สมฺมุติปรมตฺถเทสนากถาวณฺณนา

ตตฺถ (อ. นิ. ฏี. 1.1.170) สมฺมุติยา เทสนา สมฺมุติเทสนา, ปรมตฺถสฺส เทสนา ปรมตฺถเทสนาฯ ตตฺถาติ สมฺมุติปรมตฺถเทสนาสุ, น สมฺมุติปรมตฺเถสุฯ เตนาห ‘‘เอวรูปา สมฺมุติเทสนา, เอวรูปา ปรมตฺถเทสนา’’ติฯ ตตฺริทํ สมฺมุติปรมตฺถานํ ลกฺขณํ – ยสฺมิํ ภินฺเน, พุทฺธิยา อวยววินิพฺโภเค วา กเต น ตํสมญฺญา, สา ฆฏปฏาทิปฺปเภทา สมฺมุติ, ตพฺพิปริยายโต ปรมตฺโถฯ น หิ กกฺขฬผุสนาทิสภาเว อยํ นโย ลพฺภติ, ตตฺถ รูปาทิธมฺมํ สมูหสนฺตานวเสน ปวตฺตมานํ อุปาทาย ปุคฺคลโวหาโรติ อาห ‘‘ปุคฺคโลติ สมฺมุติเทสนา’’ติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อุปฺปาทวยวนฺโต สภาวธมฺมา น นิจฺจาติ อาห ‘‘อนิจฺจนฺติ ปรมตฺถเทสนา’’ติฯ เอส นโย เสสปเทสุปิฯ นนุ ขนฺธเทสนาปิ สมฺมุติเทสนาวฯ ขนฺธฏฺโฐ หิ ราสฏฺโฐ, โกฏฺฐาสฏฺโฐ วาติ? สจฺจเมตํ, อยํ ปน ขนฺธสมญฺญา ผสฺสาทีสุ ตชฺชาปญฺญตฺติ วิย ปรมตฺถสนฺนิสฺสยา ตสฺส อาสนฺนตรา, ปุคฺคลสมญฺญาทโย วิย น ทูเรติ ปรมตฺถสงฺคหตา วุตฺตา, ขนฺธสีเสน วา ตทุปาทานา สภาวธมฺมา เอว คหิตาฯ นนุ จ สภาวธมฺมา สพฺเพปิ สมฺมุติมุเขเนว เทสนํ อาโรหนฺติ, น สมุเขนาติ สพฺพาปิ เทสนา สมฺมุติเทสนาว สิยาติ? นยิทเมวํ เทเสตพฺพธมฺมวิภาเคน เทสนาวิภาคสฺส อธิปฺเปตตฺตา, น จ สทฺโท เกนจิ ปวตฺตินิมิตฺเตน วินา อตฺถํ ปกาเสตีติฯ

สมฺมุติวเสน เทสนํ สุตฺวาติ ‘‘อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อตฺตนฺตโป โหติ อตฺตปริตาปานุโยคมนุยุตฺโต’’ติอาทินา (ม. นิ. 2.413; ปุ. ป. 10.25 มาติกา) สมฺมุติมุเขน ปวตฺติตํ เทสนํ สุตมยญาณุปฺปาทนวเสน สุตฺวาฯ อตฺถํ ปฏิวิชฺฌิตฺวาติ ตทนุสาเรน จตุสจฺจสงฺขาตํ อตฺถํ สห วิปสฺสนาย มคฺเคน ปฏิวิชฺฌิตฺวาฯ โมหํ ปหายาติ ตเทกฏฺเฐหิ กิเลเสหิ สทฺธิํ อนวเสสํ โมหํ ปชหิตฺวาฯ วิเสสนฺติ นิพฺพานสงฺขาตํ อรหตฺตสงฺขาตญฺจ วิเสสํฯ เตสนฺติ ตาทิสานํ วิเนยฺยานํฯ ปรมตฺถวเสนาติ ‘‘ปญฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานี’’ติอาทินา (สํ. นิ. 5.472-474) ปรมตฺถธมฺมวเสนฯ เสสํ อนนฺตรนเย วุตฺตสทิสเมวฯ ตตฺถาติ ตสฺสํ สมฺมุติวเสน ปรมตฺถวเสน จ เทสนายํฯ เทสภาสากุสโลติ นานาเทสภาสาสุ กุสโลฯ ติณฺณํ เวทานนฺติ นิทสฺสนมตฺตํ, ติณฺณํ เวทานํ สิปฺปคนฺถานมฺปีติ อธิปฺปาโย สิปฺปุคฺคหณญฺหิ ปรโต วกฺขติฯ สิปฺปานิ วา เวทนฺโตคเธ กตฺวา ‘‘ติณฺณํ เวทาน’’นฺติ วุตฺตํฯ