาโภ สิยาฯ วิรูปํ สทุกฺขํ สอุปายาสํ นิปาเตตีติ วินิปาโต, อปายทุกฺเข ขิปนโกฯ ธมฺโมติ สภาโวฯ เตนาห ‘‘อตฺตาน’’นฺติอาทิฯ กสฺมาติ อวินิปาตธมฺมตาย การณํ ปุจฺฉติฯ อปายํ คเมนฺตีติ อปายคมนียาฯ สมฺพุชฺฌตีติ สมฺโพธิ, อริยมคฺโคฯ โส ปน ปฐมมคฺคสฺส อธิคตตฺตา อวสิฏฺโฐ เอว อธิคนฺธพฺพภาเวน อิจฺฉิตพฺโพติ อาห ‘‘อุปริมคฺคตฺตย’’นฺติฯ

วณฺณภณนตฺถํ วุตฺตานิ,น ปหาตพฺพานีติ อธิปฺปาโยฯ

โอฬาริกานํ ราคาทีนํ สมุจฺฉินฺทนวเสน ปวตฺตมาโน ทุติยมคฺโค อวสิฏฺฐานํ เตสํ ตนุภาวาปตฺติยา อุปฺปนฺโน นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา’’ติฯ อธิจฺจุปฺปตฺติยาติ กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชเนนฯ ปริยุฏฺฐานมนฺทตายาติ สมุทาจารมุทุตายฯ อภิณฺหํ น อุปฺปชฺชนฺติ ตชฺชสฺส อโยนิโสมนสิการสฺส อนิพทฺธภาวโตฯ มนฺทมนฺทา อุปฺปชฺชนฺติ วิปลฺลาสานํ ตปฺปจฺจยานญฺจ โมหมานาทีนํ มุทุตรภาวโตฯ พหลาว อุปฺปชฺชนฺติ วตฺถุปฏิเสวนโตติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ตถา หี’’ติอาทิฯ

สกิํ อาคมนธมฺโมติ ปฏิสนฺธิวเสน สกิํเยว อาคมนสภาโวฯ เอกวารํเยว…เป.… อาคนฺตฺวาติ อิมินา ปญฺจสุ สกทาคามีสุ จตฺตาโร วชฺเชตฺวา เอโกเยว คหิโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โยปิ หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยฺวายํ ปญฺจมโก สกทาคามี ‘‘อิธ มคฺคํ ภาเวตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺโต, ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ปุน อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายตี’’ติ วุตฺโต, ตสฺส เอกพีชินา สทฺธิํ กิํ นานากรณนฺติ? เอกพีชิสฺส เอกา ปฏิสนฺธิ, สกทาคามิสฺส ทฺเว ปฏิสนฺธิโยติ อิทํ เตสํ นานากรณํฯ ยสฺส หิ โสตาปนฺนสฺส เอกํเยว ขนฺธพีชํ, น เอกํ อตฺตภาวคฺคหณํ, โส เอกพีชีติฯ

เหฏฺฐาติ ‘‘อมหคฺคตภูมิย’’นฺติ เหฏฺฐา สมฺพนฺธเนนฯ เหฏฺฐาภาคสฺส หิตาติ เหฏฺฐาภาคิยา, เตสํฯ ตานีติ โอรพฺภาคิยสํโยชนานิฯ กามาวจเร นิพฺพตฺตติเยว อชฺฌตฺตํ สํโยชนตฺตาฯ ตถา เหส ทูรโตปิ อาวตฺติธมฺโม เอวาติ ทสฺเสตุํ คิลพฬิสมจฺฉาทโย อุปมาภาเวน วุตฺตาฯ โอปปาติโกติ อิมินา คพฺภวาสทุกฺขาภาวมาหฯ ตตฺถ ปรินิพฺพายีติ อิมินา เสสทุกฺขาภาวํฯ ตตฺถ ปรินิพฺพานตา จสฺส กามโลเก ขนฺธพีชสฺส อปุนาโรหวเสเนวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อนาวตฺติธมฺโม’’ติ วุตฺตํฯ

[68] เกวลาติ โลกิยาภิญฺญาหิ อสมฺมิสฺสาฯ โลกิยปญฺจาภิญฺญาโยปิ สีลานํ อานิสํโส ตทวินาภาวโตฯ ตาปิ ทสฺเสตุํ อากงฺเขยฺย เจ…เป.… เอวมาทิมาหาติ โยชนาฯ อาสวานํ อนวเสสปฺปหานโต อรหตฺตมคฺโคเยว วิเสสโต ‘‘อาสวกฺขโย’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหตีติ วุตฺตํ ‘‘อาสวกฺขเย กถิเต’’ติ, อญฺญถา สพฺพาปิ ฉฬภิญฺญา อาสวกฺขโย เอวาติฯ

อิเมสํ คุณานนฺติ โลกิยาภิญฺญานํ ฯ ยถา ปุริสสฺส มุณฺฑิตํ สีสํ สิขาวิรหิตตฺตา น โสภติ, เอวํ เทสนาย สีสภูตาปิ อคฺคมคฺคกถา โลกิยาภิญฺญารหิตา น โสภตีติ อาห ‘‘อยํ กถา มุณฺฑาภิญฺญากถา นาม ภเวยฺยา’’ติฯ อิทฺธิวิกุพฺพนาติ อิทฺธิ จ วิกุพฺพนา จฯ วิกุพฺพนคฺคหเณน เจตฺถ วิกุพฺพนิทฺธิมาห, อิทฺธิคฺคหเณน ตทญฺญํ สพฺพญฺจ อภิญฺญากิจฺจํฯ ยุตฺตฏฺฐาเนเยวาติ โลกิยาภิญฺญานํ นิพฺพตฺตนสฺส วิย เทสนาย ยุตฺตฏฺฐาเนเยวฯ เอเตน น เกวลํ เทสนกฺกเมเนวายํ เทสนา, อถ โข ปฏิปตฺติกฺกเมนปีติ ทสฺเสติฯ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.369) วุตฺตา, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ

[69] อาสวานํ ขยาติ เหฏฺฐิมมคฺเคน เขปิตาวสิฏฺฐานํ อาสวานํ อรหตฺตมคฺเคน สมุจฺฉินฺทนโตฯ ยสฺมา อรหตฺตมคฺโค น เกวลํ อาสเวเยว เขเปติ, อถ โข อวสิฏฺเฐ สพฺพกิเลเสปิ, ตสฺมา อาห ‘‘สพฺพกิเลสานํ ขยา’’ติฯ ลกฺขณมตฺตญฺเหตฺถ อาสวคฺคหณํ, อาสวานํ อารมฺมณภาวสฺสปิ อนุปคมนโต อนาสวํฯ ยสฺมา ปน ตตฺถ อาสวานํ เลโสปิ นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อาสววิรหิต’’นฺติฯ สมาธิ วุตฺโต เจโตสีเสน ยถา ‘‘จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวย’’นฺติ (สํ. นิ. 1.23, 192; เปฏโก. 22; มิ. ป. 2.1.9) อธิปฺปาโยฯ ราคโต วิมุตฺตตฺตา อวิชฺชาย วิมุตฺตตฺตาติ อิทํ อุชุวิปจฺจนีกปฏิปฺปสฺสทฺธิทสฺสนํ ทฏฺฐพฺพํ, น ตทญฺเญสํ ปาปธมฺมานํ อปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตาฯ อิทานิ ตเมว สมาธิปญฺญานํ ราคาวิชฺชาปฏิปกฺขตํ อาคเมน ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตํ เจต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ สมถผลนฺติ สมถสฺส ผลํ โลกิยสมถภาวนาย หิ วิปสฺสนาคตาย อาหิตผลสฺส โลกุตฺตรสมถสฺส สริกฺขกผโล เจโตวิมุตฺติวิปสฺสนาผลนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อตฺตโนเยวาติ สุตมยญาณาทินา วิย ปรปจฺจยตํ นยคฺคาหญฺจ มุญฺจิตฺวา ปรโตโฆสานุคตภาวนาธิคมภูตตาย อตฺตโนเยว ปญฺญาย ปจฺจกฺขํ กตฺวา สยมฺภุญาณภูตายาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘อปรปฺปจฺจเยน ญตฺวา’’ติฯ

สพฺพมฺปิ ตนฺติ สพฺพมฺปิ สตฺตรสวิธํ ตํ ยถาวุตฺตํ สีลานิสํสํฯ

ยถา อานิสํสวนฺเต สมฺมเทว สมฺปาทิเต ตทานิสํสา ทสฺสิตา เอว โหนฺติ ตทายตฺตภาวโต, เอวํ อานิสํสปธานโยคฺยภาเวน ทสฺสิเต ตทานิสํสา ทสฺสิตา เอว โหนฺตีติ อาห ‘‘สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสนฺโต’’ติฯ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส ปุนวจนํ นิคมนนฺติ วุตฺตํ ‘‘นิคมนํ อาหา’’ติฯ ปุพฺเพติ เทสนารมฺเภฯ เอวํ วุตฺตนฺติ ‘‘สมฺปนฺนสีลา’’ติ เอวมาทินา อากาเรน วุตฺตํฯ อิทํ สพฺพมฺปีติ อิทํ ‘‘สมฺปนฺนสีลา’’ติอาทิกํ สพฺพมฺปิ วจนํฯ เอตํ ปฏิจฺจาติ เอตํ สมฺปนฺนสีลสฺส ภิกฺขุโน ยถาวุตฺตสตฺตรสวิธานิสํสภาคิตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อิทเมว หิ ‘‘อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ วจนํ สนฺธาย ‘‘สพฺพมฺปิ ตํ สีลานิสํสํ สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสนฺโต’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถอาทิโต ฉหิ อานิสํเสหิ ปริตฺตภูมิกา สมฺปตฺติ คหิตา, ตทนฺตรํ ปญฺจหิ โลกิยาภิญฺญาหิ จ มหคฺคตภูมิกา, อิตเรหิ โลกุตฺตรภูมิกาติ เอวํ จตุภูมิกสมฺปทานิสํสสีลํ นาเมตํ มหนฺตํ มหานุภาวํ, ตสฺมา ตํสมฺปาทเน สกฺกจฺจการิตา อปฺปมตฺเตน ภวิตพฺพํฯ

อากงฺเขยฺยสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

7. วตฺถสุตฺตวณฺณนา

[70] ฉาเทตพฺพํ ฐานํ วสติ ปฏิจฺฉาเทตีติ วตฺถํฯ ยํ สมานํ วิย น สพฺพโส มิโนติ, มานสฺส ปน สมีเป, ตํ อุปมานํฯ อุปมียติ เอตายาติ อุปมา, อุปมาย โพธกวจนํ อุปมาวจนํกตฺถจิ สุตฺเตฯ อตฺถนฺติ อุปมิยตฺถํฯ ปฐมํ อุปมํ วตฺวา ตทนนฺตรํ อตฺถํ วตฺวา ปุน อุปมํ วทนฺโต ‘‘อุปมาย อตฺถํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสตี’’ติ วุตฺโตฯ อตฺเถน อุปมํ ปริวาเรตฺวาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อิทานิ เต จตฺตาโรปิ ปกาเร สุตฺเต อาคตนเยเนว ทสฺเสนฺโต ‘‘เสยฺยถาปิสฺสุ, ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทฺเว อคาราติ ทฺเว ปฏิวิสฺสกฆราฯ สทฺวาราติ สมฺมุขทฺวาราฯ

สฺวายนฺติ โส อยํ เอวํ อุปมาทสฺสนวเสนปิ นานานเยนปิ ธมฺมเทสโก ภควาฯ