สมฺมุติปรมตฺถเทสนากถาวณฺณนา

ตตฺถ (อ. นิ. ฏี. 1.1.170) สมฺมุติยา เทสนา สมฺมุติเทสนา, ปรมตฺถสฺส เทสนา ปรมตฺถเทสนาฯ ตตฺถาติ สมฺมุติปรมตฺถเทสนาสุ, น สมฺมุติปรมตฺเถสุฯ เตนาห ‘‘เอวรูปา สมฺมุติเทสนา, เอวรูปา ปรมตฺถเทสนา’’ติฯ ตตฺริทํ สมฺมุติปรมตฺถานํ ลกฺขณํ – ยสฺมิํ ภินฺเน, พุทฺธิยา อวยววินิพฺโภเค วา กเต น ตํสมญฺญา, สา ฆฏปฏาทิปฺปเภทา สมฺมุติ, ตพฺพิปริยายโต ปรมตฺโถฯ น หิ กกฺขฬผุสนาทิสภาเว อยํ นโย ลพฺภติ, ตตฺถ รูปาทิธมฺมํ สมูหสนฺตานวเสน ปวตฺตมานํ อุปาทาย ปุคฺคลโวหาโรติ อาห ‘‘ปุคฺคโลติ สมฺมุติเทสนา’’ติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อุปฺปาทวยวนฺโต สภาวธมฺมา น นิจฺจาติ อาห ‘‘อนิจฺจนฺติ ปรมตฺถเทสนา’’ติฯ เอส นโย เสสปเทสุปิฯ นนุ ขนฺธเทสนาปิ สมฺมุติเทสนาวฯ ขนฺธฏฺโฐ หิ ราสฏฺโฐ, โกฏฺฐาสฏฺโฐ วาติ? สจฺจเมตํ, อยํ ปน ขนฺธสมญฺญา ผสฺสาทีสุ ตชฺชาปญฺญตฺติ วิย ปรมตฺถสนฺนิสฺสยา ตสฺส อาสนฺนตรา, ปุคฺคลสมญฺญาทโย วิย น ทูเรติ ปรมตฺถสงฺคหตา วุตฺตา, ขนฺธสีเสน วา ตทุปาทานา สภาวธมฺมา เอว คหิตาฯ นนุ จ สภาวธมฺมา สพฺเพปิ สมฺมุติมุเขเนว เทสนํ อาโรหนฺติ, น สมุเขนาติ สพฺพาปิ เทสนา สมฺมุติเทสนาว สิยาติ? นยิทเมวํ เทเสตพฺพธมฺมวิภาเคน เทสนาวิภาคสฺส อธิปฺเปตตฺตา, น จ สทฺโท เกนจิ ปวตฺตินิมิตฺเตน วินา อตฺถํ ปกาเสตีติฯ

สมฺมุติวเสน เทสนํ สุตฺวาติ ‘‘อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อตฺตนฺตโป โหติ อตฺตปริตาปานุโยคมนุยุตฺโต’’ติอาทินา (ม. นิ. 2.413; ปุ. ป. 10.25 มาติกา) สมฺมุติมุเขน ปวตฺติตํ เทสนํ สุตมยญาณุปฺปาทนวเสน สุตฺวาฯ อตฺถํ ปฏิวิชฺฌิตฺวาติ ตทนุสาเรน จตุสจฺจสงฺขาตํ อตฺถํ สห วิปสฺสนาย มคฺเคน ปฏิวิชฺฌิตฺวาฯ โมหํ ปหายาติ ตเทกฏฺเฐหิ กิเลเสหิ สทฺธิํ อนวเสสํ โมหํ ปชหิตฺวาฯ วิเสสนฺติ นิพฺพานสงฺขาตํ อรหตฺตสงฺขาตญฺจ วิเสสํฯ เตสนฺติ ตาทิสานํ วิเนยฺยานํฯ ปรมตฺถวเสนาติ ‘‘ปญฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานี’’ติอาทินา (สํ. นิ. 5.472-474) ปรมตฺถธมฺมวเสนฯ เสสํ อนนฺตรนเย วุตฺตสทิสเมวฯ ตตฺถาติ ตสฺสํ สมฺมุติวเสน ปรมตฺถวเสน จ เทสนายํฯ เทสภาสากุสโลติ นานาเทสภาสาสุ กุสโลฯ ติณฺณํ เวทานนฺติ นิทสฺสนมตฺตํ, ติณฺณํ เวทานํ สิปฺปคนฺถานมฺปีติ อธิปฺปาโย สิปฺปุคฺคหณญฺหิ ปรโต วกฺขติฯ สิปฺปานิ วา เวทนฺโตคเธ กตฺวา ‘‘ติณฺณํ เวทาน’’นฺติ วุตฺตํฯ

กเถตพฺพภาเวน ฐิตานิ, น กตฺถจิ สนฺนิหิตภาเวนาติ เวทานมฺปิ กเถตพฺพภาเวเนว อวฏฺฐานํ ทีเปนฺโต ‘‘คุยฺหา ตยี นิหิตา คยฺหตี’’ติ มิจฺฉาวาทํ ปฏิกฺขิปติฯ นานาวิธา เทสภาสา เอเตสนฺติ นานาเทสภาสาฯ

ปรโม อุตฺตโม อตฺโถ ปรมตฺโถ, ธมฺมานํ ยถาภูตสภาโวฯ โลกสงฺเกตมตฺตสิทฺธา สมฺมุติฯ ยทิ เอวํ กถํ สมฺมุติกถาย สจฺจตาติอาห ‘‘โลกสมฺมุติการณา’’ติ, โลกสมญฺญํ นิสฺสาย ปวตฺตนโตฯ โลกสมญฺญาย หิ อภินิเวเสน วินา ญาปนา เอกจฺจสฺส สุตสฺส สาวนา วิย น มุสา อนติธาวิตพฺพโต ตสฺสาฯ เตนาห ภควา ‘‘ชนปทนิรุตฺติํ นาภินิเวเสยฺย, สมญฺญํ นาติธาเวยฺยา’’ติ (ม. นิ. 3.332)ฯ ธมฺมานนฺติ สภาวธมฺมานํฯ ภูตการณาติ ยถาภูตสภาวํ นิสฺสาย ปวตฺตนโตฯ สมฺมุติํ โวหรนฺตสฺสาติ ‘‘ปุคฺคโล สตฺโต’’ติอาทินา โลกสมญฺญํ กเถนฺตสฺสฯ

หิโรตฺตปฺปทีปนตฺถนฺติ โลกปาลนกิจฺเจ หิโรตฺตปฺปธมฺเม กิจฺจโต ปกาเสตุํฯ เตสญฺหิ กิจฺจํ สตฺตสนฺตาเนเยว ปากฏํ โหตีติ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย กถาย ตํ วตฺตพฺพํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ยสฺมิญฺหิ จิตฺตุปฺปาเท กมฺมํ อุปฺปนฺนํ, ตํสนฺตาเน เอว ตสฺส ผลสฺส อุปฺปตฺติ กมฺมสฺสกตาฯ เอวญฺหิ กตวิญฺญาณนาโส อกตาคโม วา นตฺถีติ สา ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เอว กถาย ทีเปตพฺพาฯ เตหิ สตฺเตหิ กาตพฺพา ปุญฺญาทิกิริยา ปจฺจตฺตปุริสกาโรปิ สนฺตานวเสน นิปฺผาเทตพฺพโต ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เอว กถาย ทีเปตพฺโพฯ

อานนฺตริยทีปนตฺถนฺติ จุติอนนฺตรํ ผลํ อนนฺตรํ นาม, ตสฺมิํ อนนฺตเร นิยุตฺตานิ, ตนฺนิพฺพตฺตเนน อนนฺตรกรณสีลานิ, อนนฺตรปโยชนานิ วาติ อานนฺตริยานิ, มาตุฆาตาทีนิ, เตสํ ทีปนตฺถํฯ

ตานิปิ หิ สนฺตานวเสน นิปฺผาเทตพฺพโต ‘‘มาตรํ ชีวิตา โวโรเปตี’’ติอาทินา (ปฏฺฐา. 1.1.423) ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เอว กถาย ทีเปตพฺพานิ, ตถา ‘‘โส เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.556; 3.308; ม. นิ. 1.77; 2.309; 3.230; วิภ. 642, 643) ‘‘โส อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ เอกมฺปิ ชาติ’’นฺติอาทินา (ที. นิ. 1.244, 245; ม. นิ. 1.148, 384, 431; ปารา. 12) ‘‘อตฺถิ ทกฺขิณา ทายกโต วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโต’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.381) จ ปวตฺตา พฺรหฺมวิหารปุพฺเพนิวาสทกฺขิณาวิสุทฺธิกถา ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เอว กถาย ทีเปตพฺพา สตฺตสนฺตานวิสยตฺตาฯ ‘‘อฏฺฐ ปุริสปุคฺคลา (สํ. นิ. 1.249), น สมยวิมุตฺโต ปุคฺคโล’’ติอาทินา (ปุ. ป. 1) จ ปรมตฺถํ กเถนฺโตปิ โลกสมฺมุติยา อปฺปหานตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถสิฯ เอเตน วุตฺตาวเสสาย กถาย ปุคฺคลาธิฏฺฐานภาเว ปโยชนํ สามญฺญวเสน สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กามญฺเจตํ สพฺพํ อปริญฺญาตวตฺถุกานํ วเสน วุตฺตํ, ปริญฺญาตวตฺถุกานมฺปิ ปน เอวํ เทสนา สุขาวหา โหติฯ

มหาชโนติ โลกิยมหาชโนฯ น ชานาติ ฆนวินิพฺโภคาภาเวน ธมฺมกิจฺจสฺส อสลฺลกฺขเณนฯ ตตฺถ ‘‘กิํ นาเมตํ, กถํ นาเมต’’นฺติ สํสยปกฺขนฺทตาย สมฺโมหํ อาปชฺชติฯ วิรุทฺธาภินิเวสิตาย ปฏิสตฺตุ โหติฯ ชานาติ จิรปริจิตตฺถา โวหารกถายฯ ตโต เอว น สมฺโมหมาปชฺชติ, น ปฏิสตฺตุ โหติฯ

นปฺปชหนฺติ โวหารมุเขน ปรมตฺถสฺส ทีปนโตฯ สมญฺญาคหณวเสน โลเกน ญายติ สมญฺญายติ โวหรียตีติ โลกสมญฺญา, ตาย โลกสมญฺญายฯ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส วิภาวเน โลเกน นิจฺฉิตํ, นิยตํ วา วุจฺจติ โวหรียตีติ โลกนิรุตฺติ, ตสฺสํ โลกนิรุตฺติยํฯ ตถา โลเกน อภิลปียตีติ โลกสมญฺญตาย โลกาภิลาโป, ตสฺมิํ โลกาภิลาเป ฐิตาเยว อปฺปหานโตฯ ปุคฺคลวาทิโน วิย ปรมตฺถวเสน อคฺคเหตฺวาฯ

สนฺโตติ เอตฺถ สนฺตสทฺโท ‘‘ทีฆํ สนฺตสฺส โยชน’’นฺติอาทีสุ (ธ. ป. 70) กิลนฺตภาเว อาคโต, ‘‘อยญฺจ วิตกฺโก อยญฺจ วิจาโร สนฺตา โหนฺติ สมิตา’’ติอาทีสุ (วิภ. 576) นิรุทฺธภาเว อาคโต, ‘‘อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม คมฺภีโร ทุทฺทโส ทุรนุโพโธ สนฺโต ปณีโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.67; ม. นิ. 1.281; 2.337; สํ. นิ. 2.172; มหาว. 7) สนฺตญาณโคจรตาย, ‘‘อุปสนฺตสฺส สทา สติมโต’’ติอาทีสุ (อุทา. 27) กิเลสวูปสเม, ‘‘สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺตี’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 15) สาธูสุ, ‘‘ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, มหาโจรา สนฺโต สํวิชฺชมานา’’ติอาทีสุ (ปารา. 195) อตฺถิภาเว, อิธาปิ อตฺถิภาเวเยวฯ

โส จ ปุคฺคลสมฺพนฺเธน วุตฺตตฺตา โลกสมญฺญาวเสนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โลกสงฺเกตวเสน อตฺถี’’ติ อาหฯ อตฺถีติ เจตํ นิปาตปทํ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.373-374; ม. นิ. 1.110; 3.154; อ. นิ. 6.29; 10.60) วิยฯ สํวิชฺชมานาติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุปลพฺภมานา’’ติ อาหฯ ยญฺหิ สํวิชฺชติ, ตํ อุปลพฺภตีติฯ องฺคนฺติ เอเตหิ ตํสมงฺคิปุคฺคลา นิหีนภาวํ คจฺฉนฺตีติ องฺคณานิ, ราคาทโยฯ อญฺชติ มกฺเขตีติ องฺคณํ, มลาทิฯ อญฺเชติ ตตฺถ ฐิตํ อหุนฺทรตาย อภิพฺยญฺเชตีติ องฺคณํ, วิวโฏ ภูมิปเทโสฯ โทสาทีนํ ปวตฺติอาการวิเสสตาย นานปฺปการา พหุลปฺปวตฺติยา ติพฺพกิเลสาฯ ปาปกานนฺติ ลามกานํฯ อกุสลานนฺติ อโกสลฺลสมฺภูตานํฯ อิจฺฉาวจรานนฺติ อิจฺฉาวเสน ปวตฺตานํฯ สห องฺคเณนาติ องฺคณนฺติ ลทฺธนาเมน ยถาวุตฺตกิเลเสน สห วตฺตติฯ

อตฺถีติปิ น ชานาติ ตาทิสสฺส โยนิโสมนสิการสฺส อภาวาฯ เยสํ กิเลสานํ อตฺถิตา, เตสํ สปฺปฏิภยตา วิเสสโต ชานิตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อิเม กิเลสา นามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กกฺขฬาติ ผรุสาฯ วาฬาติ กุรุราฯ น คหิตพฺพาติ น อุปฺปาเทตพฺพาฯ ยาถาวสรสโตติ ยถาภูตสภาวโตฯ เอวญฺจาติ ‘‘อิเม กิเลสา นามา’’ติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรนฯ เยน วา เตน วาติ นวกมฺเมสุ วา ปริยตฺติธุตงฺคาทีสุ วา เยน วา เตน วาฯ ตตฺราติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ ตํ ปน นิทฺธารณํ สงฺคณานงฺคณสมุทายโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตูสุ ปุคฺคเลสู’’ติ วตฺวา ปุน ตเทกเทสโต ทสฺเสนฺโต ‘‘เตสุ วา ทฺวีสุ สางฺคเณสู’’ติ อาหฯ ตญฺหิ ทฺวยํ ปฐมํ หีนเสฏฺฐภาเวน นิทฺธารียติ ปฐมํ อุทฺทิฏฺฐตฺตาฯ นิทฺธารณญฺหิ กฺวจิ กุโตจิ เกนจิ โหตีติฯ

[58] กิญฺจาปิ อญฺญตฺถ ‘‘ชนโก เหตุ, ปริคฺคาหโต ปจฺจโย, อสาธารโณ เหตุ, สาธารโณ ปจฺจโย, สภาโค เหตุ, อสภาโค ปจฺจโย, ปุพฺพกาลิโก เหตุ, สหปฺปวตฺโต ปจฺจโย’’ติอาทินา เหตุปจฺจยา วิภชฺช วุจฺจนฺติ, อิธ ปน ‘‘จตฺตาโร โข, ภิกฺขเว, มหาภูตา เหตู, จตฺตาโร มหาภูตา ปจฺจยา รูปกฺขนฺธสฺส ปญฺญาปนายา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.85) วิย เหตุปจฺจยสทฺทา สมานตฺถาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อุภเยนปิ การณเมว ปุจฺฉตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุภเยนาติ เหตุปจฺจยวจนทฺวเยนฯ ปุจฺฉติ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เทสนํ วฑฺเฒตุกาโมฯ กิญฺจาปีติ อนุชานนสมฺภาวนตฺเถ นิปาโตฯ กิํ อนุชานาติ? สมาเนปิ ทฺวินฺนํ สางฺคณภาเว ตสฺสา ปชานนาปฺปชานนเหตุกตํ เตสํ เสฏฺฐหีนตํฯ กิํ สมฺภาเวติ? เถรสฺส วิจิตฺตปฏิภานตาย นานาเหตูปมาหิ อลงฺกตฺวา ยถาปุจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส ปากฏกรณํฯ เตนาห ‘‘นปฺปชานาตี’’ติอาทิฯ เหตุ เจว ปจฺจโย จ เสฏฺฐหีนภาเวฯ ตถาอกฺขาตพฺพตาปิ หิ เตสํ ตนฺนิมิตฺตา เอวาติฯ

[59] ตนฺติ เตสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ หีนเสฏฺฐตาย การณํฯ โอปมฺเมหิ ปากฏตรํ กตฺวา ทสฺเสตุํฯ เอตนฺติ สุตฺเต อนนฺตรํ วุจฺจมานํ วีริยารมฺภาภาเวน องฺคณสฺส อปฺปหานํฯ เตนาห ‘‘น ฉนฺทํ…เป.… สนฺธายาหา’’ติฯ กตฺตุกมฺยตาฉนฺธนฺติ กตฺตุกมฺยตาสงฺขาตํ องฺคณสฺส ปหาตุกมฺยตาวเสน อุปฺปชฺชนกกุสลธมฺมจฺฉนฺทํฯ น ชเนสฺสตีติ น อุปฺปาเทสฺสติฯ กุสโล วายาโม นาม ฉนฺทโต พลวาติ อาห ‘‘ตโต พลวตรํ วายามํ น กริสฺสตี’’ติ, ฉนฺทมฺปิ อนุปฺปาเทนฺโต กถํ ตชฺชํ วายามํ กริสฺสตีติ อธิปฺปาโยฯ ถามคตวีริยํ อุสฺโสฬฺหีภาวปฺปตฺตํ ทฬฺหํ วีริยํฯ สางฺคณคฺคหเณเนว องฺคณานํ กิเลสวตฺถุตาย จิตฺตสฺส สํกิลิฏฺฐตาย สทฺธาย ปุน สํกิลิฏฺฐคฺคหณํ สวิเสสํ กิลิฏฺฐภาววิภาวนนฺติ อาห ‘‘สุฏฺฐุตรํ กิลิฏฺฐจิตฺโต’’ติฯ มลินจิตฺโตติอาทีสุปิ ‘‘เตหิเยวา’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อุกฺขลิปุจฺฉนโจฬกสฺส วิย วสาปีตปิโลติกา วิย จ ทุมฺโมจนียภาเวน มลคฺคหณํ มลีนตา, ปีฬนํ หิํสนํ อวิปฺผาริกตากรณํ วิพาธนํ ทรถปริฬาหุปฺปาทเนน ปริทหนํ อุปตาปนํ, กาลนฺติ กาลนํ, ยถาคหิตสฺส อตฺตภาวสฺส เขปนํ อายุกฺขยนฺติ อตฺโถฯ กริสฺสตีติ ปวตฺเตสฺสติ, ปาปุณิสฺสตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตถาภูโต จ ปาณํ จชิสฺสติ นามาติ อาห ‘‘มริสฺสตี’’ติฯ

เสยฺยถาปีติ อุปมานิทสฺสเน นิปาโตฯ ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา นามา’’ติ อาหฯ ปํสุอาทินาติ อาทิ-สทฺเทน ชลฺลาทีนํ สงฺคโห, ฆํสนาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน ฉาริกาปริมชฺชนาทีนํ สงฺคโหติฯ ‘‘อภิรูปาย กญฺญา ทาตพฺพา’’ติอาทีสุ วิย อนฺตเรนปิ อติสยตฺถโพธกสทฺเทน อติสยตฺโถ ญายตีติ อาห ‘‘มลคฺคหิตตราติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ ปฏิปุจฺฉาวจนนฺติ อนุมติปุจฺฉาวิเสโสฯ

เอวํ กริยมานาติ อปริโภค-อปริโยทปนรโชปถนิกฺขิปเนหิ กิลิฏฺฐภาวํ อาปาทิยมานาฯ โอปมฺมํ สมฺปฏิปาเทนฺโตติ ยถูปนีตํ อุปมํ อุปเมยฺยตฺเถน สมํ กตฺวา ปฏิปาเทนฺโต, สํสนฺเทนฺโตติ อตฺโถฯ สางฺคโณ ปุคฺคโลติ สางฺคโณ ตสฺมิํ อตฺตภาเว อสุชฺฌนกปุคฺคโลฯ อาปณาทิโต กุลฆรํ อานีตสฺส มลคฺคหิตกํสภาชนสฺส ตตฺถ ลทฺธพฺพาย วิสุทฺธิยา อลาภโต ยถา อนุกฺกเมน สํกิลิฏฺฐตรภาโว, เอวํ ฆรโต นิกฺขนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส ปพฺพชฺชาย ลทฺธพฺพาย วิสุทฺธิยา อลาภโต อนุกฺกเมน สํกิลิฏฺฐตรภาโวติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สํกิลิฏฺฐกํสปาติยา’’ติอาทิมาหฯ สํกิลิฏฺฐตรภาโว จ นาม ปพฺพชิตสฺส อาชีววิปตฺติวเสน วา สิยา อาจารทิฏฺฐิสีลวิปตฺตีสุ อญฺญตรวเสน วาติ ตํ สพฺพํ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺส ปุคฺคลสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปาจิตฺติยวีติกฺกมนคฺคหเณน หิ เอกจฺจทิฏฺฐิวิปตฺติยาปิ สงฺคโห โหตีติฯ เอตฺถ ฐิตสฺสาติ เอติสฺสํ อาชีววิปตฺติยํ ฐิตสฺสฯ อิมินา นเยน เสเสสุปิ ยถารหํ วตฺตพฺพํฯ สพฺพปริสสาธารณา มหาเถรสฺส เทสนา, ตสฺมา คหปติวเสนปิ โยเชตพฺพํฯ ตตฺถ อุกฺกํสคตสํกิลิฏฺฐตรภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มาตุฆาตาทิอานนฺตริยกรณ’’นฺติ อาหฯ อวิโสเธตฺวาติ ยถา อตฺตโน สีเล วา ทิฏฺฐิยา วา วิสุทฺธิ โหติ, เอวํ กิเลสมลินจิตฺตสนฺตานํ อวิโสเธตฺวาฯ

ภพฺพปุคฺคโลติ อุปนิสฺสยาทิสมฺปตฺติยา ตสฺมิํ อตฺตภาเว วิสุทฺธปุคฺคโลฯ อาทิํ กตฺวาติ อิมินา โธวนฆํสนาทีหิ ปริโยทปนํ อาทิมนฺตํ กตฺวา วทติฯ สุทฺธฏฺฐานํ ยตฺถ วา น รเชน โอกิรียติฯ ทณฺฑกมฺมํ กตฺวาติ ‘‘เอตฺตกา อุทกา, วาลุกา วา อาเนตพฺพา’’ติ ทณฺฑกมฺมํ กตฺวาฯ เอตฺถ ฐิตสฺสาติ ปริสุทฺเธ สีเล ฐิตสฺสฯ สมฺมาวตฺตปฏิปตฺติสีเลหิ สีลวิสุทฺธิ ทสฺสิตาฯ วตฺตปฏิปตฺติยาปิ หิ องฺคณานํ วิกฺขมฺภนํ สิยาฯ ตถา หิสฺสา สํกิลิฏฺฐกํสปาติยา ปริสุทฺธปริโยทาตภาโว อุปมาภาเวน วุตฺโตฯ ปนฺตเสนาสนวาโส กิเลสวิกฺขมฺภนํ กิเลสานํ ตทงฺคนิวารณํฯ โสตาปตฺติผลาธิคโม…เป.… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาติ สตฺตสุปิ ฐาเนสุ ‘‘ปริสุทฺธปริโยทาตภาโว วิยา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ปพฺพชิตสฺส หิ วิสุทฺธิ นาม เหฏฺฐิมนฺเตน สีลวิสุทฺธิยา วา สิยา กมฺมฏฺฐานานุโยควเสน วิเวกวาเสน ฌานสฺสาธิคเมน วา วิปสฺสนาภาวนาย วา สามญฺญผลาธิคเมน วาติฯ

ราคฏฺฐานิยนฺติ ราคุปฺปตฺติเหตุภูตํฯ วิสภาคารมฺมณํ สนฺธาย วทติ ‘‘อิฏฺฐารมฺมณ’’นฺติฯ ตสฺมินฺติ อิฏฺฐารมฺมเณฯ วิปนฺนสฺสตีติ มุฏฺฐสฺสติฯ ตํ นิมิตฺตนฺติ สุภนิมิตฺตํฯ อาวชฺชิสฺสตีติ อโยนิโส อาวชฺชิสฺสติฯ สยเมว อญฺเญน อโวมิสฺโสฯ กุสลวารปจฺฉินฺทนเมว เจตฺถ อนุทฺธํสนํ ทฏฺฐพฺพํฯ เสสนฺติ ‘‘สางฺคโณ สํกิลิฏฺฐจิตฺโต’’ติอาทิฯ วุตฺตนยานุสาเรนาติ ปฐมวาเร วุตฺตนยานุสาเรนฯ สพฺพนฺติ มาตุฆาตาทิอานนฺตริยกรณปริโยสานํ สพฺพํ อุปมาสํสนฺทนวจนํฯ

อติวิรหาภาวโตติ สติสมฺโมสาภาวโต, อุปฏฺฐิตสฺสติ ภาวโตติ อตฺโถฯ เสสนฺติ ‘‘โส อราโค’’ติอาทิฯ ‘‘โธวนฆํสนสณฺหฉาริกาปริมชฺชนาทีหี’’ติอาทินา ทุติยวารานุสาเรนฯ ‘‘โก นุ โข’’ติอาทิ ปุจฺฉาวเสน อาคตํ, อิทํ นิคมนวเสนาติ อยเมว วิเสโสฯ

[60] องฺคณนฺติ ตตฺถ ตตฺถ นามโต เอว วิภาวิตํ, น ปน สภาวโต, ปเภทโต วาติ สภาวาทิโต วิภาวนํ สนฺธายาห ‘‘นานปฺปการโต ปากฏํ การาเปตุกาเมนา’’ติฯ อิจฺฉาย อวจรานนฺติ อิจฺฉาวเสน อวจรณานํฯ โอติณฺณานนฺติ จิตฺตสนฺตานํ อนุปวิฏฺฐานํฯ เต ปน ตตฺถ ปจฺจยวเสน นิพฺพตฺตตฺตา ปวตฺตา นาม โหนฺตีติ อาห ‘‘ปวตฺตาน’’นฺติฯ นานปฺปการานนฺติ วิสยเภเทน ปวตฺติอาการเภเทน จ นานาวิธานํฯ เยนการเณนฯ น เกวลํ ลาภตฺถิกตา เอว, อถ โข ปุญฺญวนฺตตา สกฺกตครุกตา จ เอตฺถ การณภาเวน คเหตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปกติยาปิ จา’’ติอาทิมาหฯ เตน ลาภตฺถิโกปิ น โย โกจิ เอวํ จิตฺตํ อุปฺปาเทติ ปุญฺญวา สมฺภาวนีโยติ ทสฺเสติฯ เถรา อวชฺชปฏิจฺฉาทนภเยน มชฺฌิมานํ อาโรเจนฺติ, ตถา มชฺฌิมา นวกานํ, นวกา ปน อตฺตโน นวกภาเวน วิฆาสาทาทีนํ อาโรเจนฺติ ‘‘ปสฺสถ ตุมฺหากํ เถรสฺส กมฺม’’นฺติฯ วิฆาสาทาทโย นาม ‘‘อีทิสสฺส สนฺติเก โอวาทตฺถํ ตุมฺเห อาคตา’’ติ ภิกฺขุนีนํ อาโรเจนฺติฯ น จ มํ ภิกฺขู ชาเนยฺยุนฺติ น จ วต มํ ภิกฺขู ชาเนยฺยุํ, อโห วต มํ ภิกฺขู น ชาเนยฺยุนฺติ โยชนาฯ ฐานํ โข ปเนตนฺติ เอตฺถ โข-สทฺโท อวธารณตฺโถ, ปน-สทฺโท วจนาลงฺกาโรติ อาห ‘‘อตฺถิเยวา’’ติฯ ปุพฺเพ อิจฺฉุปฺปาทวารวณฺณนาย วุตฺตนเยนฯ

อิติ-สทฺโท อิธ อาสนฺนการณตฺโถติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมินา การเณนา’’ติ อาห ฯ อิทญฺจ โกปอปฺปจฺจยานเมว คหณํฯ ตาทิสานนฺติ โกปอปฺปจฺจยาธิภูตานนฺติ อธิปฺปาโยฯ

อนุรโหติ อนุรูเป รหสิฯ เอวเมว หิ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิหารปจฺจนฺเต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปุริมสทิสเมวาติ ‘‘ลาภตฺถิโก หี’’ติอาทินา วุตฺเตน ปุริเมน โยชนานเยน สทิสเมวฯ

โจทนาย ปฏิปุคฺคลภาโว, โจทนา จ อาปตฺติยาติ จุทิตเกน โจทกสฺส สมานภาโว อาปตฺติอาปนฺนตายาติ อาห ‘‘สมาโนติ สาปตฺติโก’’ติฯ สปฺปฏิปุคฺคเลเนวสฺส โจทนิจฺฉาย การณํ วิภาเวตุํ ‘‘อย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ น จายํ สาปตฺติกตาย เอว สมานตํ อิจฺฉติ, อถ โข อญฺญถาปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ อญฺเญน วา ปฏิปุคฺคเลน สปฺปฏิปุคฺคโลฯ อยญฺหิ ‘‘สปฺปฏิปุคฺคโลว มํ โจเทยฺยา’’ติ อิจฺฉติ ‘‘เอวาหํ ตสฺส ปฏิปุคฺคเลหิ สทฺธิํ เอกชฺฌาสโย หุตฺวา ตสฺส อุปริ กิญฺจิ วตฺตุํ กาตุํ วา ลภิสฺสามี’’ติ มญฺญมาโน ฯ อิมสฺมิํ ปน ปกฺเข โน อปฺปฏิปุคฺคโลติ นตฺถิ เอตสฺส ปฏิปุคฺคโลติ อปฺปฏิปุคฺคโลติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

‘‘อโห วตา’’ติ อิทํ ปทํ ทิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ, อิมสฺส ปุคฺคลสฺส อิจฺฉาจาเร ฐิตตฺตา ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสยฺยาติ วจนโต ‘‘ตญฺจ โข อนุมติปุจฺฉายา’’ติ วุตฺตํฯ น เหส ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขู’’ติอาทินา กิญฺจิ วีติกฺกมํ อุทฺทิสฺส ภควตา ปุจฺฉิตพฺพตํ อิจฺฉติฯ โน มคฺคํ วา ผลํ วา วิปสฺสนํ วา อนฺตรํ กตฺวาติ มคฺคภาวนํ วา ผลสจฺฉิกิริยํ วา สิขาปฺปตฺตวิปสฺสนานุโยคํ วา นิโรธสมาปชฺชนํ วา ฌานสมาปชฺชนเมว วา อนฺตรํ การณํ กตฺวา ภควตา อตฺตานํ ปฏิปุจฺฉิตพฺพํ โน อิจฺฉติฯ นิจฺจํ อนิจฺจนฺติอาทินา อนุมติคฺคหณวเสน ปุจฺฉิตพฺพํ อิจฺฉติ, อุตฺตานเมว กตฺวา ปุจฺฉิตพฺพํ อิจฺฉตีติ อตฺโถฯ อุปหรนฺเต ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ อภพฺพฏฺฐานภิกฺขุตาย นิหริสฺสนฺติ สาสนโตฯ

ตํ สมฺปตฺตินฺติ ปริวารสมฺปตฺติญฺเจว ภิกฺขูหิ กริยมานํ สกฺการครุการสมฺปตฺติญฺจฯ คเหตฺวา ปริภุญฺชนฺติ มยา สํวิภาเค กริยมาเนฯ สยเมว ปญฺญายตีติ สยเมว คนฺตฺวา ภิกฺขูนํ ปุรโต อตฺตานํ ทสฺเสติ, ปุรโต วสนฺตํ ปน ภิกฺขุ ปุรกฺขตฺวา คจฺฉนฺติเยวาติ อธิปฺปาโยฯ

ทกฺขิโณทกนฺติ อคฺคโต อุปนียมานํ ทกฺขิโณทกํฯ ยโต เอว-กาโร, ตโต อญฺญตฺถ นิยโม อิจฺฉิโตฯ อวธารณตฺถํ วา เอว-การคฺคหณนฺติ กตฺวา อหเมว ลเภยฺยนฺติ อหํ ลเภยฺยเมวาติ เอวเมตํ อวธารณํ ทฏฺฐพฺพนฺติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อหเมว ลเภยฺยนฺติ อิจฺฉา นาติมหาสาวชฺชา’’ติ, อญฺญถา ยถารุตวเสน อวธารเณ คยฺหมาเน ‘‘น อญฺเญ ลเภยฺยุ’’นฺติ อยเมเวตฺถ อตฺโถ สิยาติฯ ปาสาทิโก โหตีติ อิทํ ตสฺส อคฺคาสนาทิปจฺจาสีสนาย การณทสฺสนํฯ

อนุโมทนนฺติ มงฺคลามงฺคเลสุ อนุโมทนาวเสน ปวตฺเตตพฺพธมฺมกถํฯ ขณฺฑานุโมทนนฺติ อนุโมทเนกเทสํฯ ‘‘ปุพฺเพ อนุโมทิตปุพฺโพ อนุโมทตู’’ติ อวตฺวา เถเรน วุตฺตมตฺเตเยวฯ

ตาทิเสสุ ฐาเนสูติ ตาทิเสสุ เปสลานํ พหุสฺสุตานํ วสนฏฺฐาเนสุฯ สพฺพมฺปิ รติํ ปวตฺตนโต สพฺพรตฺติกานิฯ วินิจฺฉยกุสลานนฺติ อเนกวิหิเตสุ กงฺขฏฺฐานิเยสุ กงฺขาวินยนาย ตํ ตํ ปญฺหานํ วินิจฺฉเย กุสลานํ เฉกานํฯ เตสุ เตสุ ธมฺมกถิเกสุ อชฺฌิฏฺเฐสุ วาเรน ธมฺมํ กเถนฺเตสุ ‘‘อยํ พฺยตฺโต’’ติ ธมฺมชฺเฌสเกน อชฺฌิฏฺฐตฺตา โอกาสํ อลภมาโนฯ

สกฺกจฺจญฺจ กเรยฺยุนฺติ ภิกฺขู ยํ มม อภิวาทนปจฺจุฏฺฐานญฺชลิกมฺมสามีจิกมฺมาทิํ กโรนฺติฯ ตํ อาทเรเนว กเรยฺยุํ, ยญฺจ เม ปริกฺขารชาตํ ปฏิยาเทนฺติ, ตมฺปิ สุนฺทรํ สมฺมเทว อภิสงฺขตํ กเรยฺยุนฺติ อตฺโถฯ ภาริยนฺติ ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ครุกาตพฺพํฯ เอตํ วิธินฺติ เอตํ ‘‘สกฺกเรยฺยุ’’นฺติอาทินา วุตฺตสกฺการาทิวิธิํฯ เตนาติ เตน การเณน, พาหุสจฺจาทิคุณวิเสสวโต เอว สกฺการาทีนํ อรหตฺตาติ อตฺโถฯ เอวรูปนฺติ อีทิสํ ‘‘ปิโย ครู’’ติอาทินา (อ. นิ. 7.37) วุตฺตปฺปการํฯ เอวํ กเรยฺยุนฺติ เอวํ ‘‘สกฺกเรยฺยุ’’นฺติอาทินา วุตฺตปฺปการํ สกฺการาทิํ กเรยฺยุํฯ เอส นโยติ โยยํ ภิกฺขุวาเร วุตฺตวิธิ, เอเสว นโยฯ อิโต ปเรสุ ภิกฺขุนีวาราทีสุ วาเรสุฯ

อหเมว ลาภี อสฺสนฺติ เอตฺถาปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อวธารณํ คเหตพฺพํฯ

ปิณฺฑปาตสฺส ปณีตตา อุปเสจนาทิวเสนาติ อาห ‘‘สปฺปิเตลมธุสกฺขราทิปูริตาน’’นฺติ ฯ มญฺจปีฐาทีนนฺติ นิทสฺสนมตฺตํ อุตุสปฺปายานํ นิวาตานํ ผสฺสิตตลานํ ปิหิตทฺวารกวาฬวาตปานาทีนมฺปิ ปณีตเสนาสนภาวโตฯ อาทิ-สทฺเทน วา เตสมฺปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ สพฺพตฺถาปีติ สพฺเพสุ เตสุ จตูสุปิ ปจฺจยวาเรสุฯ

[61] กายกมฺมํ ทิสฺวาติ อิทํ น กายกมฺมํ จกฺขุวิญฺเญยฺยํ, กายกมฺมุนา ปน สห ปวตฺตํ โอฏฺฐปริปฺผนฺทนํ ภากุฏิกรณํ กายงฺคาทิทสฺสนํ กายกมฺมทสฺสนํ วิย โหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ วจีกมฺมํ สุตฺวาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย, ตสฺมา กายวิการชนกา ธมฺมา ‘‘ทิสฺสนฺตี’’ติ วุตฺตา, วจีวิการชนกา ‘‘สูยนฺตี’’ติฯ ตโต เอว จ เต ปจฺจกฺขกาเล สมฺมุขกาเล ทิสฺสนฺติ นามฯ ติโรกฺขกาเล อสมฺมุขกาเล สูยนฺติ นามฯ อนุรูปโต คหณํ อนุคฺคโหฯ อารญฺญิกตฺตนฺติ ตสฺส ภิกฺขุโน ธุตคุณตฺตานุรูปโต คณฺหาติฯ เตนาห ‘‘อารญฺญิกตฺตํ อนุคฺคณฺหาตี’’ติฯ อรญฺเญ นิวาโส อสฺสาติ อารญฺญิโกฯ ปนฺตํ ปริยนฺตํ ทูรตรํ เสนาสนํ อสฺสาติ ปนฺตเสนาสโนฯ ตํ ปน อตฺถมตฺเตน ทสฺเสนฺเตน ‘‘ปนฺตเสนาสเน วสตี’’ติ วุตฺตํฯ ภิกฺขาสงฺขาตานํ ปิณฺฑานํ ปาโต ปิณฺฑาปาโต, ตํ ปิณฺฑปาตํ อุญฺฉติ คเวสตีติ ปิณฺฑปาติโกฯ ปิณฺฑาย ปติตุํ จริตุํ วตเมตสฺสาติ วา ปิณฺฑปาติ, โส เอว ปิณฺฑปาติโกฯ ทานโต อวขณฺฑนโต อเปตํ อปทานํ, สห อปทาเนน สปทานํ, อนวขณฺฑนํฯ อนุฆรํ จรณสีโล สปทานจารีฯ อุนฺนตภาเวน ปํสุกูลํ วิย ปํสุกูลํ, ปํสุ วิย วา กุจฺฉิตภาวํ อุลติ คจฺฉตีติ ปํสุกูลํ, ตสฺส ธารณํ อิธ ปํสุกูลํ, ตํ สีลมสฺสาติ ปํสุกูลิโกฯ

ตีหิ การเณหิ ลูขํ เวทิตพฺพํ อคฺฆผสฺสวณฺณปริหานิโต อปํสุกูลมฺปิ, โก ปน วาโท ปํสุกูลนฺติ อธิปฺปาโยฯ ถูลทีฆสุตฺตเกนาติ ถูเลน โอลมฺพมาเนน ทีฆสุตฺตเกนฯ วณฺเณนาติ เอตฺถ ผสฺเสนปิ ปริหายตีติ วตฺตพฺพํฯ ตญฺหิ ตตฺถ ขรผสฺสมฺปิ โหติเยวาติฯ กสฺมา ปน ปาฬิยํ อารญฺญิกาทิคฺคหเณน จตฺตาโรว ธุตคุณา วุตฺตาติ? ปธานตฺตา, ตคฺคหเณเนว จ อิโต ปเรสมฺปิ สุขปริโภคตาย คหณสมฺภวโตฯ โย หิ อารญฺญิโก ปนฺตเสนาสโน, ตสฺส อพฺโภกาสิก-รุกฺขมูลิก-เนสชฺชิก-ยถาสนฺถติก-โสสานิกงฺคานิ สุปริปูรานิฯ โย จ ปิณฺฑปาติโก สปทานจารี จ, ตสฺส ปตฺตปิณฺฑิกขลุปจฺฉาภตฺติกเอกาสนิกงฺคานิฯ

โย ปน ปํสุกูลิโก, ตสฺส เตจีวริกงฺคํ สุปริหรเมวาติฯ ปธานตฺตา หิ ภควตาปิ ‘‘กทาหํ นนฺทํ ปสฺเสยฺยํ, อารญฺญํ ปํสุกูลิก’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. 2.242; เนตฺติ. 100) ตตฺถ ตตฺถ อารญฺญิกาทโย เอว คยฺหนฺติฯ เอตฺตกาติ ปาฬิยํ อาคตานํ ปริจฺฉิชฺช คหณเมตํ, น เอตฺตกา สพฺเพปิ เอกสฺส เอกํสโต สมฺภวนฺติ, นาปิ เอตฺตกาเยว ปาปธมฺมา ปหาตพฺพาฯ น หิ มกฺขปฬาสาทีนํ อปฺปหีนภาเวปิ สพฺรหฺมจารี เนว สกฺกโรนฺติ…เป.… น ปูเชนฺตีติฯ

ตมตฺถนฺติ ‘‘ยสฺส กสฺสจี’’ติอาทินา วุตฺตมตฺถํฯ อุปมาย ปากฏํ กโรนฺโตติ อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ อุทาหรเณน วิภาเวนฺโตฯ อหิกุณปาทีนํ อติปฏิกูลชิคุจฺฉนียตา อติวิย ทุคฺคนฺธตายฯ สา จ อหีนํ ติขิณโกปตาย, กุกฺกุรมนุสฺสานํ โอทนกุมฺมาสูปจยตาย สรีรสฺส โหตีติ วทนฺติฯ อิเมสนฺติ อหิอาทีนํฯ วฑฺเฒตฺวาติ อุปรูปริ ขิปเนน รจิตํ กตฺวาฯ ตํ ปน วฑฺฒิตํ เตน จ ภาชนํ ปูริตํ โหตีติ อาห ‘‘วฑฺเฒตฺวา ปริปูเรตฺวา’’ติฯ ชนสฺส ทสฺสนโยคฺยํ ทสฺสนียํ ชญฺญํ, ตํ ปรมปริสุทฺธํ มโนหรญฺจ โหตีติ อาห ‘‘โจกฺขโจกฺข’’นฺติฯ อภินวนิวิฏฺฐา มหามาตา วธุกาฯ สา ปน ปุตฺตลาภโยคฺยตํ อุปาทาย มงฺคลวจเนน ‘‘ชนี’’ติ วุจฺจติ, ตสฺสา นิยฺยมานํ ปณฺณาการํ ชนิยา หรตีติ ชญฺญํฯ อุภยตฺถาติ อตฺถทฺวเยฯ ปุนรุตฺตนฺติ อาเมฑิตวจนมาหฯ น มนาปํ เอตสฺสาติ อมนาโป, ตสฺส ภาโว อมนาปตา, ตถาปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโทติ อาห ‘‘อมนาปํ อิทนฺติ…เป.… อธิวจน’’นฺติฯ พุทฺธเวสตฺตา ลิงฺคสฺส ปริสุทฺธกํสปาติสทิสกาฯ กุณปรจนํ วิย อิจฺฉาวจเรหิ สนฺตานสฺส ภริตภาโวฯ โส ปน เตสํ อปฺปหีนตายาติ อาห ‘‘อิจฺฉาวจรานํ อปฺปหาน’’นฺติฯ

[62] ‘‘เตน คามนฺตวิหารํ อนุคฺคณฺหาตี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อารญฺญิกตฺต’’นฺติ ปน โปตฺถเก ลิขิตํฯ น หิ สุกฺกปกฺเข ปาฬิยํ อารญฺญิกคฺคหณํ อตฺถิ, สติ จ อิจฺฉาวจรปฺปหาเน คามนฺตวิหาโร เอกนฺเตน น ปฏิกฺขิปิตพฺโพ, อิจฺฉิตพฺโพว ตาทิสานํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมปฏิจฺฉาทนโต ฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อปฺปิจฺฉตาสมุฏฺฐาเนหี’’ติอาทิฯ สาลิวรภตฺตรจนํ วิย อิจฺฉาวจรปฺปหานํ มนุญฺญภาวโต ติตฺติเหตุโต จฯ

[63] มํ ตนฺติ จ อุปโยควจนํ ปฏิ-สทฺทโยเคน, อตฺโถ ปน สมฺปทานเมวาติ อาห ‘‘มยฺหํ ตุยฺห’’นฺติ จฯ ‘‘สมเย’’ติ ภุมฺมตฺเถ ‘‘สมย’’นฺติ อุปโยควจนํฯ คิชฺฌกูฏปณฺฑวอิสิคิลิเวภารเวปุลฺลปพฺพตานํ วเสน สมนฺตโต คิริปริกฺเขเปนฯ ราชคเหติ สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนนฺติ อาห ‘‘ตํ นิสฺสาย วิหรามี’’ติฯ

ปุราณยานการปุตฺโตติ ปุราเณ ปพฺพชิตโต ปุพฺเพ ยานการปุตฺโต ตถาปญฺญาโตฯ ชิมฺหนฺติ โคมุตฺตกุฏิลํฯ เตนาห ‘‘สปฺปคตมคฺคสทิส’’นฺติฯ โสติ ปณฺฑุปุตฺโตฯ อิตโรติ สมิติฯ จินฺติตฏฺฐานเมวาติ จินฺติตจินฺติตฏฺฐานเมว ตจฺฉติ, ตญฺจ โข น ตสฺส จิตฺตานุสาเรน, อถ โข อตฺตโน สุตฺตานุสาเรน ตจฺฉนฺโต ยานการปุตฺโตฯ จิตฺตนฺติ อตฺตโน จิตฺเตน มม จิตฺตํ ชานิตฺวา วิยฯ

‘‘น สทฺธาย ปพฺพชิโต’’ติ อิมินาว กมฺมผลสทฺธาย อภาโว เนสํ ปกาสิโตติ อาห ‘‘อสฺสทฺธาติ พุทฺธธมฺมสงฺเฆสุ สทฺธาวิรหิตา’’ติฯ ปพฺพชิตานํ ชีวิกา อตฺโถ เอเตสนฺติ ชีวิกตฺถาฯ เตนาห ‘‘อิณภยาทีหี’’ติอาทิฯ เกราฏิกํ วุจฺจติ สาเฐยฺยํฯ สฐานํ คุณวาณิชกานํ กมฺมํ สาเฐยฺยนฺติ อาห ‘‘สาเฐยฺยญฺหี’’ติอาทิฯ ตุจฺฉสภาเวน มาโน นโฬ วิยาติ นโฬ, มานสงฺขาโต อุคฺคโต นโฬ เอเตสนฺติ อุนฺนฬาฯ เตนาห ‘‘อุฏฺฐิตตุจฺฉมานา’’ติฯ ลหุกตาย วา จปลาฯ ผรุสวจนตาย ขรวจนาฯ ติรจฺฉานกถาพหุลตาย นิรตฺถกวจนปลาปิโนฯ อสํวุตกมฺมทฺวาราติ อิทํ กมฺมทฺวาราทีนํ อสํวุตภาโว อุปฺปตฺติทฺวารานํ อสํวุตตาย เอว โหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ อถ วา ฉสุ อินฺทฺริเยสูติ นิมิตฺเต ภุมฺมํ, ฉสุ อินฺทฺริเยสุ นิมิตฺตภูเตสุ อสํวุตกมฺมทฺวาราติ อตฺโถฯ ยา มตฺตาติ โภชเน อยุตฺตปริเยสน-อยุตฺตปฏิคฺคหณ-อยุตฺตปริโภเค วชฺเชตฺวา ยุตฺตปริเยสน-ยุตฺตปฏิคฺคหณ-ยุตฺตปริโภคสงฺขาตา ยา มตฺตา อปฺปมตฺเตหิ ชานิตพฺพาฯ เตนาห ‘‘ยุตฺตตา’’ติฯ ชาคเรติ รตฺตินฺทิวํ อาวรณิเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตปริโสธนสงฺขาเต ชาคเรฯ เตสํ ชาคริตาย อธิสีลสิกฺขาย คารวรหิตานํ อิตรสิกฺขาสุ ปติฏฺฐา เอว นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สิกฺขาปเทสุ พหุลคารวา น โหนฺตี’’ติ วตฺวา ตเมว คารวาภาวํ สรูเปน วิภาเวนฺโต ‘‘อาปตฺติวีติกฺกมพหุลา’’ติ อาหฯ

ปกติยาปิ สิทฺธาย รตนตฺตยสทฺธาย กมฺมผลสทฺธาย จ สทฺธาฯ ปิวนฺติ มญฺเญ ยถา ตํ ทฺรวภูตํ อมตํ ลทฺธาฯ ฆสนฺติ มญฺเญ ยถา ตํ พหลปิณฺฑิกสุธาโภชนํ ลทฺธาฯ อตฺตมนวาจํ นิจฺฉาเรนฺตา ‘‘สาธุ สาธู’’ติฯ ตเมว ปน สาธุการํ หทเย ฐเปตฺวา อพฺภนุโมทนฺตาฯ เอตฺถ จ อตฺตมนวาจานิจฺฉารณํ ปิวนสทิสํ กตฺวา วุตฺตํ พหิทฺธาภาวโต, มนสา อพฺภนุโมทนํ ปน อพฺภนฺตรภาวโต ฆสนสทิสํ วุตฺตํฯ สงฺขาทนชฺโฌหรณญฺหิ ฆสนนฺติฯ รสฺสญฺจ เอกวจนํ โหตีติ อาห ‘‘รสฺเส สติ สาริปุตฺตสฺส อุปริ โหตี’’ติฯ ทีฆญฺจ พหุวจนํ โหตีติ อาห ‘‘ทีเฆ สติ สพฺรหฺมจารีน’’นฺติฯ ‘‘อุปริ โหตี’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ อาลสิยพฺยสนาทีหีติ อาลสิเยน วา ญาติพฺยสนาทีหิ วาฯ ‘‘มหานาคาติ วุจฺจนฺตี’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณํ วิภาเวนฺโต ‘‘ตตฺรา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘น คจฺฉนฺตีติ นาคา, น อาคจฺฉนฺตีติ นาคา, น อาคุํ กโรนฺตีติ นาคา’’ติ โย วิวิโธ วจนตฺโถ อิจฺฉิโต, ตํ วิจาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ฉนฺทาทีหี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ ปน เญยฺยาวโพธาย วจนโต อปฺปมตฺตการณํฯ

สยเมว อาคุํ น กโรติ สพฺพถา มคฺเคน ปหีนอาคุตฺตาฯ โส กามโยคาทิเก สพฺพสํโยเค ทสวิธสํโยชนปฺปเภทานิ จ สพฺพพนฺธนานิ วิสชฺช ชหิตฺวา สพฺพตฺถ ยกฺขาทีสุ, สพฺเพสุ วา ภเวสุ เกนจิ สงฺเคน น สชฺชติ ตีหิ จ วิมุตฺตีหิ วิมุตฺโต, ตโต เอว อิฏฺฐาทีสุ ตาทิภาวปฺปตฺติยา ตาทิ, โส วุตฺตลกฺขเณน ตถตฺตา ตํสภาวตฺตา นาโค ปวุจฺจเตติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เตนาห ‘‘เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติฯ อญฺเญหิ ขีณาสวนาเคหิ อคฺคสาวกตฺตา คุณวิเสสโยคโต ปุชฺชตรา จ ปาสํสตรา จฯ สมํ อนุโมทิสุนฺติ อญฺญมญฺญสฺส สุภาสิตโต สมฺปฏิจฺฉเนน สมปฺปวตฺตโมทตาย สมํ สทิสํ อพฺภนุโมทิํสุฯ ตํ ปน สมนุโมทนํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทินา ปาฬิวเสเนว ทสฺเสติฯ

สมฺมุติปรมตฺถเทสนากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อนงฺคณสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

6. อากงฺเขยฺยสุตฺตวณฺณนา

[64] สมฺปนฺนนฺติ ปริปุณฺณํ, สมนฺตโต ปนฺนํ ปตฺตนฺติ สมฺปนฺนํฯ เตนาห ‘‘อิทํ ปริปุณฺณสมฺปนฺนํ นามา’’ติฯ นนฺติ ‘‘สุวา’’ติ วุตฺตํ สุวคณํฯ สมฺปนฺโนติ สมฺมเทว ปนฺโน คโต อุปคโตฯ เตนาห ‘‘สมนฺนาคโต’’ติฯ สมฺปนฺนนฺติ สมฺปตฺติยุตฺตํฯ สา ปเนตฺถ รสสมฺปตฺติ อธิปฺเปตา สามญฺญโชตนาย วิเสเส อวฏฺฐานโตฯ เตนาห ‘‘เสยฺยถาปิ ขุทฺทมธุํ อเนฬก’’นฺติ, นิทฺโทสนฺติ อตฺโถฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อิทํ มธุรสมฺปนฺนํ นามา’’ติฯ สีลสฺส อนวเสสสมาทาเนน อขณฺฑาทิภาวาปตฺติยา จ ปริปุณฺณสีลาฯ สมาทานโต ปฏฺฐาย อจฺฉินฺทนโต สีลสมงฺคิโนฯ สมาทานโต หิ อจฺจนฺตวิโรธิธมฺมานุปฺปตฺติยา สีลสมงฺคิตา เวทิตพฺพา, เจตนาทีนํ ปน สีลนลกฺขณานํ ธมฺมานํ ปวตฺติกฺขเณ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.9) วุตฺตา, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว วิตฺถารกถา เวทิตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ

เขตฺตปาริปูรีติ นิสฺสิตปาริปูริยา นิสฺสยปาริปูริมาห นิสฺสิตกมฺมวิปตฺติสมฺปตฺติวิสยตฺตา ยถา ‘‘มญฺจา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺตี’’ติฯ ตถา หิ เขตฺเตน ขณฺฑปูติอาทิโทโส วุตฺโตฯ เขตฺตํ ขณฺฑํ โหตีติ อปริปูรํ โหติ สสฺสปาริปูริยา อภาวโตฯ เตเนวาห ‘‘สสฺสํ น อุฏฺเฐตี’’ติฯ ปาทมตฺตสฺสปิ อเนกมฺพณผลนโต มหปฺผลํ โหติฯ กิสลยปลาลาทิพหุตาย มหานิสํสํฯ เอวเมวนฺติ ยถา ขิตฺตํ พีชํ ขณฺฑาทิจตุโทสวเสน อปริปุณฺณํ โหติ, ตทภาเวน จ ปริปุณฺณํ, เอวํ สีลํ ขณฺฑาทิจตุโทสวเสน อปริปุณฺณํ โหติ, ตทภาเวน จ ปริปุณฺณนฺติ, จตุโทสตทภาวสามญฺญเมว นิทสฺสนนิทสฺสิตพฺพวิปตฺติสมฺปตฺตีสุ ทสฺเสติฯ มหปฺผลํ โหติ วิปากผเลนฯ มหานิสํสนฺติ วิปุลานิสํสํฯ สฺวายํ อานิสํโส อิธ ปาฬิยํ นานปฺปกาเรน วิตฺถารียติฯ

เอตฺตาวตา กิราติ (อ. นิ. ฏี. 2.2.37; อ. นิ. ฏี. 3.10.71-74) กิร-สทฺโท อรุจิสูจนตฺโถฯ เตเนตฺถ อาจริยวาทสฺส อตฺตโน อรุจฺจนภาวํ ทีเปติฯ สมฺปนฺนสีลาติ อนามฏฺฐวิเสสํ สามญฺญโต สีลสงฺเขเปน คหิตํฯ ตญฺจ จตุพฺพิธนฺติ อาจริยตฺเถโร ‘‘จตุปาริสุทฺธิสีลํ อุทฺทิสิตฺวา’’ติ อาหฯ ตตฺถาติ จตุปาริสุทฺธิสีเลฯ เชฏฺฐกสีลนฺติ (สํ. นิ. ฏี. 3.5.412) ปธานสีลํฯ อุภยตฺถาติ อุทฺเทสนิทฺเทเสฯ